Қазақ тіліндегі эмоционалды
жүктеу/скачать 57,39 Mb. Pdf көрінісі
|
Снимок экрана 2023—10—21 в 15.40.19
| 1.3 Эмоция –
лингвистикалық зерттеулер нысаны Қазақ тіл білімінде эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің кейбір аспектілеріне арналған бірнеше зерттеу жұмысы жарық көрді. Мәселен, Х.М. Нұрмұқановтың «Эмоционально - экспрессивная лек - сика драматургических произведении М. Ауэзова» атты кандидаттық диссертациясы (1969), Ш.И. Нұрғожинаның «Эмоционально - экспрес - сивная лексика казахского разговорного языка» атты кандидаттық диссертациясы (1989), З.Х. Ибадильдинаның «Эмотивная лексика казахского и русского языков» (1997) атты кандидаттық диссертация - сы, А.Ғ. Сембаеваның «Көркем шығармалардағы эмоционалды - экспрессивті лексика (О. Бөкеев шығармалары бойынша) (2002), А.А. Мұсабекованың «Қазіргі қазақ публицистикасындағы экспрессия мен эмоцияны білдірудің тілдік құралдары» атты кандидаттық диссер - тациясы (2004), Б.С. Жонкешовтың «Эмоционалды бірліктердің тілдік табиғаты (семантика, сөзжасам, фоносемантика)» атты кандидаттық диссертациясы (2006), К.С. Сарышованың «Қазақ тіліндегі эмоцияны бейнелейтін фразеологизмдер» атты кандидаттық диссертациясы (2006), С.Б. Қоянбекованың «Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасы - ның негіздері» атты докторлық диссертациясы (2008) т.б. Көркем әдебиет тілдің құрылымдық нормаларын ғана емес, сонымен қатар көркемдік - эстетикалық заңдылықтарын да қалыптас - тыратын құрал. Тіл білімінде қазақтың көркем әдебиеті стилінің ерекшеліктері ғана емес, әдебиеттің проза, поэзия, драматургия деп бөлінетін салаларының да стильдік ерекшеліктері өз алдына жеке - жеке сараланып қарастырылады. Көркем әдебиеттің проза жанры поэзия мен драматургияға қарағанда функционалдық стильдердің барлығы - ның элементтерін пайдалана алатын кең ауқымды сала. Поэзия тілінде тілдік құралдарды таңдап жұмсау принципі басым болады, сөздің өрнегін жасайтын түрлі тәсілдер әлдеқайда жиі қолданылады. Поэзия - да грамматикалық тұлғалардың да, синтаксистік құрылымдардың да экспрессиясы күштілері таңдалады. Тіпті қалыптасқан тілдік нормаға сыя бермейтін элементтер де қолданылады. Драматургия көбіне адам - дардың өзара сөйлесуіне негізделетіндіктен ауызекі сөйлеу тілінің нормаларын ұстануға бейім келеді. Сонымен қатар, бұл үш жанрдың бір - біріне ауысып, бір - біріне ұласып кететін тұстары да болады. Тілімізде жеке жазушылардың шығармаларындағы эмоционалды - экспрессивті лексиканың қолданылу ерекшеліктері де арнайы зерттеу нысанына айналды. Мәселен, Х.М. Нұрмұқановтың, А.Ғ. Сембаеваның зерттеу еңбектері Х.М. Нұрмұқанов эмоционалды - экспрессивті сөздер - дің жасалу жолдары туралы айта келіп, біріншіден, эмоциялық мәннің сөз семантикасында бірден болатындығын ( қарағым, бүлік), екіншіден, 20 эмоциялық реңктің ауыс мағынада (өгіз, қалпақ), контекс (атмос - фера), дауыс ырғағымен (Дәрі? Шырақшыңмын!) және синтаксистік (алтын ер), морфологиялық (ойшыл, Қамаржан) тәсілдер арқылы, үшіншіден, ешқандай мән - мағына жоқ сөздердің де (рррракалион, тырралай) эмоциялық мән туғызатынын атап көрсетеді [18, 11]. Ш.И. Нұрғожинаның «Эмоционально - экспрессивная лексика казахского разговорного языка» атты кандидаттық диссертациясында қазақ сөйлеу тілі лексикасындағы эмоционалды - экспрессивті сөздер - дің жасалу жолдары, айырымдық белгілері мен функционалдық ерек - шеліктері қарастырылады. Зерттеуші қазақ ауызекі сөйлеу тіліндегі эмоционалды және экспрессивті сөздер тобын анықтау арқылы эмоционалды - экспрессивтіліктің өзіндік ерекшелігін зерттеуді мақсат етіп қояды. Қазақ тілінде эмоционалдылық, экспрессивтілік, бағала - ғыштық мәселелерінің әлі де терең зерттеле қоймағандығы жөнінде: «Исследование эмоциональности, оценочности и экспрессивности не получило еще широкого рапространения в казахском языке, хотя некоторые аспекты освещались в трудах ученых лингвистов (М.Б. Балакаев, С.К. Кенесбаев, Г.Г. Мусабаев, Ш. Ш. Сарыбаев, А.Т. Кайдаров и др.)», – жазады [19, 3]. Автор әлі күнге дейін эмоцио - налдылық («эмоциональность»), («экспрессивность»), бағалағыштық («оценочность») терминдерінің бірыңғай анықтамасының да жоқ екендігін атап өтеді [19, 3]. Диссертациялық жұмыс қазақ тілінің материалдары негізінде орыс тілінде жазылған. Автор еңбегі түркі тілдері мамандығы бойынша жазылып, зерттеуші қазақ тілі мен орыс тілін салыстыруды алдына мақсат етіп қоймағанымен, жұмыстың өн бойында берілген мысалдар - дағы экспрессивтілік пен эмоционалдылыққа қатысты тілдік факті - лердің орыс тіліндегі баламасы да қатар беріліп отырады. Мысалы, «Особый класс эмоционально - экспрессивных существительных сос - тавляют так называемые немотивированные эмоционально - экспрес - сивные существительные, которые по сравнению с мотивированными существительными не столь многочисленны. Отличительная особен - ность лексем этого класса состоит в том, что они не только называют предмет (в нашем исследовании – человек и его качества), но и одно - временно дают ему положительную или отрицательную характерис - тику. Эти слова обладают устойчивой экспрессивной и эмоциональной окраской независимо от контекста. Например: « жүктеу/скачать 57,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|