Қазақ тіл біліміндегі таным теориясының
Танымдық тіл біліміндегі концептуализациялау ұстанымы
жүктеу/скачать 0,8 Mb.
|
Қазақ тіл біліміндегі таным теориясының ғылыми-әдістемелік негіздері
- Бұл бет үшін навигация:
- «Толық адам» бейнесін
| Танымдық тіл біліміндегі концептуализациялау ұстанымы – адам санасында қалыптасқан ұғымдардың жиынтығын құрайды. Бұл ұстаным – таным теориясының басты ұғымдарының бірі. Концептуализация ұстанымын толық түсіну үшін концепт пен ұғымның ара-жігін айқындап алу қажет. Концепт терминінің құрылымы өте күрделі болып келеді. Бір жағынан алғанда, оған ұғым құрылымына қатыстының барлығы, екінші жағынан – концепт құрылымына оны мәдениет фактісі етіп отырған – бастапқы мағынасы да кіреді.
Адам болмысты қабылдау арқылы санасында болмыс жайында ұғым қалыптастырады. Ұғымның туғаны оны жарыққа шығаратын атаудың, яғни сөздің пайда болуына әкеледі. Е.Абақан: «Концепт (ұғым) сөздің мағынасы ретінде түсініледі. Бірақ ол жалпылаудың (абстракцияның) ең жоғарғы деңгейін білдіретін ұғым – концепт емес – «оқиға процесс «дерек» туралы ұғым. Сондықтан «концептуальды талдауда» сөздің немесе сөйлемнің контекске, яғни нақтылы мағынаға қатысты анықталуы тиіс»[96;46]-деп, лингвистикадағы «концепт» пен логикадағы «ұғым» терминдерінің ара жігін ажыратып береді. Танымдық тіл білімінің концептуализациялау ұстанымына байланысты С.Аманжоловтың пікірі тұрақты сөз тіркестерінің танымдық табиғатын түсіндіруде айқын көрінеті. Тілімізде ерекше бір қасиетке ие, әуел баста қалыптасқан өзіндік болмысын жоғалтпай әлі күнге сақталып келе жатқан тілдік бірліктер – тұрақты сөз тіркестер. Тұрақты тіркестердің өте ерте заманда қалыптасып бүгінгі күні мағынасы ауысып, белгілі мағынаның әсірелеу нұсқасы қызметін атқарып жүр. Ғалымдардың пікірінше, тұрақты тіркестер әуел баста тура мағынасында жұмсалған деген тұжырым бар. Сондай-ақ тура мағынасында жұмсалған бұл тілдік бірліктер өз дәуіріндегі осы тілді қолданушы адамдардың тұрмыс-тіршілігінен, өмірінен, дүниетанымынан хабар беретіндігін көруге болады. Қазақ фразеологиясын зерттеудегі жаңа бағыт - фразеологиялық бірліктерді когнитивтік аспектіде қарастыру бағыты. Бұл бағыт фразеологизмдерді ұлттың дүниетанымдық, мәдени, тарихи, материалдық құндылықтарымен сабақтастыра зерттеуге айрықша мән береді. Академик Ә.Т.Қайдар, Ж.Манкеева, С.Сәтенова, Б.Ақбердиева, Қ.Ғабитханұлы, Ш.Сейітова, С.Жапақов сияқты тілші мамандардың зерттеулері белгілі бір этногенетикалық қауымдастықтың ақиқат турасындағы таным-түсінігін, ментальді әлемін, ғасырлар бойы үзіліссіз жалғасқан ұжымдық тәжірибесін, рухани және материалдық мәдениетін тілі арқылы танып білуде аса маңызды. Қазақ фразеологизмдерін когнитивтік, лингвомәдениеттанымдық, этнолингвистикалық, этнопсихолингвистикалық аспектіде зерттеуге бағытталған бұл бағыт - XXI ғасыр ғылымының басты парадигмасы - антропоцентризмнің жемісі, жаңа ғасыр талап етіп отырған ғылыми интеграцияның нәтижесі. Фразеологизмнің фондық негізінде тіл иесі халықтың дүниені тұтастай немесе мүшелей тануы мен қабылдауының концептуальді ( лат. concentus - ой, түсінік) өрісіне енетін дәстүрлі халықтық білім жүйесінің сан алуан салаларынан алынған жекелеген эпизодтар жатады. Дәстүрлі халықтық білім жүйесі - этностың (халықтың, ұлттың) бағзы заманнан қоршаған ортаны игеруінің нәтижесінде қалыптасқан қорытынды тәжірибелері, содан туындайтын этномәдени болмысы, сан қырлы идеологиялық, әлеуметтік қатынастары мен дүниетанымы. Сондықтан да фразеологизмнің ішкі қат- қаттауларында сақталып қалған қандай да бір белгінің, оқиғаның, нәрсенің, әрекеттің “іздері” зерттеушіні күн-көріс, тіршіліктегі қалыпты көріністерге, сондай-ақ көне нанымдар мен салттар, әлеуметтік-тарихи құбылыстар әлемін зерделеуге жетелейді. Бірнеше сөздердің бірігіп біртұтас қолданылып, бір ғана мағына беретін фразеологиялық тіркестер алғашқы мағынасынан айырылып, бір мағынаның реңкті немесе бейнелеуіштік ұғымына ұласқан. Ондағы сөздердің кезінде өзінше жеке-жеке қызмет атқарғандығын түсінуге болады. Бірақ фразеологиялық немесе идиомалық тіркестердің әр сөзінің өз дәуіріндегі мағынасын ашу ең күрделі істердің бірі. Сонымен бірге сол дәуірдегі адамдардың қоршаған ортаны қабылдау танымынан, санасынан, түсінігінен мәлімет алуымызға мүмкіндік береді. Сол фразалық және идиомалық тікестердің мәнін ашып, тілдің танымдық қырын танытқан С.Аманжолов еңбектеріне назар аударуға болады. Тілші фразалық және идиомалық тіркестердің де шығу тарихын логикалық пайымдаулар арқылы «мифологиялық» және «космикалық ойлау» негізінде тілдің танымдық болмысын көрсетеді. «Космикалық ойлау екінші жағынан конкретті келеді. Мұның мәнісі: ол кездегі адам барлық істі, құбылысты белгілі бір затқа байланыстырмайынша, болады деп ойламайды да, болдырмайды. Сонда істің бәрі белгілі бір тотемнің атымен байланысты жүреді»[45;51]. Демек,, өмірдің «балаң» кезінде адам баласы қоршаған ортадағы табиғи құбылыстардың мәнін терең түсінбей, мифтік болмыс арқылы қабылдаған деген тұжырым жасайды. «Мифологиялық ойлаудың мәнісі – конкрет көз алдыңдағының аржақ-бержағына терең ой жібермей, әр нәрсенің жаны бар, әр нәрсе тірі зат, әр нәрсе бірдеме істей алады... деген пікірге келуден шыққан. Бұл ойлаудың әсерімен құрылған сөйлемді қазіргі сөзімізден де көп табуға болады»[45;11] –деп, идиомалық және фразалық тіркестердің тілімізде қалыптасуына мынадай мысал келтіреді: «Мысалға қарным ашты фраза-идиоманы алайық (сөзбе-сөз «менің қарнымды (ішімді) ашты, ал мағынасы бойынша «мен ашықтым» деген мағынаны білдіреді). Алғашқы қауымдағы адамның ең сезімтал ішіп-жеу орны, қарны (іші) болғаны түсінікті. Тамақ керек болған кезде, ол бүкіл сезімтал дененің бір бөлігі ретінде аузын ашқан. Кішкентай баланың кез-келген затты аузына апаруы тегін емес. Дыбыстың тіл даму процесінде бұл нақты әрекет ойлаудың белгілі бір кезеңі ретінде нақты сөздер арқылы берілген» [45;279] – деп дүниедегі болмысты адамның тұрмыс-тіршілігімен байланыстырады. А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов тіл білімін қарым-қатынас құралы ретінде қарастыра келіп, оның әлеуметтік сипатын танымдық көзқарастары арқылы көрсеткен. Тілді қоғамдық құбылыс ретінде зерттеген ғалымдар таным теориясының қатысымдық-әлеуметтік ұстанымына сүйеніп, адамның тіл қолданысында да танымдық әрекерттері басты қызмет атқаратынын көрсетеді. Тілдің танымдық қыры айналадағы қоршаған дүниені, ақпараттарды адам санасына қабылдап, өңдеп, білім жиынтығын құрайды. Сондықтан адам қарым-қатынас барысында өзінің таным көкжиегін, сөздік қорын, мәдениетін, білімін қолданып, тілі арқылы жарыққа шығарып отырады. Осыған байланысты, С.Аманжолов: «Сөйлегенде, айтатын сөзіміз, терең неше алуан ойымыз, өткір қиялымыз, тереңнен тартып топшылап, алыстан орап, оспақтап, я жоспармен сөйлейтін тәртіпті сөйлемдеріміздің тізбегі толып жатқан ойлардың желісі»[45;11]-деп, тілдік қатынас барысында адам санасын, жадын, сөздік қорын, ойын, өмірден алған тәжірибесін, танымын, т.б. барлық мүмкіндіктерін іске асыратындығын айтады. Таным тіл арқылы адам санасын үнемі толықтырып, жетілдіріп, дамытып отырады. Адам алған білімі және өмірлік тәжірибесі арқылы таным көкжиегін кеңейтіп, Абай айтқан «толық адам» бейнесін қалыптастыруға тырысады. Сондықтан А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов тіл болмысын зерттеу – барша адамзат қасиеттерін, мәдениетін, салт-дәстүрін, мінез-құлқын, ақылын, білімін анықтауға жол ашатындығын көрсетті. Сондай-ақ, ғалымдар танымдық зерттеулері арқылы «Толық адам» бейнесін қалыптастыру ұстанымын басты назарға алады. Тіл – адам санасының көрсеткіші. Себебі тіл - адамды барлық жанды ағзадан, басқа жаратылыс иелерінен биік етіп көрсетуші және іс-әрекетке итермелеуші құрал болып саналады. Адамның ойлау үдерісін, оның шығармашылық әрекетін дамытатын да – тілдің танымдық қызметі. Себебі таным үздіксіз даму, жетілу, ақпараттарды жинау, өңдеу үдерісі арқылы жүзеге асып отырады.Тілді зерттеу барысында А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов тіл адамды, өмірді зерттеп танудың көрсеткіші екендігін айтады. Сонымен қатар, тіл адамды шығармашылыққа, мәдениетке итермелейтіндігін көрсетіп, тілдің танымдық болмысын креативті ойлау үдерісін дамыту ұстанымымен байланыстырады. А.Байтұрсынұлы: «Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры» [1;1]-деп, тіл - «адамдық белгісі», яғни адамгершілік қасиеттердің «зоры» екендігін айтады. Латын тілінен аударғанда «creatio»-жарату, жасау деген мағынаны білдіреді. Ағылшын тілінде «creative» - шығармашылық, шығармашыл деген мағынаны білдіреді. Демек,, адамның шығармашылық мүмкіндіктерін арттыру, креативті ойлау үдерісін дамыту үшін тілдің маңызы зор. Таным теориясының А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов еңбектері негізінде айқындалған ұстанымдарының бірі – ғылымилық ұстанымы. Қазақ тіл білімінің негізін салушы ғалымдар зерттеулерінде таным мәселесін атап айтпағанымен, тілдің метатілдік қызметін зерделеу барысында танымдық тұрғыда түсіндіріп, таным теориясының ғылымилық ұстанымымен сабақтастырады. А.Байтұрсынұлы тіл табиғатын зерттеу арқылы адамды тануға тырысады. Адамда екі ғалам болады «ішкі ғалам» және «тысқы ғалам» деп санамалауының өзі таным болмысын ғылыми тұрғыда сипаттайды. «Әуезе тысқы ғаламды бейнелейтін сөз» [42;133]-деп, тіл арқылы әлемді бейнелеуге болатындығын меңзейді. Ал «ішкі ғалам» деп адамның ішкі көңіл-күйінің, ішкі толғанысын санайды. Тіл арқылы «ішкі ғаламды» да бейнелеуге болатындығын тұжырымдайды. Қ.Жұбанов тіл болмысын сөздің атауыштық қызметімен байланыстырып, таным мәселесінің адам санасына әсер етуі арқылы, адам сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстардың сипатын қабылдап, олардың қасиеттерінің ұқсастығына қарай сөз туындайтынын ғылыми түрде дәлелдейді: «Адам баласының табиғатында әуелі сөзді біліп алып, өзін кейіннен білу қасиеті бар. Мысалы: адам фотографияны танып-білгеннен кейін ғана өзінің басқа затқа ат қоятыны өзін сол басқаларға ұқсата айтатыны – өз басын кіші дүние деп біліп, оны ана үлкен дүниеге ұқсатуынан болған. Осы таным тілге де әсер еткен»[44;119]-деп, адам болмысын, адамның заттың қасиетін, сипатын тануы тілге әсер етіп, тіл арқылы көрінетіндігін ғылыми түрде түсіндіреді. А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов еңбектері негізінде таным теориясының жүйелілік ұстанымы айқындалды. А. Байтұрсынұлы сөз өнерін: «Ақыл ісі – аңдау, яғни нәрселердің жайын ұғу, тану, ақылға салып ойлау, қиял ісі – меңзеу, яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің тұрпатына, бернесіне ұқсату бернелеу, суреттеп ойлау: көңіл ісі – түю, талғау» [42;9] – деп, адамның айналадағы заттар мен құбылыстарды аңғарып, қабылдап, танып, суреттеп, ойлайтындығын жүйелеп түсіндіріп береді. Таным теориясы жүйелілікті қажет етеді, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов зерттеулеріндегі таным болмысы жүйелілік ұстанымы бойынша сипатталады. Таным теориясы теория мен практика бірлігі ұстанымын қажет етеді. Себебі таным теориясы тек практикалық тәжірибеге, тілдің шығу тарихына, сөздің этимологиясына, түпкі мағынаға негізделіп, әрдайым дәлелді талап етеді. Осы орайда А.Байтұрсынұлының, Қ.Жұбановтың, С.Аманжоловтың еңбектерінің бір ерекшелігі – теория мен практиканың бірлігі негізінде қарастырылуы. Ғалымдар тіл білімінің қай саласы бойынша зерттеу жүргізсе де, біржақты теорияға немесе практикаға ғана сүйенбей, әрдайым теория мен практика бірін-бірі толықтырып отырады. Сол сияқты тілдегі таным теориясы да теория мен практика бірлігі ұстанымын ұстанады. Теория мәселенің ғылыми мәнін ашып түсіндірсе, пратика оны қолданудың, жүзеге асырудың жолын көрсетеді. жүктеу/скачать 0,8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|