Қазақ тіліндегі эмоционалды

34 
3)
 
Қартқожа: 
«Ой, 
арам қатқыр, көк ит!» 
- 
деп қауғаның 
сабымен кеңсіріктен салып жіберді
(Ж. Аймауытов) –
 
ызалану.
Ойбай:
1) 
–
 
 
Ойбай,
 
бала келіп қалды, –

деп кемпір үйге жүгіріп кірді. –

Әй, біліп ем
 
ғой бүгін келерін (Т. Әбдіков) –
 
қуану, абдырау.
2) 
–
Ойбай,
 
қарғам, сары аюың бар екен... тезірек кетейін...
(І. Жансүгіров) 
–
сасқалақтау.
3) 
Құсайынды көрген соң жүргіншілер жылап көріскендей 
шуласты. Самалық, Тәукенің типыл ғып талап кеткендігін айтты. 
Жолдағы аттар оқыста оққа ұшқан аттар болып шықты. Біраз 
адамдар өлген. 
 
–
 
Ойбай,
 
көшелік! –
 
деп Құсайын асулы тұрған бақырға қарамай 
дегбірі кетті
(І. Жансүгіров)
–
қорқу.
Астапыралда:
1)
 
–
 
Бір қолмен екі қолын жиырып, тізерлеп басып алып, 
шиыршықтап келіп бір қолыммен пышақты кеңірдек осысың
-
ау деп, 
былай...
 
–
 
Астапыралда!
 
–
 
деп «бержабай» қатыны шіміркенді (І. 
Жансүгіров) –

шіміркену. 
2) 
–
Әй, бұл не айқай?
 
–
 
Астапыралла!
 
–
 
десіп, үйден әкесі бастаған жігіттер өре 
түрегеп сыртқа лап қойды (С. Елубаев)
–
шошыну.
3)
 
–
 
Мелиса! Екі мелиса! –
 
деді Гүлжан. –
 
Біреуі Қозбағар ағам. 
Оның да қылышы бар. Ағамды тез келсін деп жатыр.
 
Шәріп баласының қасына жақындай түсіп, ешкіқұйрық сақалын 
тұтамдап:
 
–
 
Астапыралла,
 
не шаруа болды екен?! –
 
деді (С. Елубаев)
–
үрейлену.
Армандау, ынтығу, назалану, күйзелу, қынжылу, өкіну, таңдану 
т.б. мағыналарды беру үшін қолданылатын «я пірім
-
ай», «ой пірім
-
ай» 
деп сыйынудан шыққан одағай сөз көркем шығармаларда 
япырмай, 
япыр
-
ай, апыр
-
ай, ойпырым
-
ай 
формаларында қолданылған. Мысалы, 
1) 
«
Япырмай,
 
орысша оқыр ма еді! Әбілда періуатшіктердей 
болар ма еді... Олардың арманы бар ма екен...» (Ж. Аймауытов) –
 
армандау.
2) 
–
 
Япыр
-
ай! Япыр
-
ай! 
Ә!.. Қашан алады екен? (Ж. Аймауытов) 
–
 
таңдану.
3) 
«Япыр
-
ай,
 
ол кетсе жаман болады ғой... Жүністен жаңа хат 
танып, үшкөлге барам деп жүргенде, мұндай күйге ұшырадым
-
ау!» 
(Ж. Аймауытов) –
назалану, күйзелу.

35 
4) 
–
 
Апыр
-
ай,
 
ә енді қайттім. Әй, осы қырманға басшы боп 
абырой алмаспын деп
-
ақ ем, айтқаным келді (С. Мұратбеков) –
 
қынжылу
.
5) 
–
Ойпырым
-
ай!
 
Күйеуіңнің мінезі қалай жаман еді

(Ж. 
Аймауытов) –
жақтыртпау.
Көтек:

1)
 
–

Көтек!
 
–
 
деді Шәлипан. Қолымнан пышағым түсіп кетті
(І. Жансүгіров)
–
шошу.
2) 
–
 
Көтек!
 
Тағы бір Асан шыққан ба арамыздан? –
 
деді бір 
шайпауыз келіншек, Шегені әжуалап. Шынында да Шегенің сөзі 
Асанның күнде айтып жүрген «жырынан» аумай қалып еді (С. 
Елубаев) –
 
әжуалау.
3) 
Қазанның сорпасын сапырып пеш жанында тұрған керең 
кемпір:
 
–
 
Көтек!
 
Ал, келді балаларың! Ал, сазайын бер! –
 
деді тісі кетиіп, 
самбырлап күліп (С. Елубаев) –
 
әзілдеу.
4) 
–
 
Ендеше оның орнына Хансұлу сайлансын! –
 
Ждақай тағы 
атып тұрды орнынан.
 
–
 
Е несі бар, болсын!
 
–
 
Көтек,
 
жас емес пе?–
 
деп қалды бір кемпір.
 
–
 
Қайта сол жасты көтеру керек! Саясат солай! (С. Елубаев) –
 
күмандану, разы болмау.
 
Тек көңіл
-
күй одағайлары емес императивтік ишара одағайлары
-
ның ішінде де эмоцияның жағымды, жағымсыз реңкін білдіру 
қызметін атқаратындары бар. Мәселен, 
Жә!
одағайы жекіру, жақтырт
-
пау, ұрсу мағыналарын беру мақсатында да қолданылады.
Мысалы,
–
 
Жә,
 
былай тұр! Өй, әдепсіз неме... –
 
деп ұрсып тастады
(С. Мұратбеков)
–
жақтыртпау, ұрсу.
Одағайлардың бірінен соң бірі дүркін
-
дүркін қайталануы, қосар
-
лануы білдірейін деп отырған эмоцияның күштілігінен хабар береді. 
Мысалы,
Соңында, кеңдігі құлаш жарымдай жол ашылды. Шәріп 
шақалақтап күліп жіберді.
 
–
Пах! Пах!
 
Садағаң кетейін, жануарым
-
ай! (С. Елубаев)
–
разы 
болу.
Жауын 
жайратып 
сап 
жалғыз 
қайтқан 
жеңімпаздың 
салтанатты маңғаз аяқ алысы еді. Шәріп:
 
–
 
Пай! Пай!
 
Кәрі қырқылжың! Жеңгенің сонда бір бала буыршын 
ба? Түу, бетіңе бес батпан күйе! –
 
деп басын шайқады
 
(С. Елубаев)
–
мысқылдау, кекету.

36 
Жағымсыз эмоцияны білдіру үшін кірме сөздердің де жиі қолданы
-
латынын
байқауға болады.
Сондай сөздердің бірі парсы тілінен 
аударғанда ант ұрған, бұзық, оңбаған, нысапсыз мағыналарын беретін 
найсап
сөзі. Мысалы, 
Пахраддин ашуға тығылып, теңселіп:
–
 
Найсап,
 
ақылмен іс қылуға керек! Оңбассың, асасы! Оңбассың! –
 
деп теріс айналып жүре берді (С. Елубаев).
 
–
 
Әй, 
найсап,
 
бұ не жатыс, елді шулатып, шығуға керек сыртқа! 
–
 
деп зекіді (С. Елубаев).
 
Сөздің ауыспалы мағынада қолданылуы да эмоцияның жағымды, 
жағымсыз түрлерін білдірудің, бояуын қоюлатудың бір жолы. Сөздің 
лексикалық мағынасы таным теориясымен тікелей байланысты. Сөз 
мағынасы зат, құбылыс, әрекет жайында түсінік, ұғым пайда болған
-
нан кейін қалыптасады. Сөз мағынасы заттық
-
логикалық ұғымнан 
басқа айтушының ақиқат дүниеге көзқарасын, әр түрлі көңіл
-
күйін, 
сезімін білдіреді. Жиналған тілдік деректер жағымсыз эмоцияны 
білдіру үшін ауыспалы мағынадағы 
ит, шошқа, доңыз, хайуан
сөздерінің жиі қолданылатындығын көрсетті. Мысалы,
Әй,
 
шошқа асыраған иттің төлі!
 
Отыр, әкіреңдемей! –
 
деді 
Шәріп те ашу шақырып (С. Елубаев). 
 
«Әй, құдайдан қорықпайтын 
доңыз
-
ай
!» 
–
 
деді
(Ж. Аймауытов).
–
 
Иттің балдары!
 
Бұ қайсың? Доғар! –
 
деп, қатты жекіп 
ұмтылды Асан бәлшебек
(С. Елубаев).
 
–
 
Қаншай сабатаж! –
 
деп сұр Жекей кабурге жабысты. 
Сөйткенше Балқияның:
 
–
 
Хайуан!
 
–
 
деп ышқынып жылап жіберген үні шықты
(С. 
Елубаев).
 
–
 
Ой, 
шошқаның төлі
-
ой!!
 
–
 
деп қояды өзінен
-
өзі Шәріп (С. 
Елубаев).
 
Адам белгілі бір затты, құбылысты қаншалықты жақсы таныса, ол 
зат пен құбылысты бейнелейтін сөздің мағынасын соншалықты айқын 
бере алады. Зат, құбылыс, әрекет жайында бір тілде сөйлейтін қауымға 
жақсы таныс, түсінікті негізгі мағынадан келіп сөздің басқа мағына
-
лары туындайды. Жоғарыда мысалға келтірілген жағымсыз эмоцияны 
білдіру үшін қолданылып отырған тілдік бірліктер жан
-
жануарлардың 
сыртқы пішіні, мінез
-
құлқы, әдеті, өмір сүру ерекшеліктері сияқты 
қасиеттерін адамның тануы, оларды адамдардың қоғамдағы қарым
-
қатынастары мен іс
-
әрекеттерімен салыстыруы негізінде пайда болған.
Жағымсыз эмоияны білдіру үшін 
ит 
сөзінің жиі қолданылатынын 
байқауға болады. Төменде келтірілген мысалдардағы адам атының 
орнына қолданылып тұрған 
ит
сөзі сөйлеуші тарапынан сол адамдарға 
деген жағымсыз эмоцияны білдіріп тұр. 

37 
Қажының тек толқып отырған сарынын түсіне қойған Сымағұл 
би сөзді бүйірлеп:
 
–
 
Қажы, бұл 
итің 
тым жылап жіберді ғой, қайтесіз, 
шықсаңызшы, не айтар екен? –
 
деді (І. Жасүгіров).
 
–
 
Бұл 
иттерің
 
жайын жүрмей жабағы жүннен үріккені рас, 
бірақ бұлар таза, қажы! Таза!... Не болса да көтердік. Билігін өзіңіз 
айтыңыз. Мен бұларды өлтір десеңіз өз қолымнан өлтіріп берейін. 
Құнсыз кетсін, қызталақтар. Осы екеуімен арғын, қыпшақ көбеймей
-
ақ қойсын
! 
–
 
деді Өкендау (І. Жасүгіров).
 
–
 
Алып шықтың, билігін өзің айт, мен не дейін, –
 
деп қажы 
сыздаусыды. Өкендау екеуіне:
 
–
 
Жығылыңдар,
иттер,
 
қажының аяғына! –
 
деді. Кәрібжан мен 
Сатанның бөрік, тымағы қажының алдына түсті (І. Жасүгіров).
 
Жағымсыз эмоцияны
білдіру үшін
 
ит, шошқа, доңыз, хайуан, 
иттің баласы, иттің төлі, шошқаның төлі 
сияқты тілдік бірліктер 
қолданылса, жағымды эмоция кезінде адамның жан сезіміне жақсы 
әсер етіп, көңілін марқайтатын 
қарлығашым, қаршығам, сұңқарым, 
ботам, ақ ботам, қозым, қоңыр қозым, құлыным
т.б. тілдік бірліктер 
қолданылады. Мысалы, 
–
 
Айналдым, 

жүктеу/скачать 57,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: