ҚАзақ тілінде оқытпайтын мектептерде мемлекеттік тілді мәтін арқылы меңгерту жолдары байтанаева-Молдалиева Д.Ә

ОҚМПИ, Шымкент қ., ОҚО

Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілі сабағы екі пәннің бірлігінде оқытылады. Яғни, қазақ тілі сабағында оқушыларға грамматикадан түсініктеме беріліп, түрлі жаттығулар арқылы дәлелденіп, талдау жасалады. Сонымен бірге, бұл пән әдебиеттік оқу сабағының да рөлін атқарады. Яғни, мәтін оқылып, талдау жасалады. Мәтінге сұрақ қойылып, мазмұны айтылады. Сонымен бірге, түрлі өлең, жұмбақ, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, ертегілермен тіл дамыту жұмыстары жүргізіледі.

Өзге ұлт өкілдері оқушыларына мемлекеттеік тілді меңгертуде жүргізілетін жұмыс түрлерінің ішіндегі ең өзектісі мәтін арқылы жүргізілетін жұмыстар екені Ы.Мамановтың [1], Ж.Адамбаеваның [2] еңбектерінде көрсетілген.

Қазақ тілін бұл мектептерде үйретудің тиімді жолы – мәтінмен жұмыс. Мәтінмен жұмысты мектептегі қазақ тілін оқытуда негізгі әдістерінің бірі деуге болады. Мәтінді оқу арқылы оқушыны дұрыс оқуға, оқу техникасын игеруге, жаңа сөз үйренуге, сөйлей білуге, сауатты жазуға, әңгіменің идеялық мәнін анықтауға, логикалық талдау жасауға үйретеміз.

Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде сабақ мәтінсіз өтілмейді. Мәтін – оқушылардың тілін дамытудағы негізгі материал. Мәтін дегеніміз белгілі бір ойды білдіретін сөйлемдер жүйесі. Бұл кішкене әңгіме, не болмаса автор шығармасының үзіндісі болуы мүмкін. Мәтін деп белгілі бір құжаттың жазбаша түрін де айтуға болады. Мәтін өлең түрінде де кездеседі.

Белгілі психолог Б.В.Беляев: «Егерде фонетика, грамматика және лексиканы қатар қойсақ, бәрінен де лексиканың маңызы ерекше, өйткені лексика арқылы оқушылар заттың атын біліп, басқа тілде сөйлеуге үйренеді» [3,46].

Ал мәтіннің мазмұнын айтып беру, психолог В.А.Артемовтың айтуына қарағанда, оқушы үшін өте күрделі психологиялық процесс. Өйткені бұл жұмыс ес, ойлау үдерістерімен бірігіп, екінші тілде сөйлеу процестерінің байланысында іске асырылады. Егер оқушы екінші тілді жеткіліксіз дәрежеде білмейтін болса, ол үйде сөздіктерді пайдалану арқылы оны есте сақтап, сыныпқа келген соң айтып беруіне болады. В.А.Артемовтың айтуынша, жұмыс күні дайындығына, оқушының білімі мен оның есте сақтау қабілеттілігіне байланысты.

Тіл дамытуға байланысты жүргізілетін жұмыстың бәрі ең алдымен сөйлеммен жүргізілетін жұмыс. Сөйлеммен жұмыс жүргізілгенде, сөзбен де, сөз тізбектерімен де жұмыс жүргізіледі.

Әдіскер В.М.Чистяковтың айтуынша, оқушы сөзді сөйлемде дұрыс пайдаланып, өз ойын, я біреудің ойын беруде сөздерді сөйлем ішінде еркін пайдалана алса, ондай оқушыны тілдің негізгі құрылысын игерген деуге болады [4].

Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде грамматиканы өткенде де, мәтінді өткенде де көзделетін негізгі мақсат біреу-ақ – ол оқушылардың тілін дамыту, қазақ тілін қатынас құралы ретінде үйрету.

Оқулықтарда берілген мәтіндер, жаттығу жұмыстары, тапсырмалар, өлеңдер, суреттер әрі оқу үшін де, әрі ауызша әңгімелеп айтып беру үшін де, әрі тіл ұстартып, қазақ тілінде ойын дұрыс бере білу үшін де пайдаланылады.

Оқушылар қазақ сөздерін алғаш қалай айтып дағдыланса, сол дағды қалыптасып қалатынын мұғалім ұмытпауы керек. Сондықтан мұғалім оқушылардың мәтінді дұрыс оқуын қадағалап, олардың қай сөзде, қай дыбыста қате жіберетінін арнайы дәптерге есепке алып отыруы керек.

Оқулықтағы мәтінді оқудың негізгі міндеті – мазмұнын дұрыс түсініп, жылдам әрі мәнерлеп оқу машығын қалыптастыру.

Мәтінді түсініп оқыған оқушы дұрыс та, жылдам да, мәнерлеп те оқи алады. Демек, тіл меңгертудегі ең бірінші мақсат оқушыға мәтіннің мазмұнын түсіндіру керек.

Мәтінді тілдің барлық деңгейіне қатысты тілдік тұлғалардың бәрі орын алады. Сондықтан мәтін арқылы тілдің фонетикасы, лексикасы, грамматикасы түсініледі, меңгеріледі. Сондықтан тіл үйретуде мәтін шешуші рөл атқаратынын мұғалім естен шығармауы тиіс.

Мәтінмен жұмыс жүргізудің мақсаты – ауызша да, жазбаша да сөйлеуге жаттықтыру, қарым-қатынас дағдысын қалыптастыру. Мәтінмен жүргізілетін жұмыстың барлығы сөйлеу дағдысын қалыптастыруымен байланысты болғанда ғана, өзге ұлт өкілдерін тілге үйрету жұмысы нәтижелі болмақ.

Өзге тілді мектепте қатысымдық тұрғысынан алғанда мәтін тұтастық принципі негізінде игеріледі. Тұтастық принцип бойынша сөйлесім әрекетіне қатысты бірнеше жұмыстар қатар қамтылады, олар: оқу, жазу, ауызша сөйлеу, тыңдау, сөйлесу жұмыстары жүргізіледі. Бұлардың бәрі де бір мақсатқа жұмсалады. Тұтастық принципі бойынша бірнеше жұмыс түрлері бір бағытта жүйелі түрде жүргізіледі. Мәтінмен жұмыс жоспарлы түрде жүргізіледі:

1. 
   Мәтін оқуға дайындық, яғни кіріспе әңгіме жүргізу [1]
   

2. 
   Мәтіндегі кездескен жаңа сөздерді сөздік дәптерлеріне жаздыру, түсіндіру, дұрыс айтуға үйрету. Берілетін жаңа сөздер белгілі мөлшерде бағдарламаға сай алынуы керек. Ол сөздерді мұғалім өзі айтып көрсеткен соң, оқушылар буынға бөліп және хормен айтып үйренеді. Мұғалім мәтіннің ішінен оқушыларға қажетті деген сөздерді күні бұрын белгілеп алуы тиіс.
   
3. 
   Мәтінді оқу. Жоғары сыныптарда мәтінді оқушылардың өздеріне оқытуға болады. Мәтінді оқыған кезде басқа оқушылар кітаптарын алып бақылап отыруы керек. Бұл біріншіден, мәтін оқыған оқушының қатесін жөндеу үшін, екіншіден, мәтінді бөліп оқығанда келесі оқушы бірден бастап кету үшін қажет. Содан соң орыс тілінде мәтін бойынша түсінгендігін айтқызған жөн.
   
4. 
   Мәтін бойынша оқушылардың тілін дамыту. Мәтінмен жұмыстың тіл дамытуға тікелей қатысы бар. Мәтінді айтылу нормасын сақтап оқумен қатар, оның мағынасын оқушы қалай түсінгенін байқау үшін сұрақтар қойылады. Сұрақтарға мәтіннің мазмұнын ашатын ауызша, жазбаша жауап беру, жаңа сөз меңгерту, сөйлем құрау, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін аңғарту – осының бәрі оқушының тілін дамытуға бағытталады.
   

Сабақтың мақсатына қарай жаңа мәтін өтілгенде түрлі әдіс-тәсілдер қолданылады.

Егер сабақтың мақсаты мәтінді дұрыс, мәнерлеп оқу болса, онда оқушылар мұғалімнің көмегімен мәтіндегі сөйлемдерді дұрыс оқуға, яғни қазақ тіліне тән дыбыстарды бұрмаламай, екпінді дұрыс қойып, сөйлемде кездесетін тыныстау тәртібін дұрыс сақтауға, т.б. жаттығады.

Егер сабақтың мақсаты оқушылардың екі тілде аударма жұмысына жаттықтыру болса, онда мәтіндегі әрбір сөз, сөз тіркестері сөйлемдердің дұрыс аударылуына көңіл бөлінеді. Демек, әр сабақтың алдына қойған мақсатына қарай, сабақ жүргізу әдістері де түрліше болады.

Бір сөйлемді аудару үстінде аударманың бірнеше варианттары салыстырылады. Түрлі сұрақтар қою арқылы мұғалім оқушылардың мәтінді қандай дәрежеде меңгергенін байқайды. Сұрақтар жазбаша да, ауызша да берілуі мүмкін. Сабақ үстінде оқушылардың өздерінің бір-біріне сұрақ қойып, жауап алу әдісін мұғалім ұтымды пайдаланғаны дұрыс.

Мәтінмен жұмыс жүргізу сабағында оқушыларға мынадай талаптар қойылады:

1. 
   Мәтінде айтылатын ең басты ойды түсіну керек.
   
2. 
   Мәтін мазмұнын жүйелі түрде айтып беруге дағдылану тиіс.
   
3. 
   Мәтін мазмұнын толық түсінуі керек.
   

• 
  мәтін бойынша жоспар құра білуге;
  
• 
  грамматикалық ережелерді түсініп, мәтіннен мысалдар табуға;
  
• 
  әр сөйлемнің мағынасын түсініп, аудара алуға;
  
• 
  мәтіннің әр бөліктеріне ат қойып, мәтін мазмұнын қысқаша айтып беруге;
  
• 
  мәтін мазмұнын өз сөзімен айтып беруге;
  
• 
  сурет бойынша сұрақ қою арқылы оның мазмұнын түсінуге;
  
• 
  мәтіннің сұрақтарына жазбаша жауап беруге;
  
• 
  мәтінді мәнерлеп дұрыс оқи алуға.
  

Мәтінмен жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының түрлері көп. Мұғалім өзінің іс-тәжірибесін молынан пайдаланып, мәтінмен істелінетін жұмысты мүмкіндігінше түрлендіреді.

Олар: мәтін бойынша диалог, монолог құрастыру, мәтіннің мазмұны бойынша сурет салу, сурет бойынша мәтін құрастыру, түрлі грамматикалық жаттығулар орындау, сөздік ойындарын жүргізу синоним, омоним, антонимдермен жұмыс істеу, мазмұндама жаздыру т.б.

Қазақ тілде оқытпайтын мектепте қазақ тілі сабағы коммуникативтік бағытта жүргізіліп, білімдік және тәрбиелік мақсаттар тұтас қарастырылады.

Қазақ тілі сабағында берілетін мәтін сөйлеу мәдениетін қалыптастыруға, сөздік қорын байытуға, адамгершілікке, туған жерін сүйе білуге әсер ететіндей деңгейде жүргізіледі. Мәтінге байланысты қойылатын сұрақтар мен тапсырмалар да осы мақсатқа жету жолына ыңғайланып қойылады. Сабақ үстінде мұғалім неғұрлым азырақ сөйлеп, оқушының сөзін көбірек тыңдаса, соғұрлым қазақ сөздерін, сөз тіркестерін тезірек игереді.

Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде өтілген мәтін бойынша жүргізген мазмұндама жұмыстарының тіл дамытуда пайдасы мол. Өйткені оқушылар мәтінді қайталап еске түсіріп қана қоймайды, сонымен бірге сауатты жазуға үйренеді, өз ойын байланыстыра жеткізуге жаттығады.

Қорыта айтқанда, қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілі сабағында тіл дамыту жұмыстарының барлығы дерлік мәтін арқылы жүргізіледі және бұл мектептерде сабақ мәтінсіз өтілмейді. Сондықтан мәтінмен жүргізілетін жұмыс негізгі әдістердің бірі ретінде қарастырылады.

Мәтін – лингвистикалық күрделі объектілердің бірі екені белгілі, күрделі ойды білдіретін сөйлемдер жүйесін құрайды. Онда белгілі ой, мазмұн бар және оның құрамдары бір-бірімен мазмұн жағынан да, құрылысы жағынан да біртұтас байланысқан жүйе.

Тіл дамытуға байланысты жүргізілетін жұмыстың бәрі сөйлеммен жүргізіледі. Өйткені сөйлем – тілдік қатынастың грамматикалық жүйеге түскен түрі. Сөздерді сөйлемде еркін пайдалануға үйрететін бірден-бір жол – мәтінмен жүргізілетін жұмыстар.

Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілі оқулығы әрі грамматикалық, әрі әдебиеттік материалды қамтиды. Оқушы грамматикадан алған білімдерін мәтіндік материалда пысықтайды, мәтінмен істелінетін жұмыстар арқылы жаттығады. Мәтін арқылы сөйлесім әрекеттерінің барлық түрлерін (тыңдалым, жазылым, оқылым, сөйлесім, тілдесім) меңгереді.

Мәтінді өтуде дұрыс та сауатты оқу, түсініп оқу, мәнерлеп оқу талаптары іске асырылады. Мәтінмен жұмыс жоспар бойынша жүргізіліп, оны игеруге түрлі әдіс-тәсілдер пайдаланылады. Сынып жоғырылаған сайын мәтін тақырыбы, мазмұны мен құрылысы жағынан күрделенеді. Күрделі тақырыптағы мәтіндер оқушылардың тілін дамытып қана қоймайды, сонымен бірге шығармашылық жұмысқа қызығушылығын, белсенділігін арттырады.
Пайдаланылған әдебиеттер

1. 
   Маманов Ы Орыс мектептерінде қазақ тілін оқыту – Алматы, Мектеп, 1977
   
2. 
   Адамбаева Ж. Текстпен жүргізілетін жұмыс түрлері – «қазақ тілі мен әдебиеті» журналы – 1954 №2
   
3. 
   Беляев Б.В Психологические основы обучения иностарнным языкам – МГУ, 1964
   
4. 
   Чистяков В.М. Основы методики русского языка в нерусской школе – М., 1958
   
5. 
   Ысқақ Б. Тіл дамыту негіздері – Алматы, Рауан,1997
   

г. Шымкент, ЮКО

Развитие речи учащихся национальных (в том числе и казахских) школ включает работу над восприятием русской речи в тесной связи с лексико-грамматическими средствами русского языка и активное говорение; усвоение норм литературного произношения, написания, словоизменения, сочетаемости слов в предложении и стилистических возможностей отдельных слов, словосочетаний и конструкций; формирование и развитие умений и навыков связного изложения мыслей в устной и письменной форме [2].

Устная и письменная речь – это два равнозначных способа выражения средствами языка одного и того же содержания. Устная речь подготавливает учащихся к овладению навыками письменной речи. Письменная речь способствует закреплению навыков устной речи.

Основная задача работы по развитию речи – вооружить учащихся умением содержательно, грамматически и стилистически правильно выражать в устной и письменной форме свои и чужие мысли.

Работы по развитию речи проводятся в соответствии с программой как на ситуативно-тематической основе, так и на базе систематизированного языкового курса.

Основные принципы методики развития речи:

• 
  принцип единства развития речи и мышленния;
  
• 
  принцип взаимосвязи в развитии устной и письменной речи;
  
• 
  принцип связи работы развития речи с изучением грамматики;
  
• 
  принцип стилистической направленности в работе по развитию речи.
  

Язык и речь нельзя отрывать друг от друга, но вместе с тем, при обучении народному языку нельзя забывать об их различиях, нужно сделать отбор необходимого для речевого общения лексико-грамматического материала и форм работ, дающих возможность активно использовать отобранный языковой материал [2].

Для успешной работы по формированию и развитию русской речи очень важен учет психологии и психолингвистики. Речевое общение – это сложный психический процесс, при котором образуются сложные связи между слуховым, речеслуховым, двигательным, зрительным анализаторами. Психологическую основу развития речи составляет теория речевой деятельности [3]. Устная речь включает в себя аудирование (слушание) и говорение (высказывание). С психологической точки зрения аудирование и говорение связаны с мышлением и памятью.

Основу речевой деятельности составляет конструирование предложений т.е. умение правильно оформить замысел высказывания лексико-грамматическими средствами. Связная речь должна быть логически стройной и последовательной. Для этого необходимо не только практически владеть законами логики и языковыми средствами, но и иметь определенный объем памяти. В учебном процессе должен найти отражение деятельностный характер коммуникации, и обучение общению на русском языке должно осуществляться с использованием таких форм работы, которые в максимальной степени соотвествовали бы условиям речевого общения.

Целью обучения русскому языку в казахской школе является неподготовленная речь, которая обеспечивает возможность языкового общения в естественных условиях. Содержание, построение и речевое оформление его определяется учащимся самостоятельно в связи с ситуацией.

Развитие речи в школе – педагогический процесс, имеющий целью вооружить учащихся навыками практического владения русским литературным языком как средством общения.

В развитии речи выделяются четыре направления: работа над произношением, работа над словом, работа над словосочетанием и предложением, работа над связной речью [4].

Большое значение имеет овладение произносительными нормами языка. «Ошибки в произношении ничуть не лучше ошибок, например, в грамматическом роде имен существительных, в падеже и т.п., а зачастую является даже хуже их, так как мешают осуществлению основной цели языка – коммуникации т.е. взаимопониманию» говорил Л.В.Щерба [5]. Для этого надо: научиться правильно произносить все звуки русского языка; соблюдать редукцию безударных гласных, смягчение согласных, оглушение звонких перед глухими и озвончение глухих перед звонкими согласными; правильно произносить сочетания согласных; соблюдать правильное ударение; приобрести навыки выразительного чтения.

В устной речи учащихся – казахов наблюдается фонетическая интерференция. Это объясняется тем, что в родном и русском языках не совпадает состав звуков, то есть качество звуков. Работу над произношением слов следует проводить над отдельным звуком, звукосочетанием, предложением и связным текстом [6].

В казахской школе на уроках руссого языке большое внимание уделяется речевым ситуациям. Создание речевых ситуаций – это один из методических приемов, позволяющих эффективно работать над разговорной речью учащихся. Речевые ситуации на уроке могут создаваться с помощью текстов, путем словесного описания речевой ситуации, использования естественной ситуации, иллюстративной наглядности.

Учебными речевыми ситуациями на уроках русского языка можно считать ответы учащихся на вопросы, относящиеся к изучаемому материалу, исправлению ошибок формулировкам грамматических и орфографических правил [7].

Письменная речь характеризуется тем, что пишущий не видит того, кому предназначена речь. Письменная речь требует максимальной полноты языковых средств.

Методика формирования навыков письменной речи учащихся – казахов основывается на принцип научной обоснованности, принцип сопоставления стилистических ресурсов русского и казахского языков, принцип коммуникативной направленности обучения, принцип наращивания дидактических трудностей, принцип формирования стилистического мышления, принцип развития активности и самостоятельности учащихся, принцип занимательности [6].

Работы по развитию речи учащихся казахских школ направлены на формирование ясности, точности, краткости речи. Речь ясна, если каждое слово в предложении при первоначальном восприятии понимается именно в том из возможных значений, в котором оно употреблено пишущим. Точность выражения – это полное соответствие актуализированного пишущим значения высказывания передаваему смыслу. Краткость – одно из основных достоинств речи, выражающееся в умении передать мысль наименьшим количеством слов. Писать кратко – значит писать лаконично, сжато.

Работы по развитию речи способствуют развитию у школьников чувство языка, приучает их к оценке и, что особенно важно, к самооценке своего высказывания.

Использованная литература

1. 
   Основы методики преподавания в V-XI классах казахской школы, Алматы, 1986
   
2. 
   Методика преподавания русского языка в национальной школе/под ред. Н.З.Бакеевой, Э.П.Даунене Л., 1986
   
3. 
   Основы теории речевой деятельности. М.,1974
   
4. 
   Турсунов Д.Т. Методика преподавания русского языка – Алматы, 1974
   
5. 
   Щерба Л.В Избранные работы по русскому языку. М., 1957
   
6. 
   Основы методики русского языке в V-XI классах казахской школы, Алматы, 1986
   
7. 
   Бекмухамедова Х.А., Гуревич Г.Ф. и др. Русский язык 5-6 кл. казахской школы, Алматы, 1977
   

ОҚМПИ, ОҚО

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында оқу формасын, әдістерін, технологияларын таңдауда көпнұсқалық қағидасы бекітілген, бұл білім мекемелері мұғалімдеріне, педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, педагогикалық процесті кез келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен құруға мүмкіндік береді.

Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілін оқытудың негізгі мақсаты – оқушыларға тілді қатынас құралы ретінде үйрету, яғни оқушыларды әңгіме барысында бір-біріне сұрақ қойып, жауап бере алатындай тақырып бойынша өзі әңгіме айтып, не таңдаған әңгімесін түсіне алатындай, қазақша шағын мәтінді сауатты оқып, оны өз ойын еркін айта алатындай дәрежеге жеткізу [2]. Осы мақсаттарға жету үшін мұғалім түрлі әдіс-тәсілдерді қолданады. Солардың бірі – ойын элементтерін пайдалану. Ойын – өзге ұлт өкілдерінің қазақ тіліне деген қызығушылығын арттырып, оны оңай жолмен игеруге бағытталған әдістің бір түрі [3].

Оқушылардың білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін толық пайдалану, оларды оқу үрдісіне үздіксіз дамытып отыру және сабақ барысында алған білімдерін тәжірибеде, яғни, жаттығу орындауда қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін ойын элементтерін пайдаланудың орны бөлек.

Оқушылар сабаққа қарағанда ойынды ұнататыны белгілі. Ойын оқушылар сабақты зерігіп, шаршаған кездерінде сергіту мақсатында ғана емес, оларға негізгі ұғым, түсініктерді толық меңгерту мақсатында да жүргізіледі. Ойын арқылы оқушы өздігінен қорытынды жасай білуге машықтанады. Ойынның негізгі мақсаты – баланы қызықтыра отырып, өткен тақырыпты берік меңгерту, саналарында сақталып қалуға мүмкіндік жасау. Сондықтан ойынның пәндік мазмұны басты назарда болуы керек. Тек сол жағдайда ғана оқушылардың ойлау қабілетін дамытып, білімдік, тәрбиелік мақсаттарға жетуге септігін тигізеді. Ойынға қойылатын талаптар: ойынның мақсаты нақты болуы керек; ойынды жүргізу әдісі түсінікті болуы керек; ойынға оқушылар түгел қатысуы керек [4].

Дидактикалық ойын элементтерін сабақта да, сабақтан тыс уақытта да пайдалануға болады. Ойын элементтері белгілі тақырыпта белгілі мақсатқа жүргізіледі. Әдетте ол сабақ аяғында қайталау, пысықтау, оқушыларды қызықтыру мақсатында өтеді. Грамматикалық тақырыптарды қайталаған кезде көбіне ойын тақтада үш қатар оқушылардың сайысы ретінде, не оқушылардың кезекпен орындарынан сұраққа жауап беруі арқылы ойынға белсене қатысуымен өтеді. Ойын мерзімі 5-6 минуттан аспаған жөн. Грамматикалық ойындарды «Буын», «Зат есім», «Сан есім», «Септік жалғаулары» т.б. тақырыптарын қайталаған кезде өткізу өте қолайты. Бұл ретте «Кім көп сөз біледі?», «Кім дұрыс оқи алады?», «Суретті сөйлету», «Кім жаңылмай санайды?», «Сөздерден сөйлем құру», «Не жасырдым?» т.б. ойын түрлерін жүргізуге болады.

Лексикалық тақырыптарды қайталағанда («Мектеп», «Оқулықтар», «Дүкен», «Театр», «Біздің қала» т.б.) ойынға сахна элементтерін енгізсек, оқушылар аса қызығушылықпен кішкене рөлдер орындайды. Бұл ретте жүргізілетін ойындар: «Оқытушы мен оқушы», «Дәрігердің қабылдауында», «Хат тасушы», «Сатушы», «Кинотеатр кассасында», «Вокзал кассасында», «Дүкенде» т.б. Мұндай ойындарды жүргізу жұмысы оқушылар мен оқытушының күні бұрын дайындығын талап етеді. Ойынды жүргізбес бұрын оқушылар мұғалімнің басшылығымен ойын барысында айтылатын диалогтарды айтып, жаттап үйренеді. Мұндай ойын элементтері оқушылардың қазақша сөйлесіп үйренуі үшін аса қажетті жағдайлар жасайды. Бұл ойындардан кейін оқушылар екі-екіден бөлініп, өз беттерінше диалогдар құрастырып, әңгімелер жазады [5].

Ойын элементтері сыныптан тыс жұмыстарда да кеңінен орын алады. Олар үзіліс кезінде, үйірмелерде, конкурстарда өтуі мүмкін. Ойындар барысында оқушылар мақал-мәтелдерді, жұмбақтарды, санамақтар мен жаңылтпаштарды кеңінен пайдалануы мүмкін.

Сабақ үстінде болсын, сыныптан тыс жұмыстарда болсын пайдаланатын ойын элементтері оқушыларға қызықты болуы керек. Бұл жұмыстың сапалы өтуі мұғалімнен көп ізденісті талап етеді. Қазақ тілінде оқытпайтын мектептер үшін арнайы шыққан ойындар жиыны жоқ. Ойын түрлерін РЯНШ, РЯКШ, «Бастауыш мектеп» т.б. журналдардан алып, сынып деңгейіне қарай ыңғайлатып алуға болады. Бірнеше ойын түрлеріне тоқталайық.