Қазақ тіліндегі эмоционалды
жүктеу/скачать 57,39 Mb. Pdf көрінісі
|
Снимок экрана 2023—10—21 в 15.40.19
| «Әне талтаңдап келе жатыр»
(вон, идет, как медведь) [19, 94]. Ғалымдардың пайымдауынша кейбір тұстарда эмоционалды реңкті ажыратудың өзі қиынға соғады. Мәселен, « – Сұрақ қоюға бола ма, Жаппароваға, – деп бетінің ұшы үсіп қарайған тонды сары кісі қорбаңдап орнынан тұрды, – күйеуің салынып ішуші ме еді, әлде кезіккенде ме? – Жоқ, жігіттер, сендер сұрақтың мәнісін түсінбей тұрсыңдар. Осы күні ішпейтін адам бар ма. Мен ол жігітті түзететіндей жағдай жоқ па еді, соның басын ашып алайын деп едім де (А. Нұрманов. Солай болған екен). В этом полилоге кроме двух эмотивов («салынып ішу») («салу» – класть, «ішу» – пить) – пить запоем и «басын ашу» («бас» - голова, «ашу» – открыть) – внести ясность, вся основная словарная масса представляет собой общеупотребительную лексику», – деп жазады [19, 29]. Демек, коммуникативті акт теориясы тұрғысынан келгенде сөйлеуші «салынып ішу» тіркесін қолдану арқылы, өзінің жағымсыз эмоциясын, жаратпаушылығын қоса білдіріп отырғандығы белгілі болады. Еңбек тақырыбы эмоционалдық пен экспрессивтілік мәселесі болғанымен, зерттеу жұмысында эмоционалдылықтан гөрі экспрессив - тілік, образдылық, бағалауыштық мәселелеріне көбірек көңіл бөлінеді. Зерттеу жұмысында ауызекі сөйлеу тіліндегі эмоционалды - экспрессив - ті сөздердің жасалу тәсілдері мен функционалдық ерекшелігі де қарас - тырылады. Жалпылама лексика, қарапайым сөздер, тұрмыстық лексика, диалект сөздер мен варваризм сөздер құрамында кездесетін эмоционалды - экспрессивті сөздер талданады. З.Х. Ибадильдинаның зерттеу жұмысында қазақ және орыс тілдеріндегі эмотивті лексикаға салғастырмалы түрде семантикалық талдау жасалады. Автордың пікірінше қазақ және орыс тілдерінде эмоционалдылық және экспрессивтілік мәселесіне қатысты бірқатар зерттеу жұмыстары жүргізілгенімен шешілмеген мәселелер өте көп, эмотивтілік, экспрессивтілік, бағалауыштық, қарқындылық, бейне - леуіштік ұғымдарына қатысты көзқарастар да әр түрлі. Автор адамның эмоционалдық күйіне қатысты қолданылатын лексикалық бірліктердің жиынтығын эмотивті лексика терминімен атауды ұсынады. Еңбекте ашу, таңдану, сүйіспеншілік тілдік бірліктерінің қолданысы лексика - 23 семантикалық аспектіде талданып, орыс тіліндегі баламаларымен салыстыралады. Зерттеуші «қазақ тілінде де орыс тілінде де «таңдану / удивление» эмоционалды жағдайдың субъектіге де объектіге қатысын білдіретіндігін», «сүю / любить» сөзінің екі тілде де көпмағыналы» екендігін атап өтеді [20, 79]. А.Ғ. Сембаеваның зерттеу жұмысында сөйлеу тіліндегі эмоцио - налды - экспрессивті лексиканың ерекшеліктері және олардың О. Бөкеев туындыларында қолданылуы туралы айтылады. Публицистика тілі барынша стандартты болып келеді десек те, эмоционалдылықты білдірудің түрлі тілдік құралдары мен тәсілдері публицистикада да қолданылады. Қазіргі қазақ публицистикасындағы тілдік құралдардың экспрессивтілігін зерттеу мақсатында жазылған алғашқы ғылыми - зерттеу жұмысы – А. А. Мұсабекованың «Қазіргі қазақ публицистикасында экспрессия мен эмоцияны білдірудің тілдік құралдары» деп аталатын кандидаттық диссертациясы. Еңбекте 2000 - 2002 жылдар аралығында республикалық «Егемен Қазақстан», «Қазақ әдебиеті», «Жас алаш» басылымдары бетінде жарық көрген Ш. Мұртаза, К. Смайылов, Ә. Кекілбаев, Қ. Мырза Әли, С. Байхонов, Ә. Меңдеке т.б. жазушы - публицистердің көркем публицистикалық шығармаларындағы экспрессия мен эмоцияны білдіру мақсатында қолданылған тілдік құралдар зерттеу нысаны ретінде алынады. Автор: «Жазушы - публицистердің сөйлеу тіліндегі қарапайым тұрмыстық сөздерді, бейпіл сөздер мен варваризмдерді көбірек қол - дануы шығармалардың эмоционалдық мәнін арттыра түседі. Жазушы - ның стильдік шеберлігіне орай пайда болған әр түрлі авторлық қолданыстар публицистикалық шығармаларда да оптималды тілдік құрылым жасай отырып, олардың экспрессивті - эмоционалды мағына - сын қоюлата түседі. Потенциал және оккозионал сөздерді, сентенция мен парцеляцияны авторлық эмоцияны білдіру мақсатымен орынды қолдану, лирикалық шегіністер мен синонимиялық вариант сөздердің ситуацияға орай түрлі стильдік реңкте қолданылуы ой эмоционал - дығын бейнелеудің ұтымды үлгілерін көрсетеді», – деп жазады [21, 128]. Б.С. Жонкешовтың «Эмоционалды бірліктердің тілдік табиғаты (семантика, сөзжасам, фоносемантика)» атты кандидаттық диссерта - циясында қазақ тіліндегі эмоционалды сөздер лексикалық, сөзжасам - дық және дыбыстық негізде қарастырылады. Эмоционалды сөздердің лексикалық ерекшелігін сипаттай келе еркелету мәнінде қолданыл - атын эмоционалды сөздерді іштей төрт топқа бөледі: 1) бір нәрсеге теңеу арқылы еркелете қолданылатын эмоционалды сөздер ( жүктеу/скачать 57,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|