Қазақ тіл біліміндегі таным теориясының
жүктеу/скачать 0,8 Mb.
|
Қазақ тіл біліміндегі таным теориясының ғылыми-әдістемелік негіздері
- Бұл бет үшін навигация:
- Адал зат
- Бір айдам жер
- Бір мойын жер
- Десте
- Желме
- Қауыш
- Бөкебей салы
- Жекелі
- Өңір жиек
- Жылау айту: жоқтау айту
| Тіл мен мәдениет сабақтастығы және оның зерттелуіндегі ғалымдар пікірлерін О.Жұбаева былай топтастырады:
«1. тіл мен мәдениет – сананың көрінісі, адам дүниетанымын бейнелейді (В. фон Гумбольдт, Е.М.Верещагин, В.Г. Костомаров, Е.Ф.Тарасов, Э.С.Маркарян, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, М.Балақаев, Р.Сыздық, Н.Уәли, Ж.Манкеева т.с.с.); тіл де мәдениет те тарихи құбылыс (В. фон Гумбольдт, А.А. Потебня, Г.В. Колшанский, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Е.Жанпейісов т.б.); мәдениеттің де, тілдің де иесі – жеке адам және қоғам, социум(А.А.Потебня, В.З.Панфилов, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар, Н.Уәли, А.Ислам, Қ.Рысберген т.б.)» [60;10] Қ.Жұбанов тіл мен мәдениет сабақтастығын сананың көрінісі деп түсініп, «Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы жөнінен» атты мақаласында қазақтың музыкалық мәдениетін танытатын «күй», «жыр», «толғау» жайында жан-жақты жаза келіп, «қобыз», «домбыра», «сыбызғы», «сыбыс» сынды күй аспаптарына да этнографиялық, лингвистикалық, философиялық талдау жасайды. Талдау жасай келе, қазақ халқының мәдениетін тілдік бірліктер арқылы меңгеруге, білуге болатындығын айтады. Халықтың музыкамен байланысты салт-санасын зерттей келе Қ.Жұбанов ең алдымен, музыканың шыққан ортасын анықтауымыз керек деп, ол туралы: «Түрлі халықтың тұрмысы, әдеті-ғұрпы жайынан жиналған деректер, түрлі халықтың халық әдебиетін, түрліше нанымын тексерген материалдар, алғашқы мәдениет тарихын тексерген деректер, оның ішінде тілдің пайда болуын қарастырған материалдар бұл жөнінде бірқатар мәлімет береді»-деп топшылайды [61;7]. Қ.Жұбанов күйдің, онымен байланысты атаулардың шығу тарихы әуел баста «магиемен» байланысты, яғни адам санасының алғашқы түсініктерінен туындаған таныммен сабақтас деген тұжырым жасайды. «Магие еңбек жұмысы деп алғашқы әзірде адам қоғамы табиғатпен арпалысқан шағында түрлі табиғат күштерін өздеріне бағындырар болған істерін айтады. Табиғатты өзіне бағындырудың алғашқы түрі турадан-тура балталап бұзып өзгерту, турадан-тура өңдеу болған болса, магие еңбек ондай туралай өзгерту емес, табиғаттың жасырын күштерімен астарласып барып, соған дегенін жүргізуге, қазақша айтқанда, арбауға тырысады. Ән, өлең, би үшеуі алғашқы рет магия еңбегі болып жарыққа шығады»[61;7]-деп түсіндірген ғалым, адамның табиғат жайында алғашқы таным-түсінігін әуеннің шығу тарихы арқылы анықтап, бүгінгі күні қолданылып жүрген күй, жырға байланысты атаулардың арасындағы ұғымнан ақпарат алуға болатындығын айтады. Қ.Жұбанов «қобыз» сөзін түркі халықтарының тілімен салыстырып, ортақ ұғымды айқындайды. Профессор: «Татарда, башқұртта «қобыз» деп аталатын құрал бар, олардың қобыз дейтіні – темірден жасалған, атқамыт сияқты, бір жағын ауызға салып қойып, үнін аузымен ретке келтіріп отыратын бір нәрсені айтады. Қырғызда «қомұс» деп біздің домбыра тәрізді, бұдан айырмашылығы тек пернесі жоқ бір инструментті атайды»-деп, салыстыра келіп, ««Қобыз» сөзінің басқы «қ» дыбысы түсіп қалғанда, «о»- ның орнына «а» дыбысын қолданғанда «абыз» болады. Қазақта ескі кездегі шамандарды абыз деп атаған»[61;7]-деп, тілдік талдау жасайды. «Қобыз» бен «абыз» сөздерінің арасындағы мағыналық, тұлғалық жақындығын оның түпкі танымдық түсінігі арқылы көрсетеді. «Негізі түбір болатын «сыбыз» сөзі ұяң дыбысқа аяқталып тұр. Мұндағы ұяң «з» дыбысын қатаң «с» дыбысына айналдырсақ, «сыбыс» болады. «Сыбыс» қазақша дыбыс дегеннің бір тарауы, сонымен қатар бұл сыбызғы қамыстан, қурайдан жасалатын болғандықтан, қамыс та алғашқы әзірде осы сөзбен аталып кеткен»-деген талдаулар жасап, ғалым адамның дүниені қабылдауы, оның мәдениет өнері, әрекеті таным арқылы тілге әсер еткенін айтады. Демек,, белгілі бір халықтың мәдениеті оның ұлттық болмысын да сипаттай алады. Қазақ тілін рухани-танымдық тұрғыдан бір жүйеге түсіріп зерделеген білікті ғалым Ж. Манкеева зерттеулерінде ұлт-тіл-мәдениет үштігін ажырамас бірлікте қарастырады. Демек,, тіл болмысынан көрініс табатын ұлттық ерекшелік мәдениетпен сабақтастықта зерделенуі қажет. Ұлттық танымның бір ұшы ұлт ерекшелігі болса, екінші ұшы тілге келіп тіреледі. Бірақ екі үлкен құбылыстың арасында ортақ, дәнекер болар дүниелердің қатарында – мәдениеттің орны ерекше. Мәдениет – ұлттың тарихи даму бойында жинақталған материалдық-рухани құндылықтарының жиынтығы. Адамдар қоршаған ортаны, әлемді сырт көзбен бақылап, соған ықпал етуі мәдениетті қалыптастырады. Ал ұлттық мәдениет – халықтың өз ұлттық-этникалық ерекшеліктері арқылы айналаға әсер етіп, оны өз ұлттық мінез-құлқы, пайымы, шұғылданатын кәсібі арқылы танып-білуі, алған таным- пайымдаулары. Әрбір ұлттың өзіне тән танымы, қоршаған ортаға қарым- қатынасы, дүниеге көзқарасы тіл арқылы жүзеге асады. Тіл мәдениеттің дамуын, қалыптасуын, деңгейін көрсететін құрал. Сонымен қатар, тіл – материалдық-рухани мәдениетті танып-білудің, ұлт мәдениеті көрінісінің негізі. Сондықтан таным теориясының ғылыми негізін Қ.Жұбанов тіл арқылы мәдениетті тану, таныту түрінде айқындайды. С.Аманжолов «Қазақ тілі диалектологиясы мен тарихының мәселелері» атты еңбегінде диалектілік ерекшеліктерді көрсете отырып, қазақ диалектологиясының сөздігін жасаған. Тілші қазақ халқының диалектілік ерекшеліктерінде лингвомәдениеттанымдық, этнолингвистикалық бояуы мол сақталған этнодиалектизмдерді талдап көрсетеді. Ғалымның осы құнды мұралары бүгінгі қазақ диалектологиясының ғылыми негізде кеңінен зерттелуіне мол үлесін қосып отыр. Сондықтан С.Аманжоловтың халықтың мәдени игілігіне арналған жүзден астам ғылыми зерттеулерін тілтанымдық тұрғыда қарастырудың маңызы зор. Белгілі бір ұлттың тілін зерттеу арқылы сол тілді қолданушы халықтың салт-дәстүрінен, тұрмыс-тіршілігінен, рухани-мәдени өмірінен, әдет- ғұрпынан, этностық ерекшеліктерінен мағлұмат алып, оның қайталанбас қасиетін анықтауға болады. С.Аманжолов: «Тілдердің әртүрлілігі, байлығы, кедейлігі, әр халықтың өндіріс күшіне де байланысты. Шаруа кәсібіне де байланысты»[45;54]-деп тіл арқылы сол тілді қолданушы халықтың мәдениетін көруге болатындығын байқатады. Ол тілдің танымдық қызметі арқылы жүзеге асып, ой мен пайымның танымдық қыры арқылы анықталады. С.Аманжолов диалектология ғылымы ру-тайпа тілінен халықтық тілге, одан ұлттық тілге дамып, жетіле отырып, тіл тарихының ұлттық болмысты сипаттайтынын: «Біртұтас тілдегі диалектілік айырмашылықтарды зерттей келе, біз бір кездегі тайпалық тілдердің ізін оңай табамыз. Бұл сияқты тіл деректерінсіз халық не ұлт тілі тарихын білу мүмкін емес» [62;20]-деп, жергілікті тіл ерекшеліктерін зерттеудің тіл тарихын анықтауда өзіндік үлесі бар екенін айтады. Сонымен бірге, ру тілінің, тайпа тілінің даму сатысы ұлт тілін қалыптастырғандығын түсіндіреді. Демек,, ұлт тіліне дейінгі ру тілі мен тайпа тілі этнос өмірінің тұрмыс-тіршілігінен, дүниетанымынан көрініс бере алатындығын білдіреді. С.Аманжоловтың диалектологияға қатысты еңбектері тайпа тілі, халық тілі, ұлт тілі негізінде зерттелінгендіктен этностың және оның тілінің ерекшеліктерін айқындай отырып, қазақ этнолингвистикасының қалыптасып дамуына ықпал етті. Диалектологияны зерттеудің танымдық ерекшелігін Ә.Қайдар: «ол этносқа қатысты деректердің бәрін тіл қорының қойнау-қойнауларын тінте қарап, тірнектеп жинап, түгел қамтуды көздейді. Ал диалектология болса, әдеби тілдің «сыртында» жатқан, сонау тайпа тілінен бастау алып, жергілікті тұрғындар қолданысында сақталып келе жатқан көне де байырғы сөздерді, көрші халықтар тілінен әр кезде қабылдаған ауыс-түйістерді, жергілікті кәсіпшілікке байланысты ұғым-түсініктерді жинақтап түсіндіру арқылы этнолингвистиканың бастау алар бұлақтары болып саналады» [63;16]-деп түсіндіреді. С.Аманжоловтың диалектологияға қатысты еңбектерінің танымдық қыры тіл мен қоғамның сабақтастығын айқындайды. Этностың ақыл-ой, дүниетанымының, өмір сүру тәсілінің ерекшеліктері заманнан заманға жалғасып, оның тілінен көрініс табады. Этнос болмысын танытуда тілдің лексикалық қыры, оның ішінде диалектология ғылымының орны ерекше. Диалектілік лексиканың этнолингвистикалық қырын арнайы зерттеген М.С. Атабаеваның «Қазақ тілі диалектілік лексикасының этнолингвистикалық негізі» атты зерттеуінде: «Диалект – белгілі аймақта өмір сүретін қауымның тілі, оның диалект екендігі келесі топтың тіліне қарсы қою арқылы ажыратылады, сондықтан ұлттық тілдерде диалект саны бірнешеу болады, әйтпеген күнде оның диалектілік сипаты болмайды, ұлттық әдеби тіл диалектілердің негізінде пайда болады, сол себепті диалект тарихы халық тарихымен тамырлас, онымен құрдас. Тіл этноспен бірге жаралып, бірге өмір сүреді десек, оның бастапқы белгісі өсу, даму, қарым-қатынас көріністері осы күнгі диалект ретіндегі айқындалған сөздерінде сақталған» [64;15] – дей келе, диалектілік лесиканың даму жолында тілдің кумулятивтік қызметі арқылы тіл өз болмысына ұлттық ерекшеліктерді сіңіре түсетіндігін: «диалектілік лексиканың да өзіндік даму жолы, ерекшелігі бар, алайда қазақ этносы тарихының әр кезеңін бейнелейтін, әр алуан қарым-қатынас, көрші елдермен байланыс, материалдық және рухани байлығы бар мән-мазмұны, өзіне тән бояуымен сақтап жеткізуші көздің бірі - этнодиалектизмдер» -деп, түсіндіреді. Этнодиалектизмдер жайындағы зерттеу жұмысына да С.Аманжолов мұралары негізгі бастау арнасы болып табылады. Себебі ғалым қазақ тілінің алғаш диалектология ғылымын зерттей отырып, диалектілік лексиканың тек жергілікті тіл ерекшелігін ғана түсіндіріп қоймай, сонымен қатар диалектілер тілдің байлығы, сан мыңдаған жылдардың «тарихи айнасы» екендігін былай көрсетеді. Адам санасының айналадағы қоршаған ортаны түсінуі, пайымдауы, дүниедегі болмысқа деген көзқарасы тек тіл арқылы көрінеді, жүзеге асады және ұлттың «рухы» сақталады. С.Аманжоловтың диалектологиялық сөздігінде кездесетін кейбір этнодиалектизмдердің ұлттық ерекшелігін қарастырған М.С.Атабаева еңбегінде: «Үй тұрмысында қолданылатын заттардың ішінде халықтың көшпелі тұрмысында аса қажеттілерінің бірі сандық, кебеже, оның абдыра /әбдіре, арша, әрже, бөгре, бөгіре лексемалары» [64;239]-деген ұлттық сипатқа ие диалектілерді атап көрсетеді. С.Аманжолов бұл этнодиалектизмдерге мынадай анықтама береді. «әрже: кебеже, оюлап жасалынған, ыдыс-аяқ қоятын сандықша» [62;439], «бөгре: шыны-аяқ салатын кішкене сандық»[62;367], «асадалы: ыдыс-аяқ қоятын орын, шкаф тәрізді нәрсе»[62;356]- деген анықтама береді. Мұндағы «асадалы» сөзінің ас және адал түбірлерінің мағыналық, ұғымдық байланысын этнодиалектизмдерді зерттеуші М.Атабаева былай түсіндіреді: «... ас тамақ және адал-таза, тазалық мағыналарынан атаудың уәжі – гигиеналық, моральдық тазалықты сақтау, сонымен қатар бұл зат көшпелі тұрмыста қолайлы, ыдыс-аяқтың сынбай, шағылмай жетуін қамтамасыз етеді»[59;239]. Қазақ халқы піскен тамақтың бетін ашық қоймайтыны белгілі. Осыған орай, тұрымысына қолайлы құралдың бірі «асадалы» бұйымы да қазақтың ұлттық дүниетанымынан қалыптасқан мәдени құрал. Сондай-ақ С.Аманжолов диалектологиялық сөздігінде «Адал зат: мАл азық- түлік»[62;353] –деп көрсеткен диалекті де қазақтың тағам өнімдерін адал деп атауына байланысты қойылған атау. «Бет қарайтын туу»[62;363]-деп ғалым сөздігінде қазақ халқының Атырау облысы аймағында қыз бала тууды айтатындығын көрсетеді. Сөз құдіретін жақсы түсінген қазақ халқына тән қасиеттердің бірі жұмбақтап, табу сөздерді жиі қолданылатындығы белгілі. «Бет қарайтын» деп қыз баланы атауының Себебі қазақ қыздары өте бауырмашыл, мейірімді ата- анасына, ағайын, туысына қамқор болатындығына байланысты қойылған атау деп түсінеміз. Бұл этнодиалектизм қазақ халқының ұлттық менталиетінен, мінезінен хабар береді. С.Аманжоловтың қазақ тілі диалектологиясы жайындағы зерттеулерінде ұлттық болмысты, салт-дәстүрді, халық дүниетанымын сипаттайтын тілдік бірліктер этнолингвистика ғылымын терең білуге игі ықпал етеді. Қазақтың ұлттық өлшемдері де ежелгі ата-бабамыздан қалыптасқан құнды мұра. Олар ұлттық ой-сананың, адамның қоршаған ортаға деген көзқарасының ұшқынын білдіреді. Себебі атау болып қалыптасқан ұлттық өлшем бірліктер бір өлшемді екінші затқа ұқсатуынан туындаған, тілімізде пайда болған. Солардың диалектілік ерекшеліктерін көрсеткен С.Аманжолов мұраларында ұлттық өлшем атаулары молынан кездеседі. Ғалымның диалектіліктілік сөздігінде кезедесетін ұлттық өлшемдерді жер өлшеміне байланысты, көлем өлшеміне байланысты және салмақ өлшеміне байланысты деп жіктеп қарастыруға болады. Мысалы жер өлшемдеріне байланысты: «Бір айдам жер: бір гектар жер (1га земли). Бір атыз жер: гектардың ¼-дей жер. Бір дем жер: өте жақын, лезде баратын жер. Бір кесім жер: десенің ¼-дей бөлігі. Бір мойын жер: ширек гектар жер. Бір сала жер: ширек гектардай жер. Бір топ жер: бір айдам жер. Бір тақта жер: гектардың ¼-дей жер. Бір қол: бір топ. Бір қос жер: бір гектардай жер» [62;366]-деген анықтамалар мен талдаулар кездеседі. Қазақтың әр жеріндегі тіл ерекшелігі болғанмен жер өлшемдер атауларының өзіндік ұқсастықтары бар екені көрінеді. Демек,, ол қазақ халқының айналадағы қоршаған ортаны, дүниені, күллі әлемді санасына қабылдауының, ой-пікірлерінің өзіндік ерекшелігінің себебінен болуы мүмкін. Сол сияқты қазақ диалектілерінде кезедесетін көлем өлшемдерінің атауларын былай көрсетеді: «Десте: уыс, бір байлам» [62;370] Күлте: бір ұстам, бір уыс, бір десте»[ 62;387]. Бұл көлем өлшемдері қазақ халқына тән өлшемдердің бірі – алақан, қолға байланысты атаулар. Ал салмақ өлшемдерінен кездесетін этнодиалектизмдерге мысалы: «Желме: 3 қадақ (3фунта)» [62;387]. «Жоқша: 5 қадақ (5фунтов)»[ 62;379] -деп көрсетеді. Бұл аталған диалектілер ұлттық болмысқа тән, оның тұрмыс- тіршілігін танытатын өмірінен көрініс беретін этнодиалектизмдер болып саналады. Аталған ұлттық өлшем атаулары біріншіден, этнос ерекшелігін, болмысын танытатын болса, екіншіден ежелгі қазақ халқының тарихынан мәлімет бере отырып, ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы жинаған құндылықтарының мәдени даму сатысынан көрініс береді. Қазақ тіліндегі өлшем атаулардың этнолингвистикалық сипатын зерттеуші К.Күркебаева өлшемдердің этнолингвисттика ғылымында аса мән беретін ұлттық ерекшелік екенін айтады: «Ата-бабаларымыз басқа халықтар сияқты қоршаған ортадағы заттардың, нәрселердің, құбылыстардың түрін, түсін, көлемін, аумағын, санын, салмағын өзінің ментальдық таным- түсінігінше саралай білген. Ал бұл сан алуан қасиеттер күнделікті тұрмыс- тіршіліктің тәжірибесі негізінде өмірге келгені ақиқат. Осындай асыл қазыналарымыздың бірі деп – тіліміздегі өлшемдік ұғымды білдіретін лексикалық бірліктерді атауға болады»[65;4]-деп өлшем бірліктердің этнолингвистикалық табиғатын ашып береді. Осындай ұлттық салт- санамыздан қалыптасқан этнолингвистикалық атаулар С.Аманжолов зерттеулерінде көп кездеседі. Ұлттық өлшем атауларын қолдана отырып ғалым септік жалғауларын түсіндіруде: «Төрт қарыс бір кезге жетеді, бір шана отын екі айға жетеді»[45;229]-деген мысал келтіреді. Мұндағы «қарыс» сөзі – ұлттық өлшем бірлікті білдіреді. Қазақ халқының мәдениет өркениеттілігін ұқтыртатын ұлттық өлшем бірліктердің ұлтты тану үшін маңызы зор. Қазақ халқының ұлттық болмыс бітімін зерттеуде ұлттық ойындарды атағанымыз да үлкен мәлімет беретін материал. Осы ата-бабамыздың ежелгі мәдениетін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын жоғарғы дәрежеде екендігін көрсететін ұлттық ойындардың бірі асық құралының диалектілік ерекшелігін ғалым: «Дей: кеней, асықтың сақасы»[62;370]. «Жәутүк: ескі, кемірілген асық» [62; 381]-деп көрсетеді. Бұл асықтың қазақ өмірінде көпген түрі бар екені мәлім. Осы құралдың әр түріне әр түрлі атау қою біздің ата- бабамыздың шеберлігі. Ғалымның диалектілік сөздігінің маңыздылығы осындай ұлттық құндылықтарымызды сақтап, одан әрі жетілдіріп зерттеуге септігін тигізеді. Қазақ диалектологиясының алғаш зерттелу және қалыптасу тарихын профессор С.Аманжолов қазақ жеріндегі бұрынғы тайпалық одақтармен, жүздермен байланыстырып қарайды. Үш жүздің қалыптасуымен, үш диалект пайда болған деген тұжырыммен ғалым жергілікті тіл ерекшеліктерін халықтың ру, тайпалық одақтарымен байланыстырады. Рулардың тайпаларға, тайпалардың тайпа одағына бірігуі, одан келіп жүздер шыққандығын айтады. Ғалым қазақ тіліндегі диалектілерді үшке бөліп жіктейді: 1) оңтүстік диалектісі – Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Талдықорған және Қызылорданың оңтүстік аудандары. 2) Батыс диалектісі – Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Ақтау, Қазақстанның солтүстік аудандары, Қостанайдың батыс аудандары. 3) Солтүстік шығыс диалектісі – Ақмола, Павлодар, Семей, Шығыс Қазақстан, Көкшетау, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстары мен Қостанай, Талдықорған облыстарының кейбір аудандары. С.Аманжолов солтүстік шығыс диалектісін қазіргі әдеби тілге әлдеқайда жақын екендігін атап көрсетеді. Себебі ол кезде Қазақстанның оңтүстік, орталық және шығыс аудандарындағы халық тілінің басқа жерге қарағанда нашар зерттелгеніне байланысты болса керек. Соған қарамастан ғалым қазақ тілінің диалектология ғылымының негізін қалап, алғаш қазақ тілі диалектологиялық сөздігін жасап, қазіргі қазақ тілі диалектология ғылымының дамуына негізгі үлесін қосты. Сонымен қатар, жергілікті тіл ерекшеліктеріне, диалектологияға қатысты еңбектерінде тіл арқылы ұлт болмысын зерттейтін этнолингвистика ғылымы үшін де маңызды зерттеулер жасап, танымдық көзқарасын білдірген. Тілші қазақ тілі диалектологиясын зерттеу арқылы қазақтың әдеби тілінің қалыптасуына зор еңбек сіңірді. С.Аманжолов солтүстік шығыс диалектісін қазақтың әдеби тілінің негізінде жатқан диалект деп есептейді. Қазақ тілінің диалектілері мен қазіргі әдеби тілін фонетикалық, лексикалық және грамматикалық жағынан жан-жақты салыстыра келіп, басқа диалектілерге қарағанда, солтүстік шығыс диалектісінің қазіргі әдеби тілге әлдеқайда жақын екендігін атап көрсетеді. Әдеби тілдің негізіне жатқанына қарамастан, солтүстік шығыс диалектісінде қазір де сақталып қалған, әдеби тілге енбейтін жергілікті тіл ерекшеліктер кездесетінін де ескертеді. Бірақ ғалым оларға кең тоқталып, талдау жасауды көздемеген. Екіншіден, Қазақстанның солтүстік, орталық және шығыс аудандарындағы диалектілік ерекшеліктер басқа жерге қарағанда жан-жақты зерттеле қойған жоқ. Дегенмен әр саладағы іргелі еңбектері арқылы ғалым қазақ әдеби тілінің қалыптасуына мол еңбек сіңірді. Әдеби тіл туралы, оның басталар тұсы, кезеңдері жөнінде сөз қозғамас бұрын әдеби тіл дегеннің өзі не деген мәселенің басын ашып алу үшін ғалым: «Алдымен әдеби тіл деп нені ұғамыз, соған тоқтала кетейік. Кейбіреу әдебиет тілі деп, тек көркем әдебиет тілін ғана таниды. Кейбіреу баспаға басылған сөздің бәрін әдебиет тілі деп ойлайды. Үшінші біреулер пән кітаптарының тілін ғана әдебиет тілі деп біледі. Шынында да, мұның үшеуі де көзқарастың ұшқарылығынан туған»[62;157-158] –деген ғалым пікірінің өзінен-ақ әдеби тіл деген ұғымның қазақ топырағында дұрыс қалыптасуына күш салғанын аңғарамыз және өзі қандай түсінікті жақтағанын мына пікірінен көруге болады: «Әдеби тілі деп толық тәртіпке, қалыпқа түскен саясат, әдебиет, ғылым (пән) үшеуінде ешбір ақаусыз, кемшіліксіз жазжқ\а алатын тілді ғана айтамыз. Әдебиет тілі халық тілінен байлығы мен анықтығы, дәлдігі мен грамматикалық өлшеуден сөйлем құруы артып кетпеуімен айырылады. Мұнда жетпеген шала-шарпы ұғым беретін термин сөз қолданылмайды, қара сөзден көркем әдебиеттің тілі бейнелілігі және техникасымен (салыстыру, теңеу) айырылады»[62;158]. Бұл көзқарасын «Қазақтың әдеби тілі» деп аталатын мақаласында тереңдетіп, ғылыми жағынан негіздендіре түседі: «Әдеби тіл дегеніміз – көктен түскен нәрсе емес, белгілі тарихи жағдайларға байланысты, кезеңдерге байланысты жасалған жасанды нәрсе. Нақтылы әдеби тіл дегеніміз –көркем әдебиеттің тілі ғана емес, ол ғылымның барлық саласын қамтитын, халыққа өнер-білім беретін, тәлім-тәрбие үйрететін баспасөздің тілі. Көркем әдебиеттің тілі – сол кең мағынадағы әдеби тілдің саласы ғана. Ал әдеби тілдің негізі, базасы (қоры) болатын нәрсе - халық тілі-фольклор тілі екенінде дау жоқ. Дегенмен де, әдеби тілдің жасалу процесінде халық тілінің барлық тараулары ешбір талғаусыз негіз бола бермейді»[62;174-175]. Сонымен С.Аманжоловтың ғылыми тұжырымдары бүгінгі әдеби тіліміздің қалыптасуына зор ықпал етіп қана қоймай, лингвистиканың жаңа салаларын дамытуда әлеуметтік мәнге ие болып отыр. Жазба әдеби тілдің жетілгендігінің бір көрінісі терминдердің тілдік қолданысқа молынан енуінен байқалады. Қазақ тіліндегі терминтану мәселесі аударматанумен тығыз байланысты. Сондықтан да ғалым С.Аманжолов ұлт тілі үшін аса маңызды бұл екі факторды назарынан тыс қалдырмаған. Термин туралы ғалым: «Термин деп танылған, қабылданған сөздің бір-ақ мағынасы болуы керек. Екіұшты мағына беретін сөз термин болып жарытпайды»-деп, «Бірақ кейбір ғылымның (мысалы, физика, математика, химия, медицина, т.б.) көптеген термині сол ғылымның негізгі клеткасы, жайы келсе, қаңқасы сияқты. Ондай терминдерді білмеген кісі сол ғылымның маңына жолай алмайды. ...Демек,, термин сөздер – жай сөз емес, мағынасы айқын, әрі терең, әрі асыл сөз» [62;205], - дейді. Яғни белгілі бір саланың терминдерінің жүйе құрайтындығын, ал жүйенің бір теорияға арқа сүйейтінін ғалым нақты түсіне алған. Термин сөздердің қазақ тіліне енуі, әлеуметтік себептері тарихи оқиғаларымен байланысы, тілде тұрақталуы, басты-басты кемшіліктері, т.б. туралы «Қазақ тіліндегі ғылыми терминология мен аударма мәселесі туралы» мақаласында тоқталып өтеді. С.Аманжоловтың аударма мәселелеріне аса мән беріп, оның халықтық, ұлттық сипатын жоймай аударылуы қажет екендігін жақсы түсінді. Қалдырған ғылыми мұраларының барлығы тіл білімінде маңызды орын алады. Ғұлама ғалымның осыдан жарты ғасырдан астам уақыт бұрын қозғаған мәселелері бүгінгі күні де аса қажетті, өзекті болып отыр. Қазақ тілін қыр-сырын жан-жақты ашып, зерттеуде С.Аманжолов еңбектерін пайдалану аса маңызды. Тілші зерттеулері қазақ тілі ғылымының өсіп- өркендеуіне зор еңбек сіңіріп, қазақ лингвистикасында әлеуметтік мәні зор баға жетпес құнды мұра болып табылады. Зерттеуші тіл ғылымын жан-жақты зерттей келе, қазақ тілінің академиялық сөздігін жасаудың мән-маңыздылығы тек тіл байлығы үшін ғана емес, қазақ халқының баға жетпес құндылығы болатындығын былай түсіндіреді: «Қазақ тілінің толық (академиялық) сөздігін жасау. Бұл тіл байлығын көрсететін ғана документ емес, бұл қазақ халқының салт-санасына, экономикасына, әдет-ғұрпына, өнеріне, ойлануына, т.б. бастарынан кешірген мыңдаған жыл тапқан табыстарына байланысты заттық және рухани табыстарын көрсететін ұлы мұра болып саналады»[62;95]. Демек,, «тіл болмысының кумулятивтік (сақтау) қызметінің мәнін жақсы түсінген ғалым, қазақ халқының салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, тарихын, «мыңдаған жыл тапқан табыстарына байланысты заттық және рухани табыстарын» қазақ тілінің бойынан көруге болатындығын білдіреді. Сонымен қазақ тіл білімінің негізін салушы тілшілердің еңбектерінде қарастырылған мәселелерді жүйелесек, тіл білімінің және оқыту жолдарын, тіл мен таным бірлігін қоғамдық табыс ретінде сипаттайды»[66;1835]. Мысалы, профессор С.Аманжолов көрсеткен батыс өлкеге тән лексикалық ерекшеліктердің ішінде кейбір атауларды академик Ә.Т.Қайдаровтың, профессорлар Ж.Манкееваның, Н.Уәлидің, М.Атабаеваның т.б. зерттеулеріндегі кейбір тұжырымдар негізінде этномәдени аспектіде талдап көрсетуге болады. Зерттеуші «дезмал: өтек (утюг). Дезмалға шоқ сАл киім өтектейік»[62;370]-деген құралға анықтама береді. «Дезмал» қазақ халқының мәдени тұрмыс-тіршілігінде қолданған құрал. Осы сияқты этнодиалектизмдер тіл болмысының халықтың мәдени өмірінен, тұрмыс- тіршілігінен, салт-дәстүрінен, әдет-ғұрпынан, ұлттық ерекшеліктерінен деректер беретініне дәлел бола алады. Бұл этнодиалектизмдер тек құралға немесе адамға атау ретінде ғана емес, сонымен қатар адам болмысының айналадағы қоршаған ортамен байланысын білдіреді. Айтылған құралдық мәдениет деректері адам баласының күнделікті өмір тіршілігіндегі кәсібімен байланысты. Ата-бабамыздың тұрмыс-тіршілігінен, шаруашылығынан, мәдени өмірінен мәлімет беретін атаулардың мән-мағынасы бүгінгі этнолингвистика ғылымы үшін маңызы зор. С.Аманжолов мұраларында ежелгі халқымыздың басқа халықтармен аралас-құралас өмір кешіп, сауда-саттықпен айналысқандығын білдіретін ақша атауларына қатысты диалектілер де арнайы сипатталады. Ежелгі ата-бабаларымыз күміс ақшаны «дәлдір» және «қара көз ақша» деп те атағандығы жайында ғалым құнды мәлімет береді. Бұл атаулар бір затты екіншіге ұқсату танымына байланысты және өзінше ерекшелігін танытатындығына байланысты қойылған екендігі көрінеді. Мәдениет пен тілдің бастау бір-бірімен тұспа-тұс келеді. Яғни, тіл – адамзаттың тіршілігі өтіп жатқан әлем ретінде жасайды. Ал адамзаттың тіршілігі – мәдениеттің әлемі екені белгілі. Осыған орай С.Аманжолов: «Жер жүзіндегі қай тілді алсақ та, оның өзіне лайық сөз байлығы болады. Сөз байлығы, әрине, халықтың экономикасына, мәдениетіне сәйкес болады. Құрал-сайман жасап алу, солар арқылы тұрмысқа керекті заттарды, азық- түлікті, киім-кешекті тауып алу – адам қоғамының таразысы, өлшеуіші»[62;67]-деп түсіндіреді. Ғалым еңбектеріндегі лингвомәдениеттанымдық қыры басымырақ этнодиалектизмдерден мысал келтірсек: «Айшық (айшұқ): сырға (серьги)»[62;354]-деген анықтама беріп, ғалым халықтың этномәдени құралы сырғаның айға ұқсаған түрін көрсетеді. Әрине, қазақ халқының қыздарына, әйел қауымына арналған бұйымдары өте көп. Бірақ сырғаның түр-тұлғасы айға ұқсас болғандықтан және «айшық» сөзі ұлтымыздың мәдениетінен де көрініс бере отырып, халықтың дүниетанымының атау қоюдағы шеберлігін байқатады. Сондықтан да С.Аманжолов көрсеткен бұл этнодиалектизмдердің ерекшелігі ұлттық бояуы бар мәдиеттен хабар беретін құрал атауы болып қалыптасқандығында. Тіл білімін мәдениеттанымдық тұрғыда зерттеу арқылы С.Аманжолов мол мағлұмат бере отырып, ұлтты тануға ықпал ететін деректерге сүйенеді. Ғалым адамның әлемді тану, қабылдау қасиеттерін тілмен байланыстырып: «ана тілі – мәдениетті көтерудегі күшті құрАл адам баласы дүниені ең әуелі өз ана тілімен таниды, басқалармен қатынас жасайды»[45;55] –деп түсіндіреді. Ана тілі халықтың ұлттық, әлеуметтік және мәдени өмірі үшін маңызы зор екендігін көрсетеді. Материалдық және рухани мәдениетке байланысты атаулардың едәуір бөлігі аумақтық (территориялық) диалектілерге қатысты болып келеді. Ақиқат өмірдің, қоршаған ортаның түрлі заттар мен құбылыстардың, әсіресе өсімдіктер мен жануарлар әлемінің толып жатқан атаулары диалектілік лексика жүйесінде бейнеленген. Олардың қайсыбірінің әдеби тілде баламасы жоқ деуге болады. Мысалы, диалектілік лексика жүйесіндегі үлек, көрпеш, суын, ортеке, әндемі, көрпеш – «кенже туған қозы», суын – «таза арғымақтан туған жылқы», ортеке – «бөкеннің еркегі», әндемі – «үй сылайтын темір қалақша», айлақ – «кеме тоқтайтын жер қойнауы» делініп, сипаттама немесе перефраз түрінде беріледі. Қай халықтың, қандай да бір ұлт болмасын ұлттық тағамдардың атаулары оның қоғамдық-әлеуметтік тіршілігінде сөздік қор мен сөз байлығының маңызды факторы болып саналады. Ұлт болмысының ерекшелігін танытатын тағам атаулары қазақ өмірінде ерекше орын алатыны белгілі. «Ұлттық тағамдардың жасалу технологиясы мен азық-түліктің сан- алуан табиғатын білдіретін, оларға қатысты неше түрлі ұғым-түсініктерді сипаттайтын мыңдаған атаулар мен жүздеген тұрақты тіркестердің баршасы тіл байлығымыздың ең көне, байырғы әрі құнарлы қорына еніп, ұлттық ділдің тілдегі бейнелі бір көрінісі болып саналады»[61;38]. Сол тағам атауларының жергілікті тіл ерекшеліктеріне байланысты түрлері өте көп. Бұл этнодиалектизмдердің анықтамасын тілші мына мысалдармен көрсетеді: «Бұжы: ішектің ішіне салынған ет пен қан. Бұжбан: бүйенге істеген шұжықтың ең жуан түрі»[62;367]. Кейінгі жылдары зерттелген академик Ә.Қайдардың этнолингвистикалық сөздігінде: «Бұжбан <Қостанайда бүйенге салып, семіз еттен істелген шұжықтың үлкен түрі> *Бұжы<Атырау облысында және Түрікменстан қазақтары тілінде жаңа сойған қой етін бүйенге тығып әзерлеген шұжық>»[67;366]-деген анықтама береді. «Жари: түп қазы (сальная часть конской колобасы)»[62;370]. Түймеш: еттен жасалатын шұжық.Жаңса: жайынның құйрық жағының еті»[62;413]. Ғалым бұл тағам атаулары арқылы қазақ өмірінің мал шаруашылығымен айналысатынын, оның етінен жасалатын тағамды өзінше ерекшелеп, құтты қонағы үшін дайындалатын ас түрлері мол екенін білдіріп, солардың жергілікті ерекшелігін танытады. Тағам, ас атаулары ол этностың ең негізгі мәдениетінен мәлімет беретін деректер. Ол атаулар арқылы жергілікті халықтың географиялық мекенін, айналысатын шаруашылығынан көптеген материалдар аламыз. Сондықтан да С.Аманжолов мұралары бүгінгі этнос болмысын тануда ерекше құнды болып отыр. Сөз мағынасы арқылы халықтың мәдениетінің даму дәрежесін, оның дүниетанымын, өзіндік ерекшелігін анықтауға болады. Күнделікті тұрмыс- тіршілігінде қолданатын құрАл үй жабдық атаулары да адамның әлемді тануға деген көзқарасын білдіреді. Ондай атаулардың диалектикалық ерекшелігін ғалым: «Ұлпақ: шағын көрпе, жұмсақ жүн салып істеген кішкене көрпе»[62;436] -деп көрпенің түріне байланысты және жергілікті тіл ерекшелігіне байланысты анықтама береді. «Ұлпақ» халық дүниетанымының, сыртқы қоршаған ортаны таным арқылы қабылдап, тіл болмысында көрініс тапқанын аңғарамыз. Жұмсақ сөзін қазақ кейде үлпілдек деп те ауыстырып айтады. Ол көбінде жүн немесе мақтаға байланысты қолданылады. «Ұлпақ» атауы да көрпенің, жүннің жұмсақтық қасиетіне байланысты аталғанын байқаймыз. Сол сияқты күнделікті тұрмыста қолданатын бұйымдардың бірі – киіз. Ол киіздің қазақ өмірінде өте көп түрлері мен атаулары кезедеседі. Сонымен қатар киіз бен қоса қазақ өмірінде жерге төселетін текемет, кілем деген бұйымдар да бар.С.Аманжолов диалектологиялық сөздігінде осы бұйымдардың бірнеше жергілікті тіл ерекшеліктеріне байланысты атауларын көрсетеді: «Қауыш: тұскиіз, тұсқа ұстайтын, оюланған киіз» [62;429]«Кесе кілем: қолдан тоқылған кілем» [62;385]. Жайма: кілем. Бөстек: текемет». Бұл атаулар да басқа этнодиалектиздер сияқты халқымыздың тұрмысынан, кәсібінен мол мәлімет береді. «Халықтың өмірінен тіл арқылы көрініс беретін тағы бір материалдар тобы ол – киім атаулары. Ата-бабаларымыздың ұлттық ерекшелігін танытатын, мәденитінің өркендеу дәрежесін көрсететін киім-кешек атаулары тілімізде өте көп. Және олар өз ішінен қолданыс түрлеріне, жынысқа, әлеуметтік ортаға және жасқа деген сияқты бірнешеге жіктеледі»[62;102]. Солардың жергілікті тіл ерекшеліктері арқылы зерттеген С.Аманжолов диалектологиялық сөздігінде әйел адамның да киіміне байланысты: «Бөкебей салы: қой я ешкінің түбітінен тоқылған салы»[ 62;368]. «Қыжым: жібек орамал» [62;431]. «Тамақ алғыш: кимешек» [62;408]-деген атауларды келтіреді. Және ер адамның бас киіміне байланысты: «Жекелі: құндыз бөрік» [62;378]. Қатырма бөрік: жұқа, сырыған бөрік, тақия сияқты бөрік[62;429]. «Сыпырмай: аласа жиекті бөрік» [62;406]. Топы: тақыя» [62;411] -деп, бірнеше түрлері мен атауларына анықтама берген. Сонымен қатар, қазақтың мәдени өмірінен көрініс беретін киімнің әшекей бұйымына байланысты: «Тігіршік: киімнің жағасынан бастап етегін айналдыра ұстаған күміс оқа» [62;411]-деген атауды көрсетеді. Қазақ тұрмыс-тіршілігінде тек қажеттілігіне ғана емес, сонымен бірге сәнділігіне де аса мән бергендігін көруге болды. Тек киімнің сәнділігіне ғана емес, қыздар мен әйелдердің сәнді бұйымдарына байланысты атаулар өзінше бір топты құрайды. Ол сәндік бұйымдардың жергілікті тілге байланысты және әр түрлі ерекшелігіне байланысты атауларын С.Аманжолов бірнеше деректер келтіре көрсетеді. Мысалы сақина, жүзікке байланысты: «Бұжыра: шығыршық; Доғалақ: шығыршық; Өткерме: сақина, жүзік» -деген түрлерін көрсетеді. Бұл саусаққа сәндік үшін тағылатын бұйымның бірнеше атауының болуы қазақ дүниетамының кеңдігі қазақ тілінің сөздік қорының молдығынан көрініп отыр. Мұндағы «өткерме» бұйының ерекшелігіне байланысы Ж.Манкеева: «Жүзік – қымбат металдан құйылып, сыртқы бетіне сіркелеу, лажылау, бағдарлау төсілдерімен өте сәнді өрнектер отырғызылған және әсем күмбезделген, асыл тастардан бірнеше көз салынған, саусаққа киюге арналған зергерлік бұйым. Өткерме деп те аталады»[58;283] - деген пікіріне сүйенсек, саусаққа тағатын бұйымның өзі құндылығына қарай атауының әр түрлі болуы халқымыздың мәдени болмысынан көрініс береді. Ал құлаққа сәндік үшін тағатын сырға бұйымының жергілікті тіл ерекшелігіне байланысты С.Аманжолов: «Зере: сырға» [62;381]. «Сыйыршық: сырға» [62;405] -деген сөздерге анықтама береді. Сонымен қатар, мойынға, омырауға тағатын әшекей бұйымы алқаның жергелікті тіл ерекшелігіне байланысты атауын: «Өңір жиек: алтын- күмістен соққан алқа» [62;438]-деп көрсете отырып, қазақтың мәдени тұрмыс-тіршілігінен көрініс береді. Бұл «өңіржиек» бұйымының атауын Ж.Манкеева «Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымы негіздері» атты зерттеуінде: «Өңіржиек – үзбелеп салпыншақтап тағып, асыл тастардан көз орнатқан, көйлек сыртынан омырауға тағатын әшекейлі, қымбат бағалы сәнді бұйым» - деген анықтама бере отырып, «өңіржиек» мағынасын толықтыра түседі. Бұл пікірлерге назар аударсақ, С.Аманжолов мұралары бүгінгі этнолингвистика ғылымының зерттеушілеріне де өзіндік үлесін қосып жатқаны дәлел болады. Таным көкжиегін кеңейтетін, сөздің мәні мен мағынасына әсер ететін күрделі процесс – сана арқылы қабылданатын пайымдау үрдісі. С.Аманжоловтың: «Қай ұлттың болса да, тіл байлығы – сол ұлттың тарихи айнасы. Өйткені сөздің бәрі - сананың көрінісі. Сондықтан әрбір сөз тарихтың дерегі болады» [45;69] –деген құнды пікірін еске алсақ, ұлттық дүние-таным, салт-дәстүрге негізделіп, халықтың рухани өмірін бейнелейтін қазақтың наным-сенімдеріне қатысты сөздер мен аталымдар – ұлттық таным көкжиегін кеңейтіп, халқымыздың тарихынан хабар беретін ерекше ұғымдар. Тіл байлығын аңғартатын, санамызда сақталып қалған мұндай ұғымдарды жаңғырта түсудің маңызы зор. C.Аманжоловтың: «Адам баласының өмірінде, тұрмысында болған қайшылықтар, белеңдер, кедір-бұдыр кезеңдер, тарихи сатылар, баспалдақтар, түрлі қабаттар сөзден табылады»[62;67]-дегеніндей, халқымыздың тарихы, ұлттық болмысы, мәдени танымы ежелгі ата- бабаларымыздың салт, тәрбие саласындағы халықтық қазыналардың бір тармағы наным-сенім ұғымдарынан көрініс табатыны сөзсіз Этностың шығу тегіне, салт-дәстүріне, сондай-ақ өмір-тіршілігіне қажетті ұлттық көрініс беретін тілдік тұлғалар тілші ғалым еңбектерінде молынан кездеседі. Ғалым мұралары ұлттық салт-сана, әдет-ғұрып, дәстүрлері арқылы ұлтты тану үшін және этнолингвистика ғылымы үшін маңызы зор. Профессор зерттеулерінде халықтық ауыз әдебиетінің үлгілерімен қатар, халықтық ұғым-түсініктер, ырым, тыйым, әдет-ғұрыптық ұғымдарымен байланысты деректері қазіргі күні қазақ наным-сенімдерінің тілдегі көрінісін анықтауға мол септігін тигізуде. Наным-сенім ұғымын білдіретін атаулардың мол екені анық, бірақ олардың ішкі мағынасы, қызметі қалай жұмсалып тұрғандығын анықтау арқылы біз ұлттық салт-сана, әдет- ғұрыптарымыздың тілдегі көрінісін көруімізге болады. С. Аманжоловтың кейбір археологиялық деректерді, әр қилы этнографиялық мәліметтерді, сондай-ақ халық ауыз әдеби мұраларындағы құнарлы материалдарды молынан пайдалануы – бүгінгі қазақ тіл білімінің өзекті мәселелерін терең жан-жақты қарастырып жүрген ізденушілер, зерттеушілер, жалпы тіл мамандары үшін өз үлесін айтарлықтай тигізуде. Профессордың еңбектерінен кездестіріп жүрген қазақтың ырым, тиым, әдет- ғұрып ұғымдарымен байланысты атаулар бүгінгі таңда біздердің тереңінен қарастырып келе жатқан қазақ халқының наным-сенім ұғымдарының тілдегі көрінісіне байланысты зерттеулерге негізгі дерек көздерінің бірі болып отыр. Атап айтқанда, «алтын қабақ арттыру» (күміс теңге арттыру), «ауып тию» (екінші рет күйеуге шығу), «бара бәйбіше болу» (қыздың әйелі өлген адамға тиюі), «жылау айту», «жайын беру», «сөз тию» тағы сол сияқты. Адам тәрбиесіне терең мән беріп, оны ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуді мұрат тұтқандардың бірі – қазақ халқы. Сол халықтың ұлттық болмысын, мәдениетін, салт-дәстүрін нақыштайтын сан алуан әдет-ғұрыптары бар. Соның бірі – қазақ халқының наным-сенім ұғымдары. Қазақтың наным- сенімдері – халық қазынасының танымдық, тәрбиелік қасиеті зор саласы. Қазақ наным-сенім ұғымдарының сан ғасырлар бойы тілдік қолданысымызда сақталып келуі – олардың нақты тіршілікпен байланыстылығының, өмір үшін өзектілігінің және ақыл-ой жұмысының көрінісі екендігінің белгісі. Бүгінгі күні халқымыздың жоғала бастаған осы бір мұрасының мән- мағынасы тереңірек қарастырылып, оның келер ұрпақты ізгілікке, инабаттылыққа баулитындығы тілге тиек етіліп келеді. Жалпы, кез келген жеке адам өзінің төл мәдениетінің кәусар бұлағына терең бойлағысы келсе, еріксіз төл тілінің сыр сандығына үңілмей өтпейді. Себебі төл тіл – халықтың ғасырлар бойғы асыл қазыналарын бойына сіңірген ұлы тіл. Ал ол төл тілде қандай да бір тіл мен мәдениеттің мәселелерін шешуде тілдегі лексикалық единицалар, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, тұрақты атаулар мағызды рөлге ие. Өйткені тұрақты атаулар – ұлттық мәдениетті өз бойына мықтап сіңірген тілдік тұлғалар. Мәселен, қазақ тіліндегі «шөміш қағу», «қазық майлау», «отқа май тамызу», «тоқым қағу», «жасау беру», «келін түсіру» деген сияқты тұрақты тіркестер қазақ халқының салт-дәстүрлік мәдениетінен хабар береді. Адам жанына эстетикалық ләззат сыйлайтын, жан дүниеңе бейнелі өрнек арқылы ерекше әсер ететін көркем сөз әлемінің маңызды бір саласы – тұрақты сөз тіркестері. Қазақ тіл білімінде фразеологизмдер табиғаты біршама зерттелініп, негізінен олардың жалпы мәселесі мен жеке категориялары, көркем шығарма тіліндегі қолданысы мен лексика-грамматикалық, мағыналық топтары, варианттылығы мен жасалу тәсілдері тағы сол сияқты өзіндік сыр-сипаты сөз болып келеді. Алайда қазақ тіліндегі фразеологизмдердің соншалықты зерттелгендігіне қарамастан, фразеология жүйесінен үлкен орын алып, арнайы зерттеуді қажет ететін фразеологизмнің арнасы – қазақ ескіліктерінің, нанымдарының бір түрі саналатын қазақ тіліндегі қарғыс мәнді оралымдар. Біреуге айтылатын жаман тілек мағынасын сақтай отырып, қарғыс мағынасын сақтай отырып, қарғыс сөзі бірқатар түркі тілдерінде кездеседі. Атап айтқанда қырғыздарда «каргыш», түрікмендерде «гаргыш», хакастарда «харғас», туваларда «каргыш», якут тілінде «карыыс» т.б. түрінде ұшырасады. Тіпті монғол тобындағы тілдерде: монғолдарда «хараал», қалмақтарда «харал» дыбыстық құрамдарда айтылып, «қарғыс» сөзінің мағынасын береді. С. Аманжолов «кедір-бұдыр» кезеңдер сөзден табылады дегеніндей, қазақ наным-сенімінде кездесетін «қарғыс» - әр халықтың балағаттау, қарғап- сілеу, жаман тілек сияқты қара ниеттерінен туған құпиясы терең, сыры мол ғұрып болып табылады. Адамның адаммен және өзін қоршаған орта мен қарым-қатынасы алуан түрлі қарғыстардың туындауына себепші болған. Қарғыс атаулыны парақтап тану үшін, оны мән-мағыналық ерекшеліктері бойынша саралап алу қажет. Қарғыс түрлері көп және ол жалпы адамдарға, соның ішінде ер- азаматтарға, әйелдерге, балаларға және жан-жануарларға, жансыз заттарға да арналып айтылып жатады, сондай-ақ түрліше мәселелерді қамтиды. Халқымыздың айшықты тілінің бай сөздік қоры әлі де зерттелуде. Мейлі ол алғыс, мейлі ол қарғыс болсын, мейлі наным-сенім, ырым, тыйым, салт-дәстүр ұғымдары болса да, ол халықтың ұзақ жылдар жасаған ұлттық мұрасы болып саналады. С.Аманжолов зерттеулеріндегі диалектологиялық сөздікте қазақ халқының салт-дәстүр, әдет-ғұрпына байланысты атауларға да анықтама берілген. Ол атаулардың бүгінгі халық болмысын, этнос ерекшелігін , ұлттық менталитетін, қоршаған ортаға деген ұлттық көзқарас пен ой-пікірлерін тану жолында орны ерекше. Қазақтың ұлттық менталитетінің бірі – ол қонақжайлылығы екені баршамызға мәлім. Қонақ десе ішкен асын жерге қоятын халықтың болмысы тілі арқылы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрге байланысты атаулары арқылы көрініс береді. Қазақ халқының қонақжайлылығын, кеңдігін ең бірінші той жасауынан, ас беруінен көреміз. Осы ұлттық өзгешелікті С.Аманжолов диалектологиялық сөздігінде жергілікті тіл ерекшеліктеріне байланысты ас беру, той жасауға қатысты атаулар арқылы көрсетеді. Мысалы: «Жора: сірне, кезектесіп, бірінің үйіне бірі барып қой сойып, оны бірге жеу. Жайын беру: ас беру, той жасау»[62;379] - деп, салттық атаулар арқылы халық өмірінен көрініс береді. Мұндай атауларға анықтама беру арқылы ғалым тіл болмысының халық өмірінен, тұрмыс-тіршілігінен, әдет-ғұрып, салт-дәстүрінен, ұлттық менталитетінен, мәдени-рухани өмірінен көрініс бергісі келегенін аңғарамыз. Сонымен қатар, әдет-ғұрыпқа байланысты диалектілерді зерттеуші: «Жылау айту: жоқтау айту»[62;79] және «Сыңсылау: сыңсу (тұрмысқа шығып бара жатқан қыздың қоштасу әні)»[62;406] -деген түсініктеме береді. «Жылау айту» - ол жақын адамынан айырылған кісінің мұң, зары. Адам қайғырғанда, бір нәрсеге күйінгенде жылайтыны белгілі. Сол күйдегі көріністің бейнеленуіне байланысты халық өзіндік дүниетамымен «жылау айту» немесе «жоқтау айту» деп атап кеткен. Кейін қалыптаса келе бұл, әдет- ғұрыпқа айналған. «Жылау айту» мен «жоқтау айту» деген атаулар әр түрлі болғанымен, ішкі мағынасында байланыс бар екені жақынын жоғалту дегенге саяды. Осы мағыналық байланысты жақсы түсінген ғалым қазақ халықының бауырмашыл, ағайын туысқа деген қарам-қатынасы ерекше екендігін көрсеткісі келген. Ә.Қайдар өзінің этнолингвистикалық сөздігінде осыған ұқсас «жоқтап жылау», «жоқтау айтып (салып) жылау» түрлерін мынадай деп сипаттайды: «Жоқтап жылау <жақын адамын жоғалтқан көңіл айта келген жандарға сол адамның қадір-қасиетін, мінез-құлқын айтып, сол жандардың сай-сүйегін сырқырата, еңірегенде етегі тола қайғыра жылауы>»[67;241]. «Жоқтап айтып (салып) жылау <қайтыс болған адамның жақын туысы (қарындасы, әпкесі, анасы, әйелі, жиені т.б.) арнайы жоқтау айтып, көрісуге келгендердің сай-сүйегін сырқыратып, жүректі елжіретер сөз айтып, сол адамның сыр-сипатын, мінез-құлқын жыр қып айтып жылайды. Қазақта әйелі бетін жыртып, шашын жайып жылайтын дәстүрі бар. жоқтау айтып (салып) жылау көбіне әйелдерге тән>»[67;241]. Ал «сыңсылау» немесе «сыңсу айту» - ол қазақ өмірінде ежелден келе жатқан дәстүрдің бірі. Қазақ қызын бой жеткен соң тұрмыс құруға аттандырады. Сонда қыз туып өскен жерімен, туысқандарымен қоштасқанда көңіл-күйін, қимастық сезімін өлең жолдарымен білдірген. Бұл дәстүрге атау болып тұрған «сыңсу» немесе «сыңсылау» сөзі де қыз баланың жылауын, яғни мұңын білдіреді. С.Аманжолов осы «сыңсу айту» дәстүріне және жергілікті тіл ерекшелігіне байланысты халық дүниетанымының өзіндік менталитетін тіл арқылы көрініс беретіндігін білдірген. Қазақтың ұлттық ерекшелігін танытатын болмысымыздың бірі – жүзге, руға таратылу. Қазақ халқы үлкен кісінің есімін атамай, кішіпейілділік танытып сыйласып отырған. «Кез-келген қазақ өзінің руын, тайпасын, қай тайпалық одаққа жататынын білетіні белгілі»[45;10]. Осындай этнопсихологиялық түсінік нәтижесінде, қазақ өзін-өзі таныстырғанда шыққан ата тегін айтқан. Бұл ерекшелік тек қазақ халқына ғана тән қасиет. Ұлттық болмыстағы сан түрлі мұндай ерекшеліктер жеке ұлтқа (этносқа), ру, тайпаға, қоғамдағы ұйымдасқан топтарға беретін «мінездеме» болып қана есептеліп қоймай, сол халықтың танымының деңгейін, дәрежесін көрсетеді. «Қазақ тарихындағы жүздердің шығу тегі және қалыптасу мәселесін анықтау этногенез мәселесінің аса маңызды, одан ажыратуға болмайтын бөлігі болып табылады» [45;119]-дегеніндей, мұндағы таным болмысы жалпы халыққа ортақ болмай, жекелеген ұлт, ру, тайпаларға мүдделі дүние. Осы жұмыста аталатын ұлт, ру, тайпа аттары болып саналатын этнонимдер арқылы біз тілдің түрлі қабаттарының шығу тарихы мен әр дәуірдегі өзгерісін айқындаймыз. Бұл тұрғыда Т.Жанұзақтың мына пікірі орынды: «Этнонимдер әрбір дәуірдегі қоғамның даму барысын, оның идеологиялық жағдаяттарын, тарихи көрінісін, тілдік негізін білдіріп отыратын құнды материал болып табылады» [68;451] –дегеніндей, қазақ этнонимдері әр дәуірден, тарихтан, қазақ қоғамының дамуы кезеңдерінен көрініс береді. Этнонимдердің белгілі бір кезеңдегі қазақ өмірінен көрініс беретінін жақсы түсінген С.Аманжолов диалектологияға қатысты зерттеулерінде жергілікті тілді тайпаға, руға жіктей отырып, қазақ этнонимдерінің тарихы арқылы қазақ халқы мен тілдің тарихын байланыстырады. Зерттеуші жергілікті тілдің территориясын анықтауда «қоңырат», «найман», «керей», «арғын», «уақ» сынды тайпа, ру аттарын қолдана отырып, ұлт ерекшелігін танытады. С.Аманжолов сондай-ақ кісі есімдерін де егжей-тегжейлі талдап этнолингвистикалық, этнопсихологиялық ерекшеліктерін көрсетеді. Қазақ тұрмысында есім беріп, ат қоюда ұлттық салт-сана, әдет-ғұрып, тарихи дәстүр, әр түрлі тілек-мақсатпен қатар халықтың ұшқыр ойы мен ұлттық мінез-құлқы да кеңінен көрініс тапқан. Осы орайда, тілші назарына іліккен әр мысал адамның қабылдау ерекшелігінен және ұлттық-мәдени тәжірибесі тұрғысынан түсіндірілген, адам санасында туындаған әр ой қалыпты жағдайдан асып, образды пайымдауға сүйене берілген: «Жоғарыда келтірген жер мен су аттарын алсақ та, кісі аттарын алсақ та олардың жасалуында белгілі заңдылық барын байқаймыз. Мұндағы кісі атының өзі тоғыз жол яки тоғыз мақсатқа тірелетін көрінеді. Тоғыз жол дегендеріміздің бірі - адамзаттың жақсы өмір сүргісі келуіне байланысты, Бұл мақсатқа жету үшін ата-ана өз баласына ең жақсы, ең белгілі, атақты адамның атын қояды. Солай етсе, оның баласы да атақты болатындай көрінеді. Мысалы, ислам дінін қабылдаған жұрт үшін қадірлі, атақты адам сол діннің бастықтары, я сол дін үшін күрескендер болып көрінеді. Сондықтан мұсылман діндегілердің аты бірде таза Мұхамед, Ғали, Омар, Оспан, Ахмет, Садық...болып келеді, бірде солардың басқа сөзбен қосындысы болып келеді (Мұхамедсадық, Сапарғали, Қожахмет, т.б.)» [45;75]. Когнитивтік лингвистика зерттеушісі Э.Оразалиева С.Аманжоловтың еңбектеріндегі кісі есімдерінің этнолингвистикалық қырын: «Халықтық танымның ең үздік көрсеткішін, шын мәнінде, адамдардың есімдері, олардың қойылу тарихы құрайды. Сәбиге атты сол әулеттегі үлкен не болмаса аса беделді адамдарға қойдырудың себебі де этникалық салт-дәстүрдің, әдет-ғұрыптың айғағы екенін дәл байқаған ғалым қазақ есімдерінің түп төркінін, уәжділігін жан-жақты зерттеп, семалық талдауларына арқау еткен» [35;43] -деп бағалай отырып, С.Аманжолов зерттеулерінде қазақтың ономастикалық атаулары халықтық менталитетті, ұлттық болмысты, адамның әлемді танып, түсінуіне негізделе талданғандығын айтады. Қазақ халқында сәбиге есім қою аса мән берілетін мәселе. Халық өмірінде көбінде сәбидің есімін көпті көрген, ақылды, данышпан қариялар қойған. Қойылған есім міндетті түрде бір мағынаға ие сөздер болып табылады. Олардың мән-мағынасы әр түрлі бірде, ата-ана арманын білдірсе, бірде белгілі бір оқиғаға, құбылыстарға байланысты қойылған. Қазақтың ұлттық менталитетінде қалыптасқан есімдердің бір тобы – ата-анасының арман-мұратын, тілегін білдіретін есімдер. Қазақта ондай есімдер сәбидің болашағына әсер етіп, өмір сүруіне ықпалы бар деген сенім бар. Мұндай есімдерді ата-бабамыз ұрпағының болашақта өз ортасының, қоғамының беделдісі және халқының қамқоры, жанашыры болса екен деген үлкен мән- мағынасы бар сөздерді атау ретінде қалыптастырған. Халық дүниетанымында қалыптасқан онамастиканы С.Аманжолов тіл тарихы мәселелеріне байланысты зерттеулеріне арқау еткен. Ғалым қазақ есімдерінің табиғатын ашып, талдау жасайды. Тілек, қалау мәндегі есімдерді тілші былай талдайы: «Тоғыз жолдың үшіншісі - баланың мінез-құлқы жақсы болуын тілеуден туатын аттар. Мысалы, жібектей болсын десе, қыздың атын Жібек қояды. Жомарт болсын десе, баласына «Жомарт» я «Мырза» деген атты қояды»[45;75-76]. Қазақ есімдерінің қалау мәндегі тобына талдау жасай отырып, оларды халық дүниетанымының, психологиясының, қоршаған ортаны қабылдауының негізінде қалыптасқандығын көрсете тұжырымдайды. Ғалым тың мағына ие есімдер халық дүниетанымың, ой-санасының тіл болмысындағы көрінісі екендігін ашып айтпаса да, бұл есімдерде тіл мен таным болмысы сабақтасып жатқандығын білдіреді. Кісі есімдерінің лингвоконцептологиялық негіздерін зерттеуші Б.Тілеубердиев қазақ ономастикасында «адам», «кеңістік», «жан-жануарлар» мен «өсімдіктер» концептілері қарастыра отырып, қазақтың адамға ат қоюының өзі философияның биік деңгейі екендігін көрсетеді: «Қазақ антропономиясында жеке есімдердің қоғамдық баға өлшемі бар. Кісі аттарының әлеуметтік ерекшелігі әсіресе тілек, қалау есімдерде айқын көрінеді, мұнда қазақ қоғамындағы есімдердің тұтас бір тобын ұнамды «тілек іспетті есімдер» құрайды» [69;13], - деген пікірі профессор С.Аманжолов көзқарасымен үйлеседі. Тілші-ғалымның бұл пікір, көзқарастары бүгінгі онамастика ғылымының және таным болмысының зерттелуіне өзіндік үлесін қосып отыр. Қазақ есімдерінің бүгінгі адамның дүниетанымынан, мәдени өмірінен хабар беретіндігі туралы Ә.Д.Сүлейменованың: «Тіл бойынша табиғи, климаттық, мәдени және өзге де адам өмірінің шарттарын білдірер өзгешеліктерді сіңіру арқылы дамитындықтан, ат қою жүйесінің өзі әлемнің шексіз болмысын бейнелеуден туындайды...» [70;89] деген тұжырымына сүйенер болсақ адамзат тіршілігінің ажырамас бөлігін құрайтын ат қою процесінің негізінде де танымдық әрекеттің негізгі ұстанымдары жүзеге асады. Қазақ есімдері тек ұлттық психологиясын ғана емес, сонымен қатар халықтың тұрмыс- тіршілігін, наным-сенімін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын білдіріп, мәдени- рухани өмірінен көрініс береді. С.Аманжолов қазақ есімдерін талдауда әлеуметтік ұғымға байланысты мынадай мысалдар келтіреді: «Тоғыз жолдың төртіншісі – бала бай болсын, хан болсын деген үмітпен қойылады » - деп мынадай мысалдар келтіреді: «Омархан, Сейілхан, Жұмахан дегенде «хан» қосымшасы айтылса, Омарбай, Сейілбай, Жұмабай... дегенде «бай» қосымшасы» -болатындығын айтады. Мұндағы «хан», «бай» қосымшалары жайында Т.Жанұзақ: «Кісі аттарының сыңарларында кездесетін хан, бек, бай, қожа сияқты сөздер таптық мәні бар тарихи терминдер. Оларды ертеректе үстем таптардың тегін білдіру үшін жеке тұлғаларда қолданса, кейіннен кісі аттарының сыңарында қолданылып, бастапқы мағыналарынан айырылып қалған»[68;160], - дейді. Дегенмен «хан», «бай» сөздерінің мағынасы кеңейіп, С.Аманжолов айтқандай «бала бай, хан болсын» деген сияқты халықтың арман-мұраты суреттелген. Ғалым қазақ нәрестесінің болашағы өзі өмір сүріп отырған әлеуметтік ортадағы орны жоғары, биік болсын деген үмітпен қойылғандығын түсіндіреді. С.Аманжолов еңбектерінен этнолингвистикалық сипаттағы тілдік бірліктерді кездестіреміз. Ғалым еңбектері қазақ халқының тұрмыс- тіршілігіндегі салт-дәстүрлерімен, мәдени өмірінен көрініс беретін тілдік тұлғалар арқылы байланыстырыла зерттелінген. Тіліміздегі септік жалғауларын түсіндіруде мынандай мысалдар қолданған: «Жүрдек атқа бір қамшы, шабан атқа мың қамшы»[45;228]. Қазақ халқының көшпелі өмірінен көрініс беретін шешен, дана халықтың мақалын, тілші ұлттық менталитет негізінде түсіндіреді. Бұл мақал-мәтелдегі «қамшы» сөзі қазақ өмірінде кездесетін этнолингвистикалық атау ғана емес, қазақтың мәдени өмірін де көрсетеді. С.Аманжолов сондай-ақ тіл білімі мәселелеріне қатысты еңбектерінде ұлттық болмыс арқылы түсіндіреді. Бұл сөйлемдердегі «қамшы» сөзі – қазақтың көшпелі тұрмыс-тіршілігіндегі мал шаруашылығымен, соның ішінде жылқы малын көлік ретінде қолданғанынан көрініс береді. Дегенмен қамшы сөзі қазақ сан алуан қызмет атқарған. Мысалы ат жүргізетін құрАл дүре соғатын құрАл өлшеу құралы, ауру адамдардың бойынан жын-шайтандарды қуып, науқасты емдейтін құрал есебінде қолданған. Осы қолданыстарға байланысты бұл құрал этностың ұлттық ерекшелігін тануда мол мәлімет береді. «Біз жазды жайлауда өткіздік»[45;230]. «Жайлауда» сөзі көшпелі қазақ халқының жыл ішіндегі белгілі бір кезеңін сипаттайды. Сонымен қатар, «жайлау» - қыс қаһарының боданынан босанып, жаны жай тапқан адамдардың қуанышының хабаршысы ретінде де танылады. Осы қоныс мал шаруашылығымен айналысатын қазақтың өмірінен ерекше орын алады. «Сені бөркіңнен, дауысыңнан таныдық» [45;233]-деген сөйлемдегі «бөрік» сөзі – қазақтың ұлттық бас киімі. Бұл киім атауының мән-мағынасы халқымыздың мәдениетінен ғана емес, сонымен қатар ұлттық ерекшелігінен де көрініс береді. Бөріктің қазақ халқы үшін қасиетті зат болып саналуының себебін Алмауытова Ә.Б. «Қазақ тіліндегі киім атауларының этнолингвистикалық табиғаты » атты кандидаттық диссертациясында былай түсіндіреді. «Бөріктің қазақ халқы үшін этникалық құндылығы мынада: сыпайылық көрсеткенде не біреудің аяғына жығылып, кешірім өтінгенде, бөрікті шешіп оның аяғының астына тастап, кешірімін алған. Міне осыдан бөріктің халқымыз үшін қасерлі бас киім екенін көруге болады» [71;57]-деп, бөріктің ұлттық психологиясын, салт-дәстүрін анықтайды. Сонымен қатар, Алмауытова Ә.Б. бөріктің қазақ үшін символдық құрал болғандығын айтады: «Қазақ халқы «бөрікті» символ ретінде бағалаған. Осыған байланысты халқымызда «Бөркіңді теріс киме» деген тиым сөз бар. Оның себебі бас киімді теріс қаратып киген жаман істің белгісі деп санаған. Сондай-ақ «бөркін аспанға ату» деген тіркес адамның қатты қуану, шаттану дағдысынан туған»-деп тұжырымдайды. Демек, бөрік сөзінің қазақ өмірінде ерекше мән- мағына беретіндіктен, ұлттық ерекшелікті танытатындықтан этнолингвистикалық тұлға болып саналады. С.Аманжолов зерттеулерінде осындай этнолингвистикалық атауларды қолдана отырып, халқымыздың, ұлтымыздың өмірінен, тұрмыс –тіршілігінен көрініс береді. С.Аманжолов қазақ халқының тарихына үңіліп, Радлов еңбегінде қоңыраттардың 12 руға бөлінетіндігін, және олардың «алтауы – алты ала көктің ұлы (шесть отцов – кок,а сыновей), алтауы – алты ата коктонгшу болып аталған»[62;63]. Осы пікірге ғалым өзінің көзқарасымен тұжырымын ұсынады: «Радловта алты ала көктің ұлы аударғанда «шесть отцов кок,а сыновей» болып шыққан; шынында бұл фразаны «шесть родов сыновей неба» деп түсіну керек; алты ата көктің құсы (алты ата коктонгшу) дегенді осыған ұқсас шесть родов птиц небесных түсіну қажет. Мұнда ата сөзі әке емес, ру мағынасында қолданылған. Бірақ өз ата-тегін көктің ұлы немесе көктің құстарына дейін көтерген бұл аңызды неғұрлым кейін шыққан құбылыс деуге болмайды» [62;63]- деген ғалымның зерттеулері тілді қазақ халқының танымдық сипатына қарай қарастырылып, бүгінгі күні баға жетпес тарихи мұра болып отыр. С.Аманжолов тілдің дамуына байланысты еңбектерінде тілдің қоғам үшін, мәдениет үшін маңыздылығын: «Тек ана тілін жақсы білгенде ғана сенің алдыңнан ғылым мен техника, әдебиет пен мәдениеттің есігі кең ашылады»[45;56]-деп түсіндіреді. Тіл болмысы халықтың ұлттық ерекшеліктері мен мәдени дамуынан көрініс бере алатынын жақсы түсінген ғалым өркениет, мәдениет, әдебиет, ғылым мен білім көшінің кілті ана тілі екендігін дәл тұжырымдап көрсетеді. Тілші тілдің қоғамдық қатынастарда әр алуан қырларын зерттей отырып, халықтың ұлттық сипатын, мәдениетін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын ана тіліндегі тілдік бірліктер арқылы тануымызға болатындығын ашып айтпағанмен, жоғарыда келтірілген пікірі тілдің танымдық болмысын түсіндіреді. «Қазақ тіл білімінің негізін салушы көрнекті ғалымдардың еңбектерінде тілдің танымдық қыры жайлы көзқарастары бірін бірі толықтырып тұрғандай. Себебі тіл болмысын өте жақсы түсініп, зерттеулеріне арқау еткен ғалымдардың қай-қайсысы да адам және қазақ қоғамының игілігі үшін жазған»[72;496]. Демек,, А.Байтұрсынұлы еңбектері әлемнің тілдік бейнесі және термин жасаудағы таным үлгілері арқылы таным теориясының негізін құраса, Қ.Жұбанов зерттеулері тіл мен таным бірлігін айқындап, тіл мен мәдениет тұтастығын көрсетіп, тіл арқылы халықтың мәдениетінен хабар алуға болатынын дәлелдейді. С.Аманжолов еңбектері тіл мен қоғам сабақтастығын қарастырып, тіл сананы бейнелей алады деп тұжырымдайды. Тілшілердің тілдің танымдық болмысы жайында жазған пікірлері бүгінгі күні ғылымда таным теориясының қалыптасуына негіз болып отыр. жүктеу/скачать 0,8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|