Қазақ тіліндегі эмоционалды

24 
туыстық атаулар арқылы еркелете қолданылатын эмоционалды сөздер 
(
ағажан, апатай, ататай, балақай, жеңеше, жеңешетай, келінжан, 
көкетай т
.б.); 3) жалқы атаулар арқылы еркелете қолданылатын 
эмоционалды сөздер (
Ереке, Еркежан, Ергешжан, Жақа, Ләке, 
Ләтифажан
т.б.); 4) әлеуметтік атаулар арқылы еркелете қолда
-
нылатын эмоционалды сөздер (
байеке, тақсыр
-
ай
т.б.) [22, 33
-34]. 
Тілдегі эмоционалдылық құбылысын
жете тану үшін эмоция 
арқылы пайда болған тілдік бірліктерді зерттеу өте маңызды болып 
табылады. Қазіргі қазақ тілінде адам эмоциясы негізінде пайда болған 
тілдік бірліктерге ең алдымен одағай сөздер және етістік тудыратын 
жұрнақтар арқылы эмоциялық мәнге
ие болатын
еліктеуіш сөздер 
жатады. Тілімізде одағай сөздер мен дыбыстық еліктеуіштердің таби
-
ғаты бір
-
біріне ұқсас екендігі белгілі. Зерттеуші қазақ тіліндегі 
эмоционалды бірліктердің сөзжасамдық сипатын қарастыра отырып, 
оларды түбір негізді және қосымша негізді деп бөледі. Түбір негізді 
эмоционалды сөздер ретінде одағай мен түбір негізді еліктеуіштер 
қарастырылады. Орта мектеп пен жоғары оқу орындарына арналған 
оқулықтар мен оқу құралдырының барлығында дерлік одағайлардың 
құрамында көңіл
-
күй одағайлары беріледі. Олар адамның қорқу 
(
ойбай, ойпырмай, астапыралла
), таңдану (
мәссаған, япырай
), қуану 
(
бәрекелді, уа
), шаттану (
алақай
), ренжу (
ой, о сайтан
), өкіну 
(
әттеген
-
ай, әттең, қап
) сияқты түрлі көңіл
-
күйін білдіреді. Б. 
Жонкешов зерттеу жұмысында одағайларға қатысты айтылған
А. Байтұрсынұлы, Ш. Сарыбаев, А. Ысқақов т.б. да ғалымдардың 
пікірлеріне басты назар аудара отырып, одағайлардың жеке сөз табы 
ретінде танылу тарихын сөз етеді.
Тілімізде лексика
-
грамматикалық ерекшелігі мен фонетикалық 
құрылымы жағынан өзге сөз таптарынан оқшауланып тұратын 
еліктеуіш сөздер автор еңбегінде жан
-
жақты талданады. Дәстүрлі 
грамматикада еліктеуіш сөздер дыбыстық еліктеуіштер және бейне
-
леуіш сөздер болып бөлінетіні белгілі. Біреуі табиғаттағы түрлі 
дыбыстарға еліктеуден, екіншісі табиғаттағы түрлі құбылыстардың 
бейнесіне еліктеуден туған сөздер болып табылады. Адамның қабыл
-
дау мүшелері тұрғысынан қарағанда дыбыстық еліктеуіштер құлақ 
арқылы қабылдаудың, ал бейнелеуіш сөздер көз арқылы қабылдаудың 
нәтижесі екендігі белгілі. Ал автордың пікірінше еліктеуіш сөздердің 
жасалуына тек көз бен құлақ қана емес, адамның қабылдау мүше
-
лерінің барлығы қатысады, сондықтан жоғарыдағыдай топтау елік
-
теуіш сөздерді толық қамти алмайды. Автордың уәжіне сүйенсек, 
жоғарыдағыдай топтау кезінде адамның көз бен құлақтан басқа сезім 
мүшелерінің қатысуы арқылы жасалған 
мүңк, аңқ, дір, шым
сияқты 

25 
сөздер еліктеуіш шеңберінен шығып қалады. Осындай дәлелдер 
келтіре отырып, зерттеуші еліктеуіш сөздерге қатысты өз топтастыру 
нұсқасын ұсынады, бұл жерде эмоция әсерін басшылыққа алу керек 
деп есептейді. Автор тұжырымын келтіре кетейік: «Сондықтан қазақ 
тіліндегі еліктеуіш сөздерде эмоцияның әсері жоғары болғандықтан ең 
алдымен айтылуына қарай ілездік, жай деп, содан кейін іштей мағына
-
сына қарай
1) дыбыс еліктеуіш (

жүктеу/скачать 57,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: