ҚАзақ тілінде оқытпайтын мектептерде мемлекеттік тілді мәтін арқылы меңгерту жолдары байтанаева-Молдалиева Д.Ә

1. 
   ҚР 12 жылдық жалпы орта білім беру Тұжырымдамасының жобасы - Астана, 2005
   
2. 
   Байтұрсынов А. Тіл тағылымы: Ана тілі, 1992, 448-б
   
3. 
   Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы: Жазушы, 1989, 320-б
   
4. 
   Жұмабаева Ә.Е,. Уайсова Г.Н. т.б. Сауат ашу, 1-бөлім: Алматы, «Атамұра», 2016
   
5. 
   Savery6 JR 8 Duffy T.M. проблемаға негізделген оқу: оқыту моделі және оның сындарлылық құрылымы, 1994
   
6. 
   Hattie J. Мұғалімдерге арналған көзге көрінетін оқу: оқудың ықпалын арттыру, 2011
   
7. 
   Ысқақов Б. Сауаттылыққа үйрету әдістемесі. Алматы, 1997
   
8. 
   Власенков А.Н. Развивающее обучение русскому языку. М: Просвещение, 1983, 208с
   
9. 
   Hattie J. Көзге көрінетін оқу: 800 метаталдаудың синтезі, 2009
   

Аймақтық әлеуметтік-инновациялық университеті, Шымкент қ., ОҚО

Әлеуметтік педагог және өзін-өзі тану мұғалімінің іс-әрекет мақсаты: негізгі өмірлік бағдарлар болып табылатын жалпыадамзаттың құндылықтарды тәжірибеде айқындап, қабылдау негізінде, өзін-өзі тану арқылы мінезі жетілген адамның қалыптасуына ықпал ету [2]. Осыған орай, қоршаған әлем туралы білімдер жүйесі, дүниетаным – оқушының рухани адамгершілік және интеллектуалдық дамуының әр сатысында оның тұлғасын сипаттайды.

Жалпы білім беру ұйымдарының нәтижеге қол жеткізудегі басты міндеті – белсенді өмірлік ұстанымы қалыптасып, шығармашылық әлеуеті дамыған, өзін-өзі тануға қабілеті, өзін-өзі жетілдіруге, жүзеге асыруға, қоршаған ортамен, өзге адамдармен, өз-өзімен үйлесімді өзара әрекеттесе білетін тұлғаның рухани-адамгершілікті табиғатын ашу [3].

Өзін-өзі тану пәнінің маңыздылығы – оқушылардың өмірінде жаңа пайда болған оқу әрекетіне бейімдеу, тұрақты зейіні мен жадын, логикалық ойлауы мен білім алуға деген қызығушылығын қалыптастырып, ой-өрісін жетілдіру, сөздік қорын молайтып, байланыстыра сөйлеуге үйрету міндеттерін іске асыруда. Сөйлеу әрекеттерінің тыңдалым, айтылым, оқылым және жазылым түрлерін дамыту арқылы басқа пәндерді меңгеруге негіз болуында [4].

Өзін-өзі тану пәнін меңгертуде мұғалім түрлі әдіс-тәсілдерді қолданады. Соның бірі – белсенді оқу.

Белсенді оқу оқушының мұғалімді енжар тыңдап қана қоймай, белсенді жұмысқа әдістерінің бірі болып табылады. Бұл жағдайда сабақта топтық, жұптық жұмыстар, рөлдік ойындар жүргізіледі. Сабақта оқушылар тек тыңдау, естігенін түсіну, сөйлеу, сөйлесу, оқу және жазу дағдыларына үйреніп қана қоймайды, сонымен бірге өзін қоршаған адамдармен қарым-қатынас мәдениетіне үйренеді [5].

Белсенді оқу – шынайы өмірден алынған және ойдан шығарылған жағдайларды қолдана отырып, оқушыларды ойланып, күрделі мәселелерді шешуге жетелейді. Білім беру бағдарламасының барлық салаларын барлық сатыларда белсенді оқу тәсілдерімен толықтырып, кеңейтуге болады.

Бастауыш мектеп педагогикасының барлық аспектілері сындарлы оқыту теориясына негізделеді. Дәстүрлі әдістерге қарағанда сындарлы оқыту әдісі жоғары нәтижелерге қол жеткізеді. Бұл әдіс бойынша оқушылардың алдыңғы алған білімдері жаңа біліммен ұштастырылып, жаңа білім алуға негіз болады. Оқушылардың бұрынғы алған дағдылары жаңа дағдыларды игеруге септігін тигізеді. Олай болмаған жағдайда жаңа білім үстірт меңгеріледі [6].

1-сыныпқа арналған «Өзін-өзі тану» оқулығы[1] төрт тараудан тұрады. Олар: «Ғасырлар даналығы», «Ынтымақты отбасы», «Адам болам десеңіз», «Әсемдік әлемінде». Бұл тараудың әр қайсысы кіші тақырыптарды қамтиды. Оқушылар тақырып бойынша берілген дәйексөздің мағынасын түсініп, ертегінің мазмұнын игереді. Бұл тақырып бойынша оқушылар үй жұмысында «Өзін-өзі тану» дәптерінде берілген суретпен жұмыс істейді. Мысалы: суретті бояу, сурет бойынша әңгіме құрастыру; берілген сұрақтарға жауап беру т.б.

Мысалға «Жақсылық жолымен жүреміз» деген тақырыпты (17-18 сабақ) алайық. Бұл тақырып «Жақсылық – жан азығы» деген мақалдан басталады. Сонымен бірге «Бір жұлдызды құтқару» ауыз әңгімесі, «жақсылық» сөзіне байланысты түрлі мақалдар, ойланып, дұрыс, я дұрыс еместігін білдіретін көркем суреттермен толықтырылып, «Бақыт әні» деген өлеңмен бітеді. Біз көріп отырғандай, мол материал берілген.

Бұл тақырып бойынша сабақ жүргізуде мұғалім мынадай мақсаттарды алға қояды: балаларды адамгершілікке, кішіпейілділікке, жаман әдеттерден аулақ болуға үйрету. Ұнамды, ұнамсыз қылықтарды ажырата отырып, әдеп әліппесін бойына дарыту, сыпайылыққа, адамгершілікке тәрбиелеу.

Алдымен оқушыларға: Адамгершілік деген не? Оған не жатады? – деген сұрақ қойып, оқушылардың айтқан жауаптарын тақтаға жаздыру керек.

Демек, адамгершілік дегеніміз мейірімді жақсылық жасауға дайын тұратын адамды айтады екенбіз. Жақсылық жасау адам баласының ішкі дүниесінің байлығын, жан сұлулығын, парасаттылығын көрсетеді екен.

Жақсылық, жамандық жайында қандай ұлағатты сөздерді білеміз? – деп мұғалім тақтаға мынадай ұлағатты сөздерді жазады:

Айналаңа мейірімді болу адамды

Жақсылық жасауға жетелейді.

Біреуге жақсылы етсең, ол

Жақсылығыңды міндет етпе (Ы. Алтынсарин)

Үлкенге – ізет, кішіге – құрмет (Б. Момышұлы)

Жігіт адамға үш нәрсе кесір болады:

1-еріншектік, 2-ұйқышылдық, 3-тіл алмау. Содан сақтан (Әйтеке би)

Жамандықты ұмыт, жақсылыққа ұмтыл (мақал)

Бұл ұлағатты сөздерді оқып, түсініп қана қоймайды, оқушылар былайша қорытынды жасайды: адам баласында жақсы да, жаман да қасиеттер болады екен. Ақылдылықты, адалдылықты, кішіпейілділікті, инабаттылықты, шыншылдықты біз өзіміздің ата-анамыз, әке-шешеміз үйретеді. Адамгершілігі бар бала барлық жақсы қасиеттерді үйреніп, жаман мінездерден, ұнамсыз қасиеттерден аулақ жүреді. Олай болса, не істеуге болмайды? – деген мұғалімнің сұрағына оқушылар: үлкендердің алдынан өтуге, кішкене балаларды жылатпауға, қыз баланы ренжітпеуге, сабаққа кешікпеуге, сыныпта айқайлауға, өтірік айтпауға, біреудің мүлкіне тимеуге т.б. Ал не істеу керек? – деген сұраққа олар былай деп жауап береді: үлкенді сыйлау, үлкеннің тілін алу, үлкендерге сәлем беру, кішілерге қамқорлық жасау, әдептілік ережелерін сақтау т.б. Әдепті бала не істейді? – деген сұраққа: үлкендерді сыйлайды, кәрілерге жәрдем береді, кешірім сұрайды т.б.

Осы тақырып бойынша «Өзін-өзі тану» дәптерінде берілген «жақсылық» сөзінің әр әрпінен басталатын адамгершілікке байланысты сөздерді оқушылар былай жазуы мүмкін: жақсылық, адал, қамқорлық, сыпайылық, ынтымақ, лайықты, ырыс, құрмет.

Сонымен бірге «Өзін-өзі тану» дәптерінде баланы ойландыратын, бір әрекет жасауға итермелейтін суреттер берілген. Осы суреттердің мазмұнын айтып, мұндай жағдайда қандай жақсылық жасау керек екенін бала айтып береді. Міне, осындай жан-жақты ауызша, жазбаша жұмыстар арқылы мұғалім сабақ тақырыбын мақсатқа жеткізіп меңгертеді.

Оқушылардың дағдыларын дамытуда мұғалім оқушының әрекетін дұрыс қабылдап, қателерін жөндеп түсініктеме беруі қажет. Оқушыларға өз ойын еркін білдіруге жағдай жасау керек.

Қазіргі заман мұғалімі заман талабына сай білім беруде жақсылыққа жаны құмар, шығармашылықпен жұмыс істеп, оқу мен тәрбие ісінде, оқытудың жаңа технологияларын шебер меңгергенде ғана білігі мен білімі жоғары, жетекші тұлға ретінде танылатыны сөзсіз. Ендеше қазіргі заман оқушысы сыни ойлап, өзін-өзі бағалай алатын, алған білімін өмірде қолдана алатын жан-жақты тұлға болуы тиіс [4].

«Өзін-өзі тану» пәнінің мақсаты – тыңдау, оқу, жазу, сөйлеу дағдылары қалыптасқан, алған білімін әртүрлі жағдаятта қолдана алатын, өз ойын, пікірін еркін түрде түсінікті, жүйелі жеткізе алатын, білім алуға ынталы жеке тұлғаның дамуына мүмкіндік туғызу.

1. 
   Өзін-өзі тану. 1-сыныпқа арналған оқулық. Алматы, 2016
   
2. 
   Қ.Р.Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы// Егемен Қазақстан 18.06.2010
   
3. 
   Назарбаева С.А «Самопознание» - возраждение истоков духовности и нравственных ценностей; //самопознание – Алматы, 2003
   
4. 
   Мұқажанова Р.А., Омарова Г.А. Мектепте «Өзін-өзі тану» пәнін оқыту әдістемесі – Алматы, Бөбек, 2013
   
5. 
   Hattie J. Мұғалімдерге арналған көзге көрінетін оқу: оқудың ықпалын арттыру, 2011
   
6. 
   Savery, JR 8r Duffy T.M Проблемаға негізделген оқу: оқыту моделі және оның сындарлылық құрылымы, 1994
   

ОҚО, Сарыағаш ауданы

Ыбырай Алтынсарин атындағы №17 жалпы орта мектеп мұғалімі

Түйін

Бұл мақалада орыс және қазақ тіліндегі есімдіктерді салыстырмалы түрде оқыту жайында сөз болады.

Summary

This article examines the comparative study of in Russian and Kazakh languages.
Овладение русским языком в значительной степени зависит от умения правильно употреблять местоимения. Большинство учащихся казахской школы непрочно усваивают местоимения в начальных классах, в результате чего в старших классах сталкиваются со всеми видами местоимений и начинают путаться в падежах местоимений или одно местоимение путают с другим.

Учитель русского языка казахской школы должен наметить пути прочного усвоения местоимений. В казахской школе, как известно, преподавание русского языка должно вестись с учетом особенностей родного языка. С этой точки зрения считается необходимым изучить особенности местоимений в русском языке в сопоставлении с местоимениями в казахском. Только изучив в сопоставлении грамматические особенности местоимений в двух языках можно найти эффективные пути усвоения местоимений учащимися. Учитель русского языка должен знать теоретические основы и особенности местоимений в русском и казахском языках, опираясь на лингвистические и методические труды российской и казахстанской науки, в частности, теоретические положения, данные в академической грамматике русского и казахского языков, в трудах С.Кенесбаева, Л.Шанского, Т.Мейрамова, Н.С.Рождественского, Д.Турсунова, К.Ищанова, Н.В.Текучева и журналов РЯН, РЯКШ, РЯЛКШ.

Местоимениями как в русском. Так и в казахском языках называются слова, которые «указывают на предметы и их признаки, но не называют их, не определяют их содержания. Конкретное значение местоимения получают только в условиях связной речи» [1].

В русском и казахском языках местоимение – часть речи, которая употребляется вместо имени существительного, прилагательного и числительного.

В обоих языках местоимение отличается от других частей речи, во-первых, отвлеченностью значения, т.е. тем, что оно только указывает на предметы, признаки, количество, но их не называет.

В русском языке грамматическое число имеют лишь личные и указательные, кроме столько, а также вопросительные какой, чей, который; определительные, притяжательные местоимения и неопределенное местоимение некоторый (я – мы, ты – вы, тот – те, сам – сами, какой – какие, чей – чьи, мой – мои и т.д.).

А в казахском языке почти все местоимения, употребляющиеся вместо существительного, могут изменяться по числам; мен (я) – біз (мы), ол (он) – олар (они), кім (кто?) – кімдер (кто? во множ.числе), не (что?) – нелер (что? во множ. числе), ештеме (ничего) – ештемелері (ничего во множественном числе и т.д.).

Все местоимения русского и казахского языков распадаются на разряды большинство которых в своих основных значениях совпадают [2]:

1. 
   Личные местоимения (жіктеу есімдігі): мен «я», сен «ты», сіз «вы», ол «он, она, оно», біз, біздер «мы», сендер, сіздер «вы», олар «они».
   
2. 
   Указательные местоимения (сілтеу есімдігі): бұл, осы, мына, мынау «этот, эта, это», сол, ол, ана, анау «тот, та, то».
   
3. 
   Вопросительные местоимения (сұрау есімдігі): кім? «кто?», не? «что?», қандай? «какой?», қайсы? (который?), қайда? «где?», неше? «сколько?»
   
4. 
   Определительные местоимения (жалпылау есімдігі): бәрі, барлық, бүкіл, барша «все, всё, вся, весь», әр, әрбір «каждый, каждая, каждое»
   
5. 
   Неопределенные местоимения (белгісіздік есімдігі): біреу «кто-то, некто, кто-либо», кей, кейбір «некоторый, некоторая, некоторое», бірдеме «что-то, нечто, что-либо».
   
6. 
   Отрицательные местоимения болымсыздық есімдігі: ешкім «никто», ештеме, дәнеме «ничто»
   
7. 
   Возвратные местоимения (өздік есімдігі): өз «свой», өзім «я сам», өзін «ты, сам», өзіңіз, өздеріңіз «»вы, сами», өзі «он сам, она сама, оно само»
   
8. 
   Притяжательные местоимения: мой, твой, наш, ваш
   

Учащиеся казахской школы на уроках русского языка с первого класса учатся употреблять в своей речи различные местоимения, но их системное изучение начинается лишь в VI классе.

Склонение местоимений учащиеся усваивают легко, но практически использовать местоимения в нужных падежах им трудней. В этой связи хотелось бы отметить следующее. Учащиеся казахской школы на уроках русского языка в V классе основательно изучают падежные формы существительных, причем узнают они и о синтаксической роли существительных в предложении. В начале учебного года в VI классе они опять возвращаются к членам предложения. Поэтому закономерно, что на первом уроке по местоимению в учебнике даются теоретические сведения о том, что личные местоимения в предложении могут быть подлежащим и дополнением и это очень важно, так как учит детей находить в предложениях словосочетания с главным словом (в данном случае глагол-сказуемое) и зависимым (личное местоимение - дополнение), А это в свою очередь поможет учителю выработать у учащихся умение задавать вопрос от глагола к местоимению в косвенном падеже, а самое главное – использовать личные местоимения в нужных падежах в процессе речи.

Наибольший интерес у шестиклассников вызывают упражнения на употребление личных местоимений в живой речи – диалогической и монологический. И здесь учителю поможет текстовой материал учебника, который, помимо учебной, тренировочной нагрузки, дает возможность учесть жизненный опыт учащихся, их интересы.

В новых учебниках русского языка для казахской школы большое количество связных текстов, которые не только показывают, как употребляется изучаемая категория, но, что особенно важно, позволяют развивать устную и письменную речь учащихся [4].

Во внеурочное время учитель может научить детей составлять тексты поздравительных открыток, телеграмм (этот вид работы рекомендуется программой по русскому языку), пригласительных билетов, где также нужно использовать личные местоимения в косвенных падежах.

При изучении местоимений мы, вы после работы над их склонением учитель опять использует текстовой материал учебника, развивающий связную речь. После чтения текста вслух классу предлагается написать коллективное письмо учащимся соседней школы, ввести в него рассказ о жизни своего класса, используя местоимение мы.

Особого внимания заслуживает изучение местоимений 3-го лица, которые изменяются по родам, чего нет в казахском языке.

Учитель может предложить учащимся сравнить склонение местоимения он со склонением полных прилагательных с мягкой основой (его – син-его, ему – син-ему, им – син-им, о нем – син-ем), что поможет им, опираясь на знания о склонении прилагательных, легче запомнить склонение местоимений 3-го лица [5].

Очень важно на уроках предлагать учащимся составить описание какого-либо предмета, вещи, явления,

Подобные описания являются одним из важнейших видов работы по развитию речи, так как учат использовать местоимения как главный заменитель существительного – названия предмета наряду с синонимичными существительными. Во-вторых, дети учатся правильно соединять при помощи местоимений в единое целое отдельные предложения при описании конкретного предмета [6].

Например, учащимся можно предложить описать внешность своего товарища (подруги), употребляя местоимения с последующим переводом (устным) на казахский язык для сравнения.

В классе лучше провести обучающее сочинение-описание по картинке, подобранной учителем. Предварительно проводится работа по подбору портретной лексики, причем слова группируются по темам: рост, лицо, волосы, глаза, лоб, нос и т.д. Для активизации работы учитель раздает ученикам цветные картинки с изображениями детей. Собранный таким образом материал используется и при описании своего товарища (знакомого), которое дается ученикам как домашнее задание. Опыт работы над сочинением-описанием пригодится учащимся, когда они будут изучать притяжательные местоимения и по образцу рассказывать о своих братьях и сестрах, описывая их внешность. Интересной формой работы является также замена одних местоимений другими, замена лица рассказчика, которая повлечет за собой соответствующие изменения лица и числа глаголов-сказуемых,

В новом учебнике русского языка для VI класса (Жанпейс У.А. Русский язык. Учебник для 6 кл. общеобразовательной школы с казахским языком обучения – Алматы, 2015) отводится место выражению подлежащего в предложении не только именем существительным в именительном падеже, но и местоимением в именительном падеже.

Для сравнения даны в учебнике примеры, где нужно указать в каких предложениях подлежащее выражено местоимением:

Мама взяла зонтик. Она взяла зонтик.

Папа подарил цветы. Он подарил цветы.

Ребята надели футболки. Они надели футболки.

Учащиеся находят предложения, где подлежащие выражено местоимением. Далее учитель предлагает перевести предложения на казахский язык:

Анам қолшатыр алды. Ол қолшатыр алды.

Әкем гүл сыйлады. Ол гүл сыйлады.

Балалар футболкаларын киді. Олар футболкаларын киді.

Учащиеся самостоятельно делают вывод, что в казахском языке месттоимения по родам не изменяются.

Разница между личными местоимениями русского и казахского языков заключается в том, что казахским местоимением ол (он), ввиду отсутствия категории вида, выражаются все родовые разряды личных местоимений 3-го лица (он, оно, она) [2].

Для закрепления темы «Выражение подлежащего местоимением» в учебнике предлагается стихотворение «Сборник» А.Н.Плещеева (упражнение 307), где учащимся дается задание выписать грамматическую основу – подлежащее, выраженное местоимением в именительном падеже, и сказуемое.

Этот вид работы продолжается и в упражнении 308, где также нужно обозначить грамматическую основу и определить какой частью речи выражено подлежащее.

Новый учебник русского языка для VI класса предоставляет учителю достаточно обширный текстовой материал, позволяющий проводить на уроках по изучению местоимений различные виды работы. Задача учителя – творчески и эффективно использовать этот материал.

Различные виды работы с местоимениями могут быть продолжены на занятиях кружка разговорной речи. Мир местоимений широк и многообразен. Без местоимений нет языков. В своей речи мы постоянно ими используемся, поэтому не случайно, что по частоте употребления местоимения занимают 3-е место (после существительных и глаголов). Однако частота местоимений резко отличается от частоты других частей речи, в данном случае существительных и глаголов. Это отличие обусловлено тем, что существительных среди девяти тысяч самых частотных слов насчитывается около четырех тысяч, глаголов – около двух с половиной тысяч, а местоимений – всего 69. Отсюда ясно, что при малом количественном составе, но высокой частоте употребления местоимения должны постоянно повторяться в нашей речи, как в устной, так и в письменной. В общем частотном списке на первые 30 слов приходится 14 местоимений. Вот эти местоимения: я, что, он, это, ты, мы, этот, она, они, весь, то, все, свой, который [7].

Эти местоимения также часто встречаются во всех языках, в том числе и в казахском. Возникает законный вопрос: «А зачем нам нужно так часто повторять местоимения? Разве нет им альтернативы среди других частей речи?» Нет, без местоимений обойтись нельзя. В обратном случае мы вынуждены были бы повторять одни и те же существительные и прилагательные, а они, как правило, длиннее местоимений. Местоимения создают нам речевое удобство, так как экономят время и пространство.

Известный советский лингвист А.А.Реформатский образно писал о местоимениях: «Местоимения удобны и прагматичны, но в них нет «перелива красок» настоящего живого слова, они не могут иметь при себе характеризующего эпитета...» Они, «как запасные игроки» на футбольном поле или «дублеры» в театре, выходят на поле, когда вынужденно «освобождают игру» знаменательные слова [8].

Изучения теоретических основ местоимений методов в обучении о всесторонние теоретические русском и казахском языках необходимо для поиска рациональных знания языковых явлений всегда являлись основой для методических исследований. Знание отличательных особенностей языковых факторов родного и народного языков в сравнении способствует эффективному усвоению предмета. При освещении языковых явлений, свойственных русскому языку и отсутствующих в казахском, необходимо давать способы выражения их в казахском языке, и наоборот – при рассмотрении языковых фактов казахского языка, отсутствующих в русском – давать способы их передачи в русском.

Без сравнительно – сопоставительного анализа местоимений в русском и казахском языках, без выявления особенностей немыслимо их подачи в казахской школе.

1. 
   Сопоставительная грамматика тусского и казахского языков – Алматы, 1966
   
2. 
   Турсунов Д.Т., Хасанов Б и др. Сопоставительная грамматика русского и казахского языков – Алматы, 1967
   
3. 
   Бекмухамедова Х.А. Русский язык для VI класса казахской школы – Алма-Ата, 1981
   
4. 
   Прманов К. Развитие связной речи при изучении местоимений в VI классе РЯКШ. №1. Алма-Ата, 1983
   
5. 
   Турсунов Д.Т. Методика преподавания русского языка – Алматы, 1984
   
6. 
   Дудников А.В. Методика изучения грамматики в восьмилетней школе.М., 1977
   
7. 
   Занимательно о русском языке – А, 1990
   
8. 
   Реформатский А.А. Местоимение – ВКН: Реформатский А.А. Очерки по фонологии, морфонологии и морфологии М., 1979
   

Т. Бигелдинов атындағы №31 мектептің мұғалімі

ОҚО Сарыағаш ауданы

Резюме

В данной статье рассматриваются вопросы обучения по обновленной программе .

Summary

The question of this article is the updated educational program of teaching are considered as requirements of time
Дамыған елдірдің қатарына қосылу үшін заман талабына сай білім қажет. Бүгінгі күні елімізде білім берудің мазмұны жаңарып, білімге деген жаңаша көзқарас пайда болды.

Жаңартылған білім беру мазмұнының мақсаты: оқушының өз білімі мен мәдени деңгейін үздіксіз арттыруға мүмкіндік жасауға, өзіне және қоғамға пайда келтіруге қабілетті, өзгермелі заманда табысты бола алатын, өз бетінше ойланып өзіндік рефлекция жасай алатын, ғылыми-зерттеу дағдылары қылыптасқан, ақпаратты сын тұрғысынан қарап, белсенді талдау дағдысы дамыған, кез келген жағдаятты түсініп, оған сәйкес әрекет жасай алатын жеке тұлға қалыптастыру болып табылады [1].

Білім негізі бастауыш мектепте қалыптасады. Ана тілі – бүкіл ақыл-ой дамуының негізі және бүкіл білімдердің қазынасы. Өйткені оқушыларға ғылым негіздерінен жан-жақты білім мен дағды беретін, сауатты жазу мен мәдениетті сөйлеуге үйрететін де осы ана тілі.

Қазақстан Республикасы жалпы өріс білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында: «Қазақ тілі» пәнін оқытудың мақсатын: «Ана тілінің қоғамдық-әлеуметтік мәнін түсінген, тілдік қызметін жүйелі меңгерген, қарым-қатынастың біліктілігі дамыған, сөз мәдениетінің талаптарына сай іскерліктерді меңгерген, дара тұлға даярлауға мүмкіндік туғызу» - деп көрсетеді [2].

Оқушыларға тілді үйрету дұрыс жазу, сауатты сөйлеу ережелерін меңгерту үшін ғана жүргізілмейді, сонымен бірге логикалық ойлауды дамыту үшін де қажетті [3]. К.Д.Ушинский: «Тілді ойдан бөлек дамыту мүмкін емес», - деген [4]. Демек, оқушының ақыл-ойының дамуы тілмен байланысты.

Тіл адамның санасымен байланысты психологиялық құбылыс, ал сөйлеу жеке-дара құбылыс, оны әркім өзі дамытып отырады. Қарым-қатынас сөйлеу арқылы іске асырылады, ал сөйлеуді жүзеге асыратын тіл.

«Баланы сөйлеуге үйрету мен оны дамыту орфоэпиялық, лексикалық, грамматикалық нормаға байланысты, ал сөйлеу икемділіктері мен дағдылары оқу, таңдау, айту, жазумен байланысты. Демек, тіл дамытудың міндеті – қатысымдық дағдылар мен икемділіктерді қалыптастыру» - дейді Жапбаров [5].

Оқытылатын материалдар пәннің типтік бағдарламасымен анықталады. Тіл дамыту жұмыстары тілдік материалдарға негізделіп, оқушылардың икемділік пен дағдыларын қалыптастырады. Бұл мақсатта баланың сөздік қорының бай болып, дұрыс қолдана білу шеберлігін, сөйлемдерді байланыстырып сөйлеу қабілетін арттыру, шағын әңгіме құру, ауызша да, жазбаша да қарым-қатынасқа түсе алатын қабілетін арттыру көзделеді.

Биылғы жылы бірінші сыныпқа арналған оқулықтардың барлығы дерлік жаңартылған білім беру талаптарына сай мазмұнды, тартымды құрастырылған және кіріктірілген инновациялық білім беру жүйесін жасау және еңгізуге бағытталған. Бағалау жүйесі де өзгерген: бес балдық бағалау түрінен критериалды бағалау жүйесіне өту қолға алынып отыр. Критериалды бағалау жүйесінде оқушылардың үлгерімі екі жолмен бағаланады. Қалыптастырушы және ішкі жиынтық бағалау қалыптастырушы бағалау күнделікті сабақта қолданылады, ал жиынтық бағалау оқу жылы ішінде белгілі бір уақытта жүргізіледі. Бірінші сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне байланысты ішкі жиынтық бағалау жүргізілмейді, барлық бағалар қалыптастырушы бағаларға негізделеді.

Әрбір оқушы үшін оқу мақсатына жетудегі үлгерімін көрсетіп портфолио жинақталады. Ол қалыптастырушы бағалау үшін қолданылады. Портфолиода оқушының жеткен жетістіктері: үлгілі жазбаша жұмыстары, салған суреттері, фотосуреттері, марапаттаулары т.б. орын алады. Бұл әдіс Дарлинг-Хэммонд және Пегеонның айтуынша: «Оқушылардың жоғары деңгейлі ойлау дағдыларын дамытуға және көрсетуге мүмкіндік береді» [6].

Оқушылардың оқу мақсаттарына жетуін анықтау үшін мұғалім түрлі тәсілдерді пайдаланады. Соның бірі – белсенді оқу. Бұл тәсіл оқушылардың белсенді қызметпен айналысу арқылы мұғалім берген материалды ұғынып, оны қолдана алуын қамтамасыз етуді көздейді [7].

Оқылым, жазылым, айтылым және тыңдалым бастауыш сыныптардағы барлық пәндер үшін маңызды болып табылатын қарым-қатынас жасау дағдылары. Оқушыларға осы 4 дағдыны барынша жетілдіруге мүмкіндік берудің маңызы зор. Дағдылар біртіндеп ендіріледі. Мысалы, оқылым арқылы оқушының бойында қызығушылық туғызып, оқығаны негізінде жазбаша тапсырмалар ұсынылады. Дағдыларды біртіндеп еңгізуде аудио-мәтін тыңдау, не бейнематериал көрсетіледі. Сабақта диалогпен істелетін жұмыс кеңінен қолданылады. Мұғалімнің сұрағына оқушылар жаңа сұрақ тудыратындай жауап беруі талап етіледі.

Диалогтік оқытуды ықпалдастыру арқасында оқушылар еркін сөйлеуге, өз ойын жеткізуге машықтанады. Жазбаша оқыту негізінде оқушылармен бірлесе отырып сабақ үлгілерін дайындап, ашық сабақтар, пікірталас, сайыс сабақтар ұйымдастыруға болады.

Оқушылар топтық, жұптық жұмыстарда тақырыпқа сай ережелерді өздері құрап, оған сұрақ-жауап дайындайды. Оқушылар сындарлы ойлауға үйренеді, өзін-өзі бағалау арқылы сенім атмосферасы қалыптасады, оқушылардың сабаққа деген қызығушылығы арта түседі.

Білім беруді жаңарту оқушылардың білімін ғана емес, оларды қолдану дағдыларын, атап айтқанда, функционалды сауаттылығын немесе құзыреттілігін қалыптастырады. Білім беруді жаңарту қазіргі кездегі оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың отансүйгіштік, адамгершілік нормаларын, ұлтаралық келісім мен төзімділігін, рухани дамуын, ата заңды құрметтеуін қалыптастыруына бағыттайды [8].

Білім беру мазмұны жаңару үшін жаңа формация мұғалімін қалыптастыру мәселесі алға тартылады. Жаңа формация мұғалімінің мақсаты жеке тұлғаны дамыту, яғни: оқуға, проблемаларды шешуге үйрету, қазіргі заманғы экологиялық, саяси, ұлтаралық және басқа проблемаларды, рухани құндылықтарда білуге, оқи білуге, ойлана білуге, өз өмірінің менеджері болуға т.б. үйрету [8].

1. 
   Бастауыш білім берудің жалпыға міндетті стандарты Қазақстан Респубикасы Үкіметінің 2015 жылғы 25 сәуірдегі №327 ҚАУЛЫСЫ
   
2. 
   Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Алматы, 2002 180-б.
   
3. 
   Ысқақ Б. Тіл дамытудың ғылыми негіздері – Алматы, 1997
   
4. 
   Яшинский К.Д. Родные слово. Книга для учащихся собр. т.6 М. 1950, 268 б.
   
5. 
   Жапбаров А. Оқушылардың тілін дамыта оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Алматы, 2007
   
6. 
   Дарлинг-Хэммонд Л. Және Пегеон Р. Жоғары сапалы оқуға қол ашатын халықаралық теңестірілген бағалау жүйесін құру, 2010
   
7. 
   Brodie K. Шағын топтағы жұмыстағы мұғалімнің үлесі, 2000
   
8. 
   Шаштыгарина С.М. Жаңартынған білім беру жүйесінің өзектілігі. Бастауыш мектеп, №11-12, 2016