Нақыл сөз (афоризм) – мағынасы терең, ойды қысқаша бейнелейтін, мақал-мәтелге ұқсас, айтуға оңай көркем сөз тіркесі. Яғни қысқа әрі ойлы, авторы белгілі, тұжырымды ереже – қағидалар. Мысалы:
Еккенің тікен болса, орғаның балауса болмас. (М. Әуезов).
Білімнен қымбат нәрсе жоқ, көңілде жатса баспай тот. (Н. Байғ.)
ИДИОМА Идиома(лық тіркес) дегеніміз:
бөліп-жаруға келмейтін және оның тұтас мағынасы құрамындағы сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасына байланысты тумаған сөздер;
құрамындағы сөздердің мағынасында метафоралық, пародиялық ерекшеліктер болатын мәтелге және тұрақты тіркеске бейім келетін тіркестер;
өзге тілге тура аударуға келмейді;
Мысалы:
Идиома(лық тіркес)
|
Мағынасы
|
ұзын құлақ
қырық пышақ
өгіз аяң
мұртын балта шаппау
асқар тау
ақ саусақ
аузын қу шөппен сүрту
|
көпшілік
ұрыс-керіс
жай
мұқтаждық көрмеу
биік тау
жалқау
сараң
|
СӨЗ МАҒЫНАЛАРЫ
Сөздің лексикалық мағынасына қарай мынадай түрлері бар:
Сөздің тура мағынасы – сөздің бастапқы мағынасы.
Сөздің ауыспалы мағынасы – сөз мағынасының ауысып, бастапқы мағынасынан өзге мағынада қолданылуы. Сөздің ауыспалы мағынасы екінші сөзбен тіркескенде ғана пайда болады.
Мысалы:
Тура мағына
|
Ауыспалы мағына
|
терең көл
ашық терезе
өткір қайшы
домбыра шерту
майлы төстік
|
терең ой
ашық мінез
өткір көз
сыр шерту
майлы дастархан
|
Сөздің көп мағыналығы (полисемия) – бір сөздің басқа сөздермен тіркескен кездегі әр түрлі мағынаға ие болуы. Мысалы:
Адамның басы
Судың басы (бұлақ)
Сөздің басы (сәлем)
Таудың басы (шың)
Омоним – дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары әр түрлі сөздер.
Мысалы: «Жақ» омоним сөзінің мағыналары:
Адамның жағы / От жақ / Оң жақ / Маған жақ бол / Қара бояу жақ
Омонимдердің жасалу жолдары:
Жұрнақ арқылы: шығыс (шық+ыс), жастық (жас+тық);
Кірме сөз арқылы: бақ (парсы. "бақт»), сап (араб. "саф");
Сөздің дыбыстық өзгеріске ұшырауы: біз (бігіз);
Көп мағыналы сөз бен омоним сөздің айырмашылығы:
Омоним сөз жеке тұрып, бірнеше мағынаны білдіреді, ал көп мағыналы сөз екінші сөзбен тіркескенде ғана бірнеше мағынаны білдіре алады.
Омоним сөздің мағыналарының арасында ешқандай мағыналық ұқсастық болмайды. Мысалы, адамның жағы, отты жақ дегендегі «жақ» сөзі бірінде есім сөз болып, дене мүшені білдіріп тұр, бірінде етістік ретінде қимылды білдіріп тұр. Ал көп мағыналы сөздің мағыналарының арасында ұқсастық болады. Мысалы, судың басы (бұлақ), таудың басы (шың), сөздің басы (сәлем) дегендегі «бас» сөзі бірінде «бұлақ», бірінде «шың», бірінде «сәлем» деген мағыналарды білдірсе де, бәрінде де бір нәрсенің басталу орны, басталар жері деген мағынаны білдіріп тұр.
Достарыңызбен бөлісу: |
