Қазақ тілі пр актикумы орыс аудиториясына арналған жаттығулар

Еттің 1 _____________________

Тауықтың 2 _____________________

Балықтың 3 _____________________

Көкөністің 4 _____________________

Сүттің дәмі қандай? 5 _____________________

Айранның 6 _____________________

Шұбаттың 7 _____________________

Қымыздың 8 _____________________

Салаттың 9 _____________________

104 Қазақ тілі практикумы

8. Кесте бойынша сөйлем құраңыз, сын есімдерді салыстырмалы

шырайға айналдырыңыз.

1. –дан дәмді

2. -тан тәтті

3. -дан қышқыл

4. -тен үлкен

5. -нан ауыр

Лексикалық тақырып: Ұлттық тағамдар

1. Суреттердегі тағамдарды білесіз бе?

2.Мәтінді аударыңыз. Мазмұнын айтыңыз.

Қазақ халқы дастарханға ерекше мән береді. Келген қонаққа ет асу

ежелден келе жатқан дәстүр. Еттен түрлі тағамдар дайындалады. Олар:

105

ірімшік, айран, бауырсақ, қымыз, шұбат сияқты дәмді тағамдар да бар.

Сыйлы қонаққа жылқының, сиырдың, қойдың еттерін асады. Келген

қонағын төрге шығарады.

2. Сұрақтарға мәтін бойынша жауап беріңіз.

1. Қазақтың ұлттық тағамдарын айтыңыз.

..........................................................................

2. Сүттен жасалатын ұлттық тағамдарды атаңыз.

.............................................................................

3. Еттен жасалатын ұлттық тағамдарды атаңыз.

...............................................................................

4. Қазақ қонақты қалай сыйлайды?

.................................................................................

Бас тарту

Бас салынған табақты бас табақ деп атап, ондай табақтарды ел алдына

тек ер адамдар ғана көтеріп әкеледі. Бастың тұмсығын бас ұсынған адамға

адамға қаратып тартылады. Бұл – ұлтымыздың құрметтің бір белгісі. Бастың

маңдай құйқасы қосу белгісіндей пышақпен тілінеді – мұны айшықтау

немесе маңдайлау дейді, онысы айналаң жарық болсын дегені.

Бас ұстаған адам сол басты мүшелеп елге таратып, бастан ауыз тигізеді.

Ең әуелі төбе құйқасын және езу құйқасынан ауыз тиіп, сол құлағын кесіп

алып, бір жас адамға беріп, екінші құлақты сол үйдің бір баласына беруі

керек. Бір көзін өзіне қалдырып, екінші көзді көзіңдей көріп жүр деп досына

немесе жолдас-жораларының біріне береді. Төбелі бол деп төбе құйқадан

ұнатқан адамға ұсынады. Желке құйқадан өгіздей мықты, шымыр бол деп

біреуге береді. Иісшіл бол деп тұмсық құйқадан біреуге, тілді – шешен бол

деп, таңдайын әйел адамға алақанына ұрып береді. Ет желініп, сорпа ішіліп

болған соң, бас ұстаған адам ас қайырады. Ас қайыруды қонақ өз бетімен

жасамайды. Үй иесі егер отырса орнынан тұрып, екі қолын жайып, «аумин»

дейді. Сонда ғана бата беріледі. («Мөлдір бұлақ» журналынан)

3. Мына мүшелерді кімге береді?

Қабырға, тіл, құлақ, ми, таңдай .........................................................

Бас,жамбас, жілік, омыртқа .........................................................

Төс .........................................................

Мойын .........................................................

4. Сіз білесіз бе?

1. Тіл мен таңдайды балаға не деп береді?

.................................................................................................... .......................................................

106 Қазақ тілі практикумы

2. Не себепті кәрі жілікті қыз балаға бермейді?

.................................................................................................... .......................................................

3.Не себепті балаға құйымшақ бермейді?

.................................................................................................... .......................................................

4. Жас босанған әйелге не себепті мойын береді?

.................................................................................................... .......................................................

5. Төмендегі сөздермен сөйлемдер құраңыз

Қонақжай, дастархан, тамақ, төр, шұбат, қымыз, қазы,шұжық, қой, жылқы,

қазан бауырсақ.

6. Сіз «қазақ –қонақжай халық» дегенге келісесіз бе? Не себепті ?

***( Сурете мейрамханада отырған кісі мен даяшының суреті)

7.Диалогты жалғастырыңыз.

-Қош келдіңіз! Төрге шығыңыз!

-Рахмет! Сіздерде тек қана ұлттық тағамдар дайындала ма?

-Иә, бізде бірнеше ұлттың ұлттық тағамдары дайындалады. Мінекейіңіз, ас

мәзірі.

-Рахмет, маған қазақша ет, ......................................................................... ..................

-................................................................................................... ..........................................

8.Өзіңіз білетін қазақтың ұлттық тағамдарын жазыңыз.

1. Еттен жасалатын тағамдар 2. Сүттен жасалатын тағамдар

1

2

3

4

5

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

107

9. Сұрақтарды пайдаланып диалог құрастырыңыз.

2. Қандай ұлттық тағамдар дайындай аласыз?

3. Қазақ халқының ұлттық тағамдарын білесіз бе?

4. Қазақтың ұлттық тағамдарының қай түрі сізге ұнайды?

Грамматикалық тақырып: Қалау рай

Қалау рай – выражает желание, намерение, стремление, а иногда

сомнение и колебание субъекта произвести действие. Образуется путем

прибавления к основе глагола суффиксов –ғы/-гі, -қы/-кі и

вспомогательного глагола кел(у) в 3-ем лице всех времен.

1.Сызба бойынша сөйлемдер құрастырыңыз.

Мәнті

Ет

Палау

Сүт

Шұбат ... ішкім келеді

Су

Көкөніс

Шай

1. Сіздің қайда барғыңыз келеді?

..........................................................................

2. Сенің не ішкің келеді?

...........................................................................

3. Сенің қандай тамақ ішкің келеді?

............................................................................

4.Үйге қайтқың келе ме?

.............................................................................

5. Сенің балаң кім болғысы келеді?

..............................................................................

3. Берілген етістіктерден қалау рай жасап, сөйлемдер құраңыз.

Барып келу, жазып беру, сөйлесу, отыр, жүр, қарау, оқу, бару, келу.

108 Қазақ тілі практикумы

4. Сөйлемдерді қалау рай тұлғасындағы етістіктермен толықтырыңыз

Омардың сол мейрамханаға ... келіп жүр. Ол кісінің осы тағамды жеп ...

келіп еді. Назеркенің тамақ ... келмей отыр. Біз сіздердің үйлеріңізге қонаққа

... келеді. Сенің жексенбіде қайда ... келіп жүр? Олардың осы университетте

... келеді. Асханаға ... келмейді. Менің Алматыға ... келіп отыр.

5. Диалогтың сұрақтарын толықтырыңыз, аударыңыз.

- ................................................................. ?

- Жоқ, менің дәрігер болғым келеді.

- ................................................................. ?

- Даусы жоқ аурулардың емін тапқым келеді, адамдарға бақыт сыйлағым

келеді.

- .......................................................................... ?

- .......................................................................... ?

- Мен барлық халықтардың ұлттық тағамдарын көргім келеді.

6. Қалау райымен 10 сөйлем жазыңыз.

7. Ас, дәм туралы мақал-мәтелдерді аударыңыз. Жаттап алыңыз

1. Ас адамның- арқауы.

2. Алты күн аш болсаң да,

Атаңның әдетін тастама.

3. Ертеңгі асты тастама,

Кешкі асты күтпе.

4. Таспен атқанды,

Аспен ат.

5. Құрғақ қасық-ауыз жыртар.

8. Жұмбақтарды шешіңіз

1. Іші-ай, сырты-күн 2. Ол күнді күзетеді,

(...............) Күн оны күзетеді (..................)

3. Қарны жуан қампайған,

Қос құлағы қалқайған. (...................)

«Балдырған» журналы

9. Жаңылтпаштарды оқыңыз.

1. Дән-нан, 2. Табағы да бір табақ,

Нан-дәм, Тамағы да бір тамақ.

Дәм-нәр, Табақты да, тамақты да

Нәр-әл, Жанат пен Манат тұр қалап.

Әрі-әр,

Әрі-ән. «Балдырған» журналы.

Сөздік диктант

Тағам, сүт, мәнті, көкөніс, тәбет, кешкі ас, түстену, ас мәзірі, даяшы, ішеміз,

үнемі, пісіру, әсіресе,шұбат,асхана, балық, тәтті, қып-қышқыл, өте ыстық,

ең дәмді, картоптың, пияздың,ұлттық, қымыздың, қуырдақ, ет, қазы, барғым

келеді, оқығым келеді, көргім келеді.

6. Сауда орындары

Лексикалық тақырып: Дүкенде( киім, азық-түлік т.б.

тауарлар)

1. Мәтінді оқып қарамен жазылған сөздерді аударыңыз. Мәтіннің

мазмұнын айтыңыз.

Дүкенде

киім-кешек, ұсақ- түйектерді де мен осы сауда орталығынан аламын. Мұнда

барлық заттардытабуға болады.

Сауда орталығы үш қабаттан тұрады. Бірінші қабатта азық-түлік,шаруашылық заттар, ұсақ-түйектер,кондитерлік өнімдер, газет-журналдар, гүлдер бар. Екінші қабатта сырт киімдер, іш киімдер,

маусымдық киімдер, аяқ киімдер, сыйлықтар, зергерлік бұйымдар,

балалардың киімдері, ойыншықтар, балаларға арналған ойын залы

орналасқан.Ал, үшінші қабатта түрлі жиһаздарсатылады.

Бұл сауда орталығы адамға өте қолайлы, қазіргі заманға сайсалынған.

2.Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Сауда орталығы қайда орналасқан?

__________________________________________________________

2. Онда нелер сатылады?

__________________________________________________________

3. Сауда орталығы қанша қабаттан тұрады?

__________________________________________________________

4. Бірінші қабатта не бар?

__________________________________________________________

5. Екінші қабатта не бар?

__________________________________________________________

6. Үшінші қабатта не бар?

__________________________________________________________

7. Сауда орталығы қалай салынған?

__________________________________________________________

8. Балаларға арналған ойын залы қай қабатта орналасқан?

__________________________________________________________

110 Қазақ тілі практикумы

3. Бағандарға тиісті сөздерді жазыңыз.

Сүт, айран, ет, өрік, кәмпит, кеспе,кәуап, алмұрт, шие, торт,

сарымсақ,шоколад, қаймақ, қазы, нан, май, қияр, шұжық, шабдалы, тәтті

нан, макарон.

Сүт тағамдары: Көкөніс: Жеміс-жидек: Кондитерлік тағамдар: Ұн өнімдері:

1. 1. 1. 1. 1.

2. 2.2. 2. 2.

3. 3.3. 3. 3.

4. 4.4. 4. 4.

*

4. Суреттерге қарап сөйлемдер құраңыз.

Гүлназ дүкеннен не сатып алады?

——————————-——————————-——————————-——————————-——————————-2. Бұл- Нұрлан.

Нұрлан дүкеннен не сатып алады?

——————————-——————————-——————————-——————————-——————————-3. Бұл – Насиха әже.

Насиха әже дүкеннен не сатып алады?

————————————

————————————

————————————

————————————

————————————

5. Сөйлемдердегі артық сөздерді теріп жазыңыз.

Мен қыста жылы тон, тұмақ, қолғап, көйлек киемін. Жақында білезік, жүзік,

сырға, алқа, шұлық сияқты зергерлік бұйымдар сатып алдым. Алуаның

әкесі азық – түлік дүкенінен тұз, нан, кереует,май, қант, айран алып келді.

111

өлеңдер жинағын сатып алды.

6. Сіз үлкен сауда орталығында жүрсіз.

1.Сіз сыйлықтар бөліміндесіз. Әңгімелеңіз.

2.Сіз киімдер бөліміндесіз. Әңгімелеңіз.

3. Сіз зергерлік бұйымдар бөліміндесіз. Әңгімелеңіз.

4. Сіз азық-түлік бөліміндесіз. Әңгіелеңіз.

5. Сіз шаруашылық заттар бөліміндесіз.Әңгімелеңіз.

7. Суретті әңгімелеңіз.

8. Көп нүктенің орнына қажетті сөздерді қойыңыз. Аударыңыз.

-Сәлеметсіз бе! Не қалайсыз?

-Сәлеметсіз бе! Нанның қандай түрлері бар?

- ..., ..., ..., ..., қайсысын аласыз?

-Маған ... әкеліңіз. Бүгінгі ме?

-Иә, таңертең ғана әкелінген. Мінекейіңіз.

-Маған тағы ..., ..., ..., ..., беріңізші.

-Мінекейіңіз. Тағы не аласыз?

-Басқа ештеңе алмаймын,есептей беріңіз.

- ... ... болды.

-Рахмет, сау болыңыз.

-Келіп тұрыңыз.

112 Қазақ тілі практикумы

9.Жақшадағы сөздерді қазақ тіліне аударыңыз.

Мен азық-түлік дүкенінен (рис, гречка, сахар, подсолнечное масло) сатып

алдым. Бір килограмм кәмпит жеті жүз теңге (стоит). Мына күртелеріңіз (сколько

стоит)? Сақиналар (по сколько) ? (Самые необходимые вещи) сатып алдым.

10. Төмендегі сөздердің антонимдерін беріңіз.

Қымбат-Көп-Жиі-Жоғарғы-Ұсақ-Жанында-11. Диалогтарды жалғастырыңыз.

А)

-Мына қораптағы қасықтар қанша тұрады?

-Басқа түрлері бар ма?

-Мынандай түрі бар. Бұл бес мың теңге.

- ................................................................?

-................................................................. .

-.................................................................. .

- ................................................................. .

Ә)

-Сәлеметсіз бе! Мына гүл қанша тұрады?

-Қымбаттау екен.

-Ендеше, інжүгүл алыңыз. Бір шоқ байламы бес жүз теңге.

- ................................................................. .

-.................................................................. .

- ................................................................. .

- ................................................................. .

12. Берілген сөздерді пайдаланып, мәтін құраңыз: зергер, лағыл тас, гауһар,

қызыл көзді, салмағы ауыр, күміс, алтын, жүзік, салпыншақ, ұлттық ою,

тоқсан мың, жеңілдік, талғам.

13. Спорт дүкенінде сатылатын заттарды теріп, кесте бойынша сөйлем

құраңыз.

газеттер, дойбы, тақта, кітап, қайық, шахмат, бас киім, кір тасы, орамал, ескек.

...........................................

...........................................

...........................................

Спорт дүкенінен ........................................... сатып алдым.

...........................................

113

15. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Сіз күнделікті дүкеннен не сатып аласыз?

___________________________________________________________

2. Сіздің үйіңіздің жанында сауда орталығы бар ма?

___________________________________________________________

3. Онда қандай заттар бар?

___________________________________________________________

4. Сіз қандай киімдерді ұнатасыз?

___________________________________________________________

5. Азық-түліктері арзан ба?

___________________________________________________________

Грамматикалық тақырып: Сұраулы сөйлем.

Сұраулы сөйлем: а)содержит вопрос, целью является стремление узнать

о чем-либо от собеседника, получить информацию о фактах

действительности; б) вопросительная интонация преобразовывает

повествовательное предложение в вопросительное, не используя других

средств; в) вопросительная интонация присутствует так же в

вопросительных предложениях создаваемых другими средствами; г)

вопросительные местоимения, которые чаще всего стоят на первом месте,

иногда в середине слова: кім?(кто?), не?(что?), неше? нешеу?(сколько?)

қайсы? қай? нешінші?(который?, которая?, которое?) қандай?

(какой?,какая?какое?) қалай?(как?) қашан?(когда?) қайдан?(откуда?)

қайда?(где?); д) воросительные частицы ма? ме? ба? бе? па? пе?; е)

некоторые модальные слова рас, керек, сияқты и т.д. ж) частица ше?

1. Диалаогты оқып шығып, сұрау есімдіктерін тауып, олардың

мағыналарын анықтаңыз.

-Менің кітабымды кім алды?

-Мен! – деді досым.

-Неге?

-Қайдағы кеш?

-Туған күн кеші.

114 Қазақ тілі практикумы

-Кімнің туған күні?

-Алтынайдың.

-Қай күні?

-Сенбі күні.

-Нешеге келеді екен?

-Жиырма беске.

2. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Олар неге келмейді екен?

___________________________________________________________

2. Пойыз қашан келеді?

___________________________________________________________

3. Кім айтты?

___________________________________________________________

4. Қайсысы Ғазиза?

___________________________________________________________

5. Жиналысқа неше адам кешікті?

___________________________________________________________

3. Хабарлы сөйлемдерді, сұрау есімдіктерін пайдаланбай сұраулы

сөйлемдерге айналдырыңыз. Диалаог құраңыз. Үлгі: Бұл кісі – Қасым.

Бұл кісі – Қасым?

Бұл кісі – Қасым. Кеше келді. Елін сағыныпты. Ол ештеңе естімепті. Қатты

қуанды.

Үлгі: Бәлкім, керек болар?

Рас, ғой, керек, 1. --------------------------------------------------------------------------болар, сияқты, 2. --------------------------------------------------------------------------шығар, көп, 3. ---------------------------------------------------------------------------бәлкім. 4. ---------------------------------------------------------------------------5. ----------------------------------------------------------------------------6. ----------------------------------------------------------------------------7. ----------------------------------------------------------------------------8. ----------------------------------------------------------------------------5. Тиісті сұраулық шылауларды қойыңыз.

1.Бастық бүгін қабылдай ...

2.Олар ертең келе ...

3.Сіздер қалаға барасыздар ...ба?

4.Ол туралы қызметкерлерге айтып ...бе?

115

5.Кеше кетіп ... па?

6.Отбасын сағынып ...пе?

7.Сол саған аз ...ма?

8.Осы жақсы тұз ...ме?

9.Бұл сіз ...

6. ше? сұрау шылауларымен сөйлемдер құраңыз. Аударыңыз.

Үлгі: Ол ше?

2. Лексикалық тақырып: Базарда (жеміс-жидек, көкөністер)

1. Сұрақтарға жауап беріңіз. Сауда-саттыққа қатысты сөйлеу үлгілерін

жаттап алыңыз.

1. Базар қашан ашылады?

___________________________________________________________

2. Базар сағат нешеге дейін істейді?

___________________________________________________________

3. Мынау қанша тұрады?

___________________________________________________________

4. Сізде ұсақ ақша бар ма?

___________________________________________________________

5. Мынау бүгінгі нан ба?

___________________________________________________________

6. Мынау жас ет пе?

___________________________________________________________

7. Қай жақтың кәмпиттері?

___________________________________________________________

2. Мәтінді оқыңыз. Мазмұнын айтыңыз.

Біз демалыс күндері көкөніс, жеміс-жидектер алу үшін орталық базарға

барамыз. Ол жерде қажетіңнің барлығы бар. Жаңа піскен, балғын көкөністер

дейсіз бе, шет жерлік жеміс-жидек дейсіз бе, қалағаныңызды аласыз. Бүгін

де біз жұбайымыз екеуміз «Көк базарға» келдік. Жемістерден алма, алмұрт,

өрік, жүзім , ал, көкөністерден картоп, қызанақ, қырыққабат, пияз, сарымсақ,

сәбіз, бұрыш аламыз.

3. Мәтін бойынша сұрақтар құрастырыңыз.

116 Қазақ тілі практикумы

4. Біліміңізді тексеріңіз. Сөздердің аудармасын білесіз бе?

Алма _______________ Қырыққабат ___________ Жеміс __________

Шие ________________ Бұрыш ________________ Көкөніс _________

Шабдалы ____________ Сарымсақ _____________ Қызанақ ________

5. Сөйлемдердегі көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз.

Маған өрік, ........................................................................................................... керек.

(ақ, тәтті, ұсақ, көп, жасыл, аз, үлкен, ірі)

Маған...................................................................... нан, кәмпит, күріш, ақшакерек.

(ақ, тәтті, ұсақ, көп, жасыл, аз, үлкен, ірі)

Маған...........................................................нан, кәмпит, күріш, ақша керек емес.

6. Суреттерге тиісті сөздерді жазыңыз.

1. Алма

3. Қарбыз

4. Асқабақ

5. Құлпынай

6.Жүзім

7. Қызанақ

9. Қырыққабат

10.Пияз

11.Анар

13.Қара өрік

14.Бүлдірген

15.Алмұрт

16.Таңқурай

17.Қияр

19.Өрік

1. _________ 2. _________

3. _________ 4. _________

5. _________ 6. _________

7. _________ 8. _________

9. _________ 10. ________

117

Үйреншікті ұғымымызда жерден өсетін көкөніс-жеміс

көлемі жағынан үлкен жеміс – Сейшель аралында өсетін пальманың

жаңғағы екен. Оның диаметрі жарты метрге жетіп, 25 кг-ға дейін салмақ

қосады. Бір пальма осындай отыз жемістен бере алады. Олардың қабығы

өте қатты болады және баяу жетіледі. Гүлдегеннен кейін төртінші жылы

ғана көлемі өсіп, пісуіне тағы екі жыл керек екен. Нанағаш боп аталатын

ағаштың жемісі сол ағаштың тура діңгегіне бітеді. Оның 40 кг-ға жететін

салмағын ешбір бұта көтеріп тұра алмас еді. Олар көлемі жағынан да

Сейшель жаңғағынан ірі. Ұзындығы 90 см, ені 50 см-ге жуық. Нанағашының

жемісінен жергілікті тұрғындар қамыр илеп нан пісіреді. Дегенмен, ең ірі

жемістер ағаш басында емес жерде өседі деген пікір дұрыс. Көкөністің

ішіндегі ең ірісі – асқабақ. 1970 – жылы Англияда салмағы центнерге жуық

92 кг 750 гр асқабақ өсіріліп, көрмеде көрсетіліпті. (интернет материалынан)

7. «Базарда» тақырыбына мәтін құраңыз. Жеміс-жидек, көкөністерді

бағасымен айтыңыз.

Үлгі: Бір килограмм қызанақ екі жүз теңге тұрады.

8. Диалогты толықтырыңыз.

-Базарға қашан барамыз?

-..........................................................

-..................................

-Жарайды, ұсақтап берейін.

- Не аламыз?

- .....................................................................

-Жемістер қанша тұрады?

-......................................................... .............

-Тағы не аламыз?