Қазақстан републикасының білім және ғылым



жүктеу/скачать 5,16 Mb.
бет15/16
Дата08.07.2017
өлшемі5,16 Mb.
#20938
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16

132

көкірегі ояу маман калыптастыру үшін жастарды кітап окуға үндеуді күн тәртібіне койды. Осы жобаны талкылау барысында ҚазҰУ ректоры, академик Ғалым Мүтанов «Адам өмір бойы окуы керек. Бүл алғашкы бастама. Бүл кітаптардың тізімі толыға бермек. Біздің максат - ҚазҰУ-ға окуға келген жас студенттік төрт жылда жүз кітапты окып шығуы азаматтык борыш екендігін сезіндіру. Өзге жоғары оку орындары студенттерінен ерекшеленетін басымдығы да осы болмак. Осылайша, жастар арасында кітап окуды сәнге айналдыру кажет. Міне, «ҚазҰУ студенті окуға тиіс 100 кітап» жобасы осындай максатта колға алынып отыр. Бүл рухани, үлкен жоба. Әр университет өз түлегімен мактанатындығын ескерсек, дайындаған кадрларымыз рухани дүниемен сусындап шыкса, мыкты маман болары сөзсіз», - деп ойын сабактады.

«Қазак университеті» газетінде 2012 жылы 24 каңтарда «әл-Фараби атындағы ҚазҰУ студенттері окуға тиіс 100 әдеби шығарма тізімінің жобасы» алғаш рет берілді. Олардың кейбіреулері мыналар:

  1. Абай. Шығармалар жинағы

  2. Мүхтар Әуезов. «Абай жолы»

  3. Шәкәрім Қүдайбердіүлы «Үш анык»

  4. Ілияс Есенберлин. «Көшпенділер»

  5. Әбдәжәміл Нүрпейісов. «Қан мен тер»

  6. Сәбит Мүканов. «Өмір мектебі»

  7. Махамбет Өтемісүлы. Таңдамалы шығармалары

  8. Әзілхан Нүршайыков. «Акикат пен аңыз»

  9. Мүхтар Мағауин. «Аласапыран»

  10. Дулат Бабатайүлы «Өсиетнама» жинағы

  11. Қабдеш Жүмаділов. «Тағдыр»

  12. Әнуар Әлімжанов. «Махамбеттің жебесі»

  13. Сәкен Жүнісов. «Аманай мен заманай» романы.

Тізімде хакім Абай, данышпан Шәкәрім, жыр алыбы Жамбыл, алдаспан акын Махамбет, әлемдік классиканың дарабозы сынды біртуар түлғаларымыздың каламынан калған бай мүралар мен жалпы казак әдебиетінің, әлем әдебиетінің алтын корындағы аса күнды шығармалары орын алған.

Біздің ойымызша, сонымен катар осы тізімге косымша төмендегі көркем туындыларды енгізуге болар еді:

Сәкен Сейфуллин «Тар жол, тайғак кешу»

Ғабиден Мүстафин «Қарағанды»

Хамза Есенжанов «Ак Жайык»

Зейін Шашкин «Токаш Бокин»

Қасым Қайсенов «Жау тылындағы бала»

Әди Шәріпов «Партизан кызы»

Ғабит Мүсірепов «Қазак солдаты».

Бүл шығармалар студенттерге Қазакстан тарихы пәнін окытуда зор көмек болар еді.

Жоғары оку орнында студенттерге «Қазакстан тарихы» пәнін окытуда көркем әдебиетті пайдалана білу - студенттердің тарихи мәселе туралы үғымдарының терең, жүйелі болуына, тарихи мәселелерді накты түжырымдап, ғылыми корытынды шығара білуге үйретудің оңтайлы жолдарының бірі. Көркем әдебиет тарихи деректерді студенттің образды түрде кабылдауына, пәнге деген ынталылығын арттыруға жәрдемдеседі. Бүл пәнді окытуда көркем әдебиетті үйлесімді пайдалану студент-жастарды патриотизм, отансүйгіштік рухында тәрбиелеуге игі ыкпал ететіні аян. Сондыктан ЖОО-да Қазакстан тарихын окытатын алдыңғы катарлы окытушылардың тәжірибелерін, окыту әдістерін жетілдіре түсу саласындағы зерттеулерді корытындылай келіп, Отан тарихын окытуда көркем әдебиетті пайдалану және оның әдістемесін айкындай түсуді осы макаламызға өзек еттік.

Қазакстан тарихын окытуда көркем әдебиетті пайдалану әдістемесі казірде өзекті мәселенің бірі болып отыр. Өйткені бүл пәнді окыту барысында орайын тауып, тиімді пайдаланылған көркем әдебиет студенттің акыл-ойын, адамгершілік касиеттерін калыптастырып, эстетикалык танымын жетілдіруге және эмоциялык әсер алуына ыкпал етеді, сонымен бірге студенттің өздігінен ізденуіне мүмкіндік туғызады.

Бүл мәселені арнайы карастырудың тағы бір маңызды жағы Қазакстан тарихының өзіндік ерекшелігіне байланысты болып отыр. Өйткені Қазакстандағы коғамдык ойлар, казак халкының тарихы оның әдебиетімен тығыз байланысты. Қазак халкының басынан өткен тарихи окиғалар оның реалистік бағыттағы көркем әдебиетінің көрнекті үлгілерінде тарихи шындык түрғысынан соншалык дәлме-дәл суреттеліп отырған. Сабак барысында тарихи окиғалар мен мәселелерді түсінікті етіп баяндауда, тарих ғылымының түйінді мәселелерін эмоциялык әсермен жеткізуде тарихи-көркем әдебиеттің маңызы зор. Сондыктан Қазакстан тарихын окытуда көркем әдебиетті пайдалану әдістерін арнайы карастырып, көпшілікпен пікір алмасуды макүл көрдік.

Қазакстан тарихы жоғары оку орнында окылатын басты да негізгі пәндердің бірі. Кешегісіз бүгініміз, ал бүгінсіз ертеңіміз жок екенін шәкірт тарих аркылы білетіні акикат. Олай болса, мәселе пән окытылса жетеді деген түсініктен айығып, кайта осы пән аркылы халкының тарихын терең үғынып, оны саналы меңгеру аркылы адамгершілік сапалар негізін дәрісте алуға тиісті деп караған жөн. Тарих сабағы - адамгершілік пен отаншылдыкка баулып, өткен өмірді терең білу аркылы ертеңге деген дүрыс бағдар жасаудың тиімді жолы болуға тиіс.

Көркем әдебиет тарихи шындыкты көре білуге, өзінің азаттығы мен бостандығы үшін күресуші халыктың ерлік істеріне сүйсіне карауға үйретеді. Қоғам дамуының күрделі мәселелерін терең үғыну үшін көркем әдебиетті пайдалану студенттің ойлау кабілетін жетілдіреді. Сонымен катар көркем әдебиет окытушының тиісті мәселені түсінікті, дәлелді, мазмүнды жеткізіп, студентке теориялык үғымдарды меңгеруіне жәрдемдеседі. Көркем әдебиет

студентке терең білім беріп, рухани дамуына көмектеседі. Тарихты окытуда көркем әдебиетті пайдалану студентті еңбектене білуге үйретеді. Сөйтіп оның окып-үйренуге кызығушылығы арта түседі.

Тарихты окытуда әдеби шығармаларды колдана білу - тарихи шындыкты жете үғынып, өзінің азаттығы мен бостандығы жолында күрескен халыктың ерлік істеріне сүйсіне карауға үйретеді. Мәселен, М.Әуезовтің «Абай жолы» романы студенттерге ХІХ ғасырдағы казак халкының жай-күйі, түрмысы, кәсібі, салт-санасы туралы жан-жакты түсінік берсе, С.Сейфуллиннің «Тар жол, тайғак кешу» романы Қазакстандағы 1916-1920 жылдар аралығындағы окиғалардың кайшылыктарын үғынуына көмектеседі.

Қазакстан тарихын окытуда тарихи-көркем әдебиетті пайдалану студенттердің тарихи окиғалар мен күбылыстарды ойына үзак сактауына әсер етеді. Өйткені тарих коғамдағы окиғаларды накты деректермен дәлелдесе, тарихи-көркем әдебиет сол окиғаларды бейнелі кесінмен елестетеді. Сөйтіп, тарихи деректі жай бір өтіп кеткен іс, окиға, факті ретінде емес, адам тағдыры, оның басынан кешкен сан килы окиғалар ретінде түсініп, оған терең мән бере тебірене карауына ыкпал етеді.

Тарихи-көркем әдебиет дәуірдің коғамдык-саяси сипатын, сол кезеңдегі окиғаның даму барысын дүрыс түсінуге көмектеседі. Окушы типтік бейнелерді білу аркылы тиісті дәуірдің тынысын, заман келбетін терең де жан-жакты сезініп, айкын тануға мүмкіндік алады. 1916 жылдың карсаңындағы казак халкының жағдайы мен үлт-азаттык көтерілісі, кеңес өкіметінің орнауы Ғ.Мүстафиннің «Қарағанды», Ә.Нүрпейісовтің «Қан мен тер», Х.Есенжановтың «Ак Жайык», З. Шашкиннің «Токаш Бокин» романдарында шебер бейнеленген. Мүндай көркем туындылар студент ойын тарих койнауына тереңірек бойлаттырып, сол кезеңді жете саралауына жетелейді. Егер студент тарихи мәселені терең, дүрыс түсінген болса, тарихи-көркем әдебиетте суреттеліп отырған коғамдык кайшылыктарды ғылыми түрде үғынып, оған орынды түрде талдау жасай алады. Мүның өзі тарихи фактіні саналы үғынумен бірге, студенттің бойына ғылыми көзкарас калыптастыруға тәрбиелейді.

Отан тарихын окытуда ретті пайдаланылған тарихи-көркем әдебиет студенттердің тарихи кезеңді терең түсініп, коғам мүшелерінің аракатынастарын кеңінен танып, тарихи үрдістердің өмірлік маңызы бар күрделі мәселе екенін жан-жакты үғынады. Одан бүгінгі өмірге катысты дүрыс түжырымдар шығарып, адамгершілік тәлім алады.

Қазакстан тарихын окытуда үйлесімді пайдаланылған көркем әдебиет студент-жастардың өз халкына, оның алдыңғы катарлы дәстүріне деген сүйіспеншілікке, оны күрметтей білуге тәрбиелейді. Мысалы, ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазакстандағы отарлык езгіге карсы Исатай Тайманүлының басшылығымен болған шаруалар көтерілісінің мәнін жеткізуде Махамбет жырларын және Ә.Әлімжановтың «Махамбеттің жебесі» романын пайдалану студенттің еліне деген сүйіспеншілігін, патриоттык

сезімін оятады, өзінің азаттығы жолында күрескен ата-бабаларын кұрметтеп, олардың ерлік дәстүрін мактан тұтуға ынталандыра түседі.

Сонымен көркем әдебиет, әсіресе тарихи-көркем әдебиет студенттің Отан тарихы пәнінен игеретін білімінің сапасын жетілдірумен катар, сезіміне, түсінігіне әсер етіп, тәрбиелік ыкпал жасайды. Ол әдеби кейіпкер, образ аркылы өткен өмірге, тарихи шындыкка үңіліп, оны терең танып, ол жөнінде ойланып-толғанып, тиісті тұжырым жасайды. Білім, тәлім-тәрбие алады.

Көркем әдебиетті кисынды пайдалану тек студент үшін ғана емес окытушы үшін де кажет. Көркем әдебиет окытушының тарихи мәселені түсіндірудегі ойын тартымды да көркем тілмен, көңілге конымды баяндауына мүмкіндік береді. Көркем әдебиет студенттің де, окытушының да сөздік корын дамытып, ой-пікірін нәрлендіріп, ойын оралымды жеткізуіне көмектеседі.

Отан тарихын окытуда ретті және үйлесімді пайдаланылған көркем әдебиет студенттің казак халкының тарихи өткен жолын, ұлт азаттығы жолындағы каһармандык күресін, еліміздің дәулеті мен мәдениетін дамытуға сіңірген ерлік еңбегін терең біліп, одан үйреніп, тәлім алуына ерекше ыкпал етеді.

Қазакстан тарихын окытуда колданылатын әдебиет нұскаларын мынадай үш салада топтастырған жөн: біріншісіне авторы сөз болып отырған тарихи дәуір кезінде өмір сүріп, тарихи окиғаны өзінің шығармасына аркау еткен туындылар мен ғұмырнамалык (мемуарлык) шығармалар, екіншісіне авторы тарихи дәуірден кейін өмір сүргенімен тарихи окиғаны зерттеп, оны өзінің ой елегінен өткізу аркылы жазылған көркем шығармалар, ал үшіншісіне фольклорлык тарихи көркем шығармалар жатады.

Сонда бірінші топка белгілі бір тарихи окиға тұсында өмір сүріп, оның тікелей куәгері болған акын-жазушылардың тарихи акикатты көрсететін туындылары іріктеледі. Бұған ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы шаруалар көтерілісі туралы Махамбет Өтемісұлы жырлары, Қазакстанда кеңес өкіметін орнату жолындағы окиғаларды суреттейтін Сәкен Сейфуллиннің «Тар жол, тайғак кешу», С.Мұкановтың «Өмір мектебі», Ұлы Отан соғысындағы казак жауынгерлері туралы жазылған Ғ.Мүсіреповтің «Қазак солдаты», Ә. Нүрпейісовтың «Күткен күн» романдары, партизандардың ерлігін суреттеуге арналған Қасым Қайсеновтың «Жау тылындағы бала», Әди Шәріповтің «Партизан кызы» шығармалары және баска да туындылар жатады.

Екінші топтағы шығармаларға өзінен бұрынғы өткен тарихи мәселелер төңірегіндегі деректер мен мағлұматтарды жинактап, зерттеу барысында жазған жазушылардың еңбектері жатады. Бұған мысал ретінде Әуезовтің «Абай жолы», Ілияс Жансүгіровтің «Күй», Сәбит Мұкановтың «Аккан жұлдыз», Әнуар Әлімжановтың «Махамбеттің жебесі» секілді туындыларын атауға болады.

Үшінші топка халык творчествосы - фольклорлык тарихи шығармалар жатады. Мұндағы бір ерекшелік - бұл топтағы шығармалар кейде анык тарихи окиғаға негізделген жырлар, макал-мәтелдер, аңыздар, кейде кейіпкерлері тарихта болған адамдар туралы жазылған шығармалар түрінде кездеседі. Қазак халкының ғасырлар бойы жүргізген азаттык жолындағы күресі әдебиеттен де терең орын алған. Мұны ауыз әдебиеті шығармаларынан байкауға болады.

Отан тарихын окытуда пайдаланылатын көркем әдебиетті іріктеуді мерзімдік жағынан бұлай топтастыру казак әдебиетінің өрістеуіндегі және халкымыздың коғамдык дамуындағы ерекшеліктері мен өзгешеліктеріне үйлесімді келеді. Өйткені біздің көркем әдебиетіміз казак халкының тарихи дамуының көркем шежіресі іспетті. Зер салып караған адамға казак коғамының тарихи дамуының барысындағы үлкенді-кішілі окиғалардың көркем әдебиетте суреттелмегені, жырланбағаны жоктың касы. Қазак халкының басынан өткен тарихи окиғалардың көпшілігі әдебиеттен тиісті дәрежеде орын алып отырған. Сол себепті казак халкының тарихын зерттеушілердің бәрі де казак әдебиетінің мұраларына үңілмей кете алмайды. Қазак халкы - өзінің тарихын әдебиеті аркылы баяндаған халык. Оның әдебиетінде кейбір образдык әсірелеуіне карамастан тарихи деректер мен айғактар соншалык мол да ұтымды берілген. Қазак халкының тарихы мен әдебиетінде мән-мазмұны жағынан бір-бірімен өте тығыз байланысты келіп отыратын мәселелер аз емес. Былайша айтканда, казак халкының басынан өткен түрлі тарихи окиғалар, коғамдык даму барысындағы түрлі мәселелер оның әдебиетінде де із калдырған.

Осы топтағы шығармалардың кез келгені тарихты толыктырып, кеңірек мағлұмат береді. Тарих пен әдебиет бірін-бірі толыктырып, терең түсінік беруге жәрдемдеседі. Ауыз әдебиетінде халык өзінің тарихын, басынан кешкен окиғаларын, тарихи кезеңде өмір сүріп, колбасшылык еткен накты адамдарды кең пейілімен суреттеп, олардың бойына ерлікті, акылдылыкты, алып тұлға мен аскан шешендікті, көсемдікті үйіп-төгіп, ұмытылмас ірі тұлғалар жасаған. Халык өзінің арман мүддесіне сай болуы тиісті-ау деген талап-тілегін де сол кейіпкерлерге жүктеп, соның бойына сыйғыза суреттеген. Халык өзінің мұратына лайык батыр ұлдары мен кыздарын, олардың ерлік, адамгершілік сипаттарын жырлап, тарихи окиғаларды сол кейіпкерлер аркылы, солардың бастарынан өткен істері аркылы жеткізіп отырады. Батырлар жырының көбінің негізінде тарихи окиға жатады. Қазак ауыз әдебиеті ел тарихымен тығыз байланысты. Тарихи деректің бай көзі -батырлык жыр толғаулар. Эпостың негізгі ерекшелігі - оның тарихпен, тарихи окиғалармен байланыстылығы. Ауыз әдебиеті материалдары коғам өмірінен, тарихи болмысынан кұнды деректер береді.

Ғасырлар бойы өмір сүріп келген осы бір дәстүрлі жырлардағы тарихи деректерді, еліміздің тарихын окытуда орынды пайдаланудың мәні зор. Ол біріншіден, тарихи шындыкты терең түсінуге жәрдем етсе, екіншіден, сол кездегі халыктың көркемдік ойының дәрежесін байкауға мүмкіндік берді,

үшіншіден, халыктык дәстүрді кұрметтей карауда тәрбиелік мазмұнға ие болды.

Көркем әдебиетті пайдалану студенттерді тиісті мәселені тарихи тұрғыдан ойлай, салыстыра білуге, одан тиісті корытынды шығара білуге жаттыктырады. Ал тарихи-көркем әдебиеттен келтірілген үзіндінің мазмұны тартымды, көркем, пікірі тиянакты, әсерлі болуымен катар, көлемі ыкшам болғаны жөн. Сонымен катар, логикалык жағынан үйлесімді болып, алдын ала іріктелген әдеби үзінділер такырыптың ішкі мәнін тереңірек ашуға жәрдемдесуі керек. Сабак үстінде тарихи-әдебиетке бөлінетін уакыт 3-4 минуттан артпауы тиіс. Онда белгілі бір тиісті шығармадан сабактың такырыбына сай үзінді окылуы, цитат келтірілуі, немесе мазмұндау, сілтеме жасау әдістері колданылуы мүмкін. Мол тарихи-көркем әдебиеттің бәрін бірдей сабакта пайдалану мүмкін емес, сондыктан тарихи окиғаға байланысты әдебиеттерге сілтеме жасауға да мән беріледі. Сонымен тарихи күрделі кұбылыстарды тиянакты түсіну үшін колданылатын көркем әдебиетті пайдаланудың негізгі тәсілдері - үзінді оку, цитата келтіру, өздігінен аткаратын істер, мазмұндау, талдау, сілтеу, салыстыру және түрлі жазбаша жұмыстар. Бұл әдістер студентті тарихи мәселеге өзіндік тұрғыдан баға бере алуға жаттыктырумен катар олардың дербестігін дамытады.

Қорыта келгенде, Қазакстан тарихы пәні бойынша тарихи окиғаны баяндауда тарихи-көркем әдебиеттен келтірілген мәліметтер мен мысалдарды накты деректермен кабыстыру студенттің тарихи кұбылысты терең тануына және оны бір-бірімен салыстыру барысында тиісті пайымдау жасауына мүмкіндік туғызады. Бәрінен бұрын тарихи деректі белгілі межеде өзіндік тұрғыдан танып, түсініп, оны жан-жакты ұғынуға деген ынтасын арттыра түседі. Соның нәтижесінде студенттің өздігінен ізденіп, кітапханалык көрсеткіштер мен аныктама аркылы түрлі жүйедегі әдебиеттерді тауып алуына, оны кажетіне лайык пайдалана білуіне мүмкіндік туады. Іздену барысында студент баяндама әзірлеуге, реферат жазуға төселіп, жолдастарының еңбегіне сын көзбен карауға оған сын-пікір айтуға үйренеді.

қазақстан тарихын оқытудағы интерактивті әдістер
С.С. Саржанова - т.ғ.к., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың аға окытушысы.
Халыкаралык білім беру стандартына сай жоғарғы оку орындарында тарих емес факультеттерге «Қазакстан тарихы» пәнін окытуға 15 кредит бөлінеді. Бұл кредит 15 аптаға негізделіп кұрылады, яғни осы уакыт аралығында Қазакстан тарихының алғашкы кауымдык кұрылысы кезеңінен бастап бүгінгі таңға дейінгі аралыкты камту көзделеді. Бағдарлама барысында отандык тарих ғылымының әдістемелік және теориялык проблемаларын камту, деректер мен тарихнамаларды іріктеу және Қазакстан тарихы әлемдік тарих бөлшегі ретінде дәлелдеу жоспарланады.

Бүгінгі жаһандану дәуірінде жас ұрпактың ұлттык санасы өсіп, халыктың ұлттык идентификацияға деген талпынысы артуда. Мемлекет тарапынан да ұлттык тарихты дамытуға бағытталған бағдарламалар кабылдануда. Жалпы тарих ғылымы мен коғам тығыз байланысты. Сондыктан да мемлекеттік биліктің тарих ғылымының дамуына араласуы заңды процесс.

Тәуелсіздік жылдары тарих ғылымы саласында орын алған өзгерістер халыктың ұлттык санасына үлкен әсерін тигізді. Ұлттык сананың өсуімен бір мезгілде халыктың өткен тарихына деген кызығушылығы артты. Бұл жағдай жылдан-жылға айкын байкалуда: тарих емес факультет студенттерінің де өз тарихын окуға деген талпынысы артуда.

Жоғарғы оку орындарында оку процесі барысында студенттерді тәрбиелеу жұмысы бірге жүргізіледі. Бұл бағытта тарих ғылымының аткаратын рөлі зор. Өйткені, ұлттык тарихты, ұлттык бағалыктарды ок^іту барысында жастардың ұлттык санасының өркендеуі сөзсіз. Курс барысында студент өзін тарихи-мәдени контексттің ажырамас бөлшегі ретінде сезініп, өркениет кеңістігіндегі бағытын аныктайды. Сонымен катар «Қазакстан тарихы» курсын оку барысында студенттің тарихи ой тұжырымдауы дамиды. Студент өткен тарихты сол дәуірдің бағалыктары, идеологиясы негізінде түсініп, бүгінгі көзкарас тұрғысынан жаңаша баға беруді үйренеді.

Қазакстан тарихы - гуманитарлык пән. Сондыктан дәріс окудың өзі өнер десек кателеспейміз. Антикалык дәуірде тарихка өнер ретінде карап, тарихты колдаушы Клио есімді кұдайға табынған. Қазактың ұлттык фольклорында да сөз өнеріне үлкен мән берілгені белгілі. «Сөз - өнер атасы» деп, шешендік өнерге тәрбиелік мән беріп, ұлы бабаларымыздың шешендік өнерін үлгі тұткан халыкпыз. Соған орай тарих емес факультеттерде тарих пәніне ораторлык өнерді уағыздаушы кұрал ретінде де карауымыз жөн.

Таптык антогонизмге негізделген маркстік-лениндік зерттеу әдісінің тарих ғылымын,әсіресе, ұлттык тарихты дағдарыска тірегені белгілі. Осыған орай отандык тарихшылар тарапынан жаңа зерттеу әдістері ұсынылып жатыр. Өкінішке орай, бүгінгі таңда отандык тарихты зерттеудің әмбебап әдісі жок. 90-шы жылдардан бері маркстік-лениндік зерттеу әдісінің орнына тарихты өркениеттік тұрғыдан зерттеу кеңінен колданып келеді. Түркі өркениетінің негізін калаушылардың алдыңғы катарында алаш зиялылары -А.Байтұрсыноа, Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев, М.Дулатов т.б. тұрды. Бұл бағытты Қырым татары И.Гаспринский, Осман түріктері А.Уафык пен Сулеймен паша, Волга татары Ж.Акшора, башкұрт Заки Уалид Тоган т.б. жалғастырды. Кеңестік тәртіпкен каймыктай түркі өркениетін паш еткендер катарынан О.Сүлейменов кұрметті орын алады. Кейінгі жылдары түркі өркениетін М.Аджи, А.Абдакимов т.б. мәдениеттанушылар мен тарихшылар әлемдік өркениеттер тұрғысынан зерттеу барысында.

Бүгінгі таңда өркениеттік бағыт төңірегінде де тұракты пікір жок. Тіпті «өркениет» категориясының өзі зерттелу үстінде. Өркениет ұғымы табиғи, жағрапиялык, экономикалык, діни факторлар негізінде аныкталатынын ескерсек, бұл тұжырымның зерттеле түсуі сөзсіз. Өйткені,өркениет дегеніміз адам өмір сүретін коғам деп алсак, адам өзі өмір сүретін коғамын жан-жакты жаксартуға ұмтылады. Бұл тарихи заңдылык.

Тарихты зерттеудің түрлі жолдарымен таныскан студенттің өзіндік ойлау жүйесі дамиды. Пәнді окытудың әдістемелік плюрализмі негізінде студенттің гуманитарлык көзкарасы калыптасады, сонымен катар бүгінгі акпараттык коғамда ұлттар арасындағы татулык, бір-бірін түсіну, миссионерлік ұйымдардың көздеген максатын аж^ірату сиякты мәселелерді шеше алады.

Қазакстан Республикасының саясат, мәдениет,экономика, білім жүйелеріндегі халыкаралык байланысы сапалы білім алған мамандарды кажет етуде. Шетел мемлекеттерімен біріккен мекемелер, фирамалар мен шетел компаниялары білімді, шығармашылығы жоғары, туындаған кәсіби мәселелерді шеше алатын мамандарды ғана жұмыска кабылдайды.

Әрбір адамның өміріндегі маңызды кадам - болашак мамандығын таңдау және ЖООда білім алу екені белгілі. Ресей әлеуметтанушыларының биылғы жүргізген сауалы бойынша талапкерлердің 78 пайызы сапалы білім беретін оку орнын таңдайтынын айткан. Сондыктан ЖОО окытушылары сабак барысында студенттің пәнге, таңдаған мамандығына деген кызығушылығын арттырып, студенттің жеке тұлға болып калыптасуына бағыт беруі керек.

Нарыктык карым-катынас заманында тарих емес факультеттер
студенттері арасында «Қазакстан тарихы» пәнін оку кажет пе деген мәселе
туындайды. Бұл мәселеге байланыыысты көптеген окытушылар

студенттерге эссе жаздырып, алғашкы семинар сабағында талкылайды. Бүгінгі таңда әрбір ЖОО өз түлектерінің моральдык тұрғыдан калыптасуына жауап беретінін ескерсек, олардың ұлттык тарихын жетік білетін тұлға ретінде калыптастыру жауапкершілігі окытушыға жүктеледі. Ұлттык тарихын, өзі өмір сүріп жаткан мемлекет тарихын нашар игерген адамға катысты «жеті атасын білмеген жетім» деп бабаларымыз кезінде әділ шешімін шығарған болатын.

«Қазакстан тарихы» пәні тарих емес факультеттерде 15 апта барысында окылады. Осындай аз уакытта тарихты тиянакты окыту үшін окытушының сабактары негізінен тарихтың проблемалык тұстарын камтуға негізделуі дұрыс деп ойлаймыз. Яғни әрбір тарихи процесті анализдеуге негізделген сабак, біріншіден, студенттің көзкарасын кеңейтеді, екіншіден, жылдар мен айлар негізінде баяндалатын дәстүрлі сабак беру жолын заман талабына сай өзгертеді. Бұл бағыттың тағы бір ұтымды тұсы - өзіндік ой-пікірі калыптаскан, бәсекеге төтеп бере алатын жеке тұлғаны калыптастыруға септігін тигізеді. Окытушы койған проблеманы шешу барысында студент ,біріншіден, жылдар мен айларды есте сактауға кабілеттенеді, екіншіден, түрлі тарихи әдебиет, акпарат кұралдарын, интернет жүйесін пайдалануды үйренеді. Сонымен катар,әрбір тарихи проблемаға катысты студенттік өзіндік тұжырымы калыптасады. Проблеманы шешу барысында студент баска студенттің проблемаға катысты өзгеше пікірін тыңдауды, жалпы бір-бірінің ой-тұжырымдарын сыйлауды үйренеді.

Жаңа акпараттык және педагогикалык технология дәуірінде окытушының рөлі де өзгерді. Бүгінгі таңда окытушы тек білім беруші тұлға емес, ол студенттің өзіндік шығармашылык жұмысының басшысы. Бұл жағдай сабак берудің интерактивті түрлерінің күннен күнге жаксаруын талап етеді.

Интерактивті технология заңдылыктарына сай бүгінгі таңда дәрістер бағдарламаға сай дәстүрлі түрде өткізілмейді, көп жағдайда лекция кішігірім пікір сайыс түрінде өткізіледі. Дәріс окудың бұл түрі, біріншіден, лек болып келген студенттердің сабакка деген кызығушылығын арттырады, екіншіден, дәріс барысында окытушы жұмысын белсендіреді. Нәтижесінде аудиториядағы ок^ітушы мен студент арасынбағы байланыс кұшейіп, студенттің пәнге деген кызығушылығы артады.

Бүгінгі таңдағы сабак жүргізудің әдістемелік инновацияларының бәрі дерлік интерактивті әдістермен тығыз байланысты. «Интерактив» ағылшынның "итІегасГ' сөзі, яғни «бір-бірімен байланыс» деген мағынаны білдірсе, "асГ'сөзі «іс-кимыл» мағынасын береді. Сонымен сабактың интерактивті әдісі студент пен окытушының сұхбатына негізделіп кұрылады. Осындай сабак максатының бірі - сабак нәтижесінде студенттің интеллектуалды табысының нәтижесін көрсету. Интерактивті сабактың ұтымды тұстарының бірі - аудиториядағы студенттердің барлығы дерлік сабак процесіне тартылады. Сабак такырыбы талкылау процесінде әр студент өзіндік дайындығын, ой-пікірін ортаға салады, пікір сайысы нәтижесінде проблема жан-жакты шешіледі.

Тарих емес факультеттерде «Қазакстан тарихы» пәнін жүргізуде «кейс-стади» әдісін пайдалану да өте ұтымды. Сабак барысында студент әртүрлі тарихи мәселелерге катысты өз шешімін ортаға салады. Бұл жағдайда студент өзі таңдаған шешу жолын негіздейді, яғни, біріншіден, өз еркімен шешім кабылдауды үйренеді, екіншіден, сабак барысында мәселеге катысты студенттің өзіндік ой-пікірі калыптасады. Сабак өткізудің бұл түрін XX басынан бастап Гарвард университеті колдана бастаған. Осы университетте ең алғашкы кейс мәселелер бизнес және медицина саласынан кұрастырылған екен. Ендігі жағдайда тарихи мәселелік кейстер университетімізде дайындалуда.

Қазіргі кезде ЖОО окытушылары тарих емес факультеттерде «Қазакстан тарихы» пәніне бөлінген уакытты ұтымды пайдалану барысында түрлі сабак өткізудің интерактивті түрлерін пайдаланады. Топтпрмен сабак өткізу барысында - «үлкен топ», «көрнекті ойын», «аквариум», «пікір талас», «пікір сайысы», «карусель» т.б. әдістерін жиі колданады. Өйткені сабактың бұл түрлері «Қазакстан тарихынан» орта білім беру жүйесінде алған алғашкы білімдерін жетілдіруге негізделген. Сонымен бірге осындай сабак түрлері кең аукымды такырыпты шешуде өте ұтымды. Пән бағдарламасына сай аукымды материалды аз уакытта карау мәселесі тұрғысынан алсак та сабактың нәтижелі өтетіні сөзсіз.

Интерактивті сабак өткізу жолдары педагогка деген талапты да жетілдіреді. Окытушы студенттердің дайындығын сабак максатын шешуге бағыттауы керек, аудиторияда оку процесі кеңістігін орната отырып, студенттердің ой-пікірін тыңдау барысында сабак такырыбынан ауыткымау жөн. Интерактивті сабак түрі барысында тарихи проблема шығармашылык жолмен шешіледі. Сабакты өткізудің бұл түрінің көбі әмбебапты, яғни әртүрлі тарихи проблемаларды шешуге болады. Сабак үстінде алған білімін студент баска да гуманитарлык пәндер барысында колдана алады.

Тарих сабағын өткізуде нактылау және фактология әдісін колдану да өте тиімді. ҚазҰУ тарих факультетінің ұстаздары дәріс оку барысында бұл әдісті жиі колданады. Дәріс такырыбына сай кейбір тарихи окиғаларды баяндаса,жеке тұлғаның тағдырына катысты тарихи процестерді персонификацияласа сабак мазмұны студенттің жадында жаксы сакталады.

Семинар сабактарында да түрлі әдістерге негізделіп өтеді. Солардың жиі колданылатын түрлері - Қазакстан тарихы бойынша көрнекті кұралдарды (карта, схема т.б.) пайдалану, тарихи музейлерге экскурсия, студенттердің тарихи материалдармен жұмысы, техникалык кұралдарды пайдалану.

СӨЖ сабактарын өткізу барысында да интерактивті тәсілдерді колдану да өте тиімді. Студенттің өзіндік жұмысы - оку процесінің бір бөлігі. Сабактың бұл түрі, әсіресе, бірінші курс студенттері үшін ұтымды. Семинар сабактарында топтағы студенттердің бәрінен сабак сұрауға уакыт жетпейді. Сондыктан семинар сабағында каралмаған мәселелер мен сабак сұрауға уакыт жетпеген студенттер сөж сабактары барысында балл жинауға мүмкіншілік алады. СӨЖ - білім беру жүйесіндегі кредиттік технологияның ажырамас бөлігі. Студентті жеке тұлға ретінде калыптастыруда өзіндік жұмыстарға дайындалудың рөлі зор. Өзіндік жұмысты дайындау барысында студент тек білім алмайды, сонымен бірге сабакка керекті материалдарды табу жолдарын, сабак такырыбын кұрастыру, тапсырма талаптарын орындау, тіпті, уакытты тиімді пайдалануды үйренеді. Ресейлік педагогтардың айтуы бойынша, студент өзіндік жұмысты орындау барысында ЖОО-ның коғамдык жұмысына тартылуы да тездетіледі дейді.

ЖОО-да өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру барысында окытушылар мынадай принциптерді орындаса, оку процесі нәтижелі болады. Олар:

  • жүйелілік принципі

  • белсенділік принципі

  • мүмкіншілігінше әр студентпен жеке жұмыс

  • көрнекілік принципі

Бұл принциптер нәтижелі болу үшін студенттерге шығармашылыкка негізделген түрлі сөж түрлері беріледі.

ҚР халыкаралык білім беру жүйесіне негізделіп кұрылған ЖОО-ғы білім беру өте нәтижелі екенін уакыт дәлелдеп отыр. Қазакстандык ЖОО-ын бітірген студенттер шетел мемлекеттерінде білім алып жатыр немесе білімдерін жалғастыруда.

Қазак ұлттык университеті болашакта ғылыми зерттеу университеті ретінде белгілі болмак. Бұндағы ерекшелік - ғылыми жұмыс пен білім беру ісін біріктіреді. Дамыған елдерде бұндай университеттер жоғары білікті элита дайындайтын кұрылым болып табылады. Әлемде осындай университеттердің саны көп емес болғанымен, ондағы студенттер мен окытушылар ғылыми жұмыска 100 пайыз араласуы шарт. Бұл талап ҚазҰУ студенттері мен окытушыларының алдына жаңа міндет жүктеп отыр. Яғни тарих пәнін окыту әдістері мен тарих ғылымының әдістемелік проблемаларына катысты жаңа зерттеулер мен ғылыми еңбектер жазылмак. Бұл бағытта тарих факультетінің окытушылар ұжымы да үлкен іс-шараларды жүзеге асырып, мемлекеттік бағдарламаны орындауда өз үлестерін косуда.

1. РГГУ - вузам России. Преподавание истории студентам неисторических
специальностей. Современный педагогический опыт. М., 2005.

  1. Бердникова Е. Л. Активные формы обучения. Северск, 2003.

  2. Полат Е.С. Новые педагогические и информационные технологии в системе образования. М., 2005.




  1. Курмангалиева А.Ш., Кожамкулова Ж.Т. Методические рекомендации по разработке учебно-методических комплексов для преподавателей и студентов.- Алматы: МАБ, 2003.

  2. Нурманбетова Д.Н., Нефедова Л.В., Абдильдина Р. Ж.. Методические рекомендации по разработке силлабусов. - Астана: ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2003



мұрағат саласында ақпараттық технологиялардың тиімділігін арттырудың

кейбір мәселелері
Г.Е. Сабденова - т.г.к.,әл-Фараби атындагы ҚазҰУ доценті
Қазіргі таңда мұрағат саласында көптеген өзгерістер болып жатыр. Мұны заманауи технологиялардың мұрағат саласына каркынды түрде енуімен, мұрағаттык акпараттың экономикалык категорияға айналуымен және осыған орай олардың түрлі мекемелер мен жеке тұлғалар тарапынан көптеп сұраныска ие бола бастағандығымен де түсіндіруге болады. Былайша айтканда, мұрағаттык акпарат коғамның әлеуметтік және экономикалык дамуындағы дербес факторға айналып, саяси-коғамдык өмірде бұрынғыдан да маңызды рөл аткара бастады. Оның өнімдерін жеке тұлғалар ғана емес, сонымен катар түрлі бағдарламалар жасау үшін медиахолдингтер, саяси институттар мен сан алуан шығармашылык бірлестіктер кеңінен пайдаланып келеді. Тіпті мұрағат саласындағы акпараттык мәліметтерді Интернеттегі агенттіктер де көптеп пайдаланатындыктары жасырын емес. Осыған байланысты коғамдык кажеттілікке сай мұрағаттык акпараттык технологиялардың тиімділігін арттыру да күн тәртібіне койылуда.

Әдістемелік және нормативтік зерттеулер кешенінен тұратын мұрағат ісіндегі технологиялык тұрғыдан акпараттандыру өткен ғасырдың 80-жылдарынан бастап колға алына бастаған болатын. Әсіресе ғылыми аныктамалык аппарат саласында акпараттандыру калыптасып дамыды, ондағы керекті кұжатты іздестіруді оңтайландыру мұрағаттың баска салаларын камту мүмкіндіктерін көрсеткен еді. Отандык мұрағаттарда компьютерлік технологияларды колдану мұрағат ісінде бетбұрыс жасады. 1990 жылдары кітапханалар мен мұрағаттар үшін ЮНЕСКО әзірлеген СР5/І5І5 бағдарламалык ортасы, өзге де сан алуан бағдарламалык топтардың (О&А, т.б.) мұрағат ісіне ене бастағаннан кейін мамандар акпараттык технологиялардың тиімділігін артыруға күш сала бастады. Осы кездері мәліметтер базасын біртұтас акпараттык жүйеге интеграциялауда біркатар кедергілер де кездесті. Соның бірі реляциялык модельдің шектеулігі еді.

Алуан түрлі кұжаттар жиынтығын біртұтас акпараттык жүйеге енгізу үшін иерархиялык модель немесе желі кұрылымы, аукымды серверлік кұрылым керек болды. Бұл бағытта да келелі жұмыстар жасалып, уакыт өте келе мұрағат ісінде Огасіе, Уівіші ҒохРго, ІВМ РВ2/6000, Місговой ЗОЬ Зегүег секілді мәліметтер базасының жүйелі баскармасы колданылады. Мамандар компьютерлік акпараттандырудың мұрағат ісін жаңа белеске көтергендігін бірауыздан мойындайды, бұл жөнінде «мәдениет пен ғылым дамуындағы жалпы үрдістерді, сонымен катар үнемі ұлғайып келе жаткан екпінді акпараттар көлемін карасак, оларды өңдеу, сактау және оларға жылдам әрі тез кол жеткізуді ойласак, мұрағат ісін акпараттандыру заманауи мұрағат саласының талаптарын канағаттандыратын бірден-бір жұмыс бағдары болып табылады» - деп те көрсетеді [1].

Жалпы алғанда, көтеріліп отырған мәселенің аукымды тарихнамасы бар. Бүгінгі күн мұрағат ісіне катысты мыңдаған ізденістер жарык көрген. Республикада «Қазакстан мұрағаттары», археография орталығының хабаршысы секілді мерзімді басылымдар жұмыс істеп жатыр. Оларда казакстандык мұрағаттану мәселелеріне катысты ғылыми макалалар жарияланады. Отандык мұрағатшылар «Отечественные архивы», «Вестник архивиста» жорналдарында, «История и компьютер» акпараттык бюллетеньдеріне өздерінің еңбектерін жариялап жатады. Мұрағат ісіне катысты іргелі монографиялар жариялаған ғалымдар да жеткілікті. Олардың арасынан кеңестік және ресейлік мұрағатшы-ғалымдарды атап кетуге болады. Мәселен, есептеу техникасын колдану аркылы ғылыми аныктамалык аппаратты дамытуға үлесін коскан В.Н.Автократовты, мұрағат ісіндегі акпараттандырудың теориясы, тарихы мен ұйымдастырылуы жайлы еңбектер жазған И.Н.Киселев, Л.П.Афанасьева, В.Г.Ларина, Е.В.Алексеева, Е.М.Бурова, Г.А.Осичкина секілді мамандарды, электронды кұжаттарды калыптастыру, мұрағат дереккөздерін сандык жүйеге өткізуге үлес коскан О.А.Михайлов, В.Л.Носевич, В.И.Тихонов, И.Ф.Юшин, А.С.Шапошников, Г.А.Медведева, Л.П.Афанасьева сынды зерттеушілерді, мұрағаттык виртуальды ресурстарды калыптастыру мен заманауи акпараттык технологияларды колдану аркылы мұрағат кұжаттарын пайдалануға өзіндік үлестерін коскан көптеген ғалымдарды (В.В.Боброва, Г.З.Залаев, Л.И.Бородкин, Т.Я.Валетов, Н.И. Разгон, В.Н. Владимиров, О.А. Михайлов, т.б.) атап кеткен ләзім. Мұрағаттык акпаратты акпараттандыру кызмет саласының калыптасуына осы салада акпараттык технологияларды колдану практикасын енгізген А.С.Шапошников, АИПС кұрылымы принциптерін енгізуді карастырған М.И.Пилипчук, фонокұжаттарды сандык жүйеге енгізуді іс жүзінде жүзеге асырған А.Н.Балакирев, мұрағат акпаратын тасымалдаушылардың физикалык-химиялык сакталу жай-күйін зерделеген В.А.Устинов, т.б. акпараттык технологиялардың тиімділігін арттыруға белсене катысты [2].

Соңғы онжылдыктарда акпараттык-байланыс технологиялары коғам дамуының маңызды факторына айналып отырған кезде, олар мемлекеттік

кұрылымдар мен азаматтык коғамдарды, экономикалык және әлеуметтік салаларды толыктай камтып, адамдардың мәдениеті мен тыныс-тіршілігінде елеулі рөл аткарып отыр. Көптеген дамыған және дамушы елдер акпараттык-катынас технологияларының мүмкіндіктерін пайдалану акпараттык коғамды кұрудың негізгі алғышарты болып отырғандығын мойындады. Бұған 2000 жылғы жаһандык акпараттык коғамның Окинава хартиясы дәлел бола алады. Окинава хартиясының саяси маңызы зор [3; 4]. Ол халыктың кемелденіп дамуына, коғамның алға жылжуына, жеке тұлғаның бостандығы мен еркіндігіне мол мүмкіндіктер ашады.

Акпараттандырудың жаһандык сауалдары мұрағат саласын айналып өте алмайды, кайта ол мұрағаттың акпараттык кеңістіктегін одан сайын дамыта түседі. Әйтсе де кейбір әлеуметтік-экономикалык жайттарға байланысты коғамды түгелдей акпараттандыру мүмкіндіктері шектеулі екендігі де белгілі. Бұл әсіресе ауылды аймактарда, жекеменшік салаларында аздап кешуілдеп жатыр. Акпараттык-байланыс технологиялары толыкканды жете коймаған аз санды халыктар тұратын өңірлерде де осы жағдай орын алған. Сонымен катар, материалдык-техникалык мүмкіндіктердің шектеулігі, мамандардың жетіспеуі секілді біркатар кедергілер де ұшырасады. Алайда бұл бағытта Қазакстан Республикасының Үкіметі біркатар іс-шараларды (телефон желісін ауылдык жерлерге жеткізу, Интернет тарифтерін төмендету, т.б.) жүргізіп келеді. Олардың ішіндегі ең маңыздысы халыкка кажетті кұжатты жылдам әрі тез жеткізуге жол ашкан 2007 жылы Қазакстан Республикасында алғаш рет пайда болған «Электронды үкімет» кызметі болып табылады. Қызмет сапалы түрде жыл сайын жаңғырып, жетіліп келеді. Бұл әмбебап жүйе максаттары: халыкты әлеуметтік корғау органдарының кызмет тиімділіктерін арттыру, халыкка әлеуметтік кызметтер ұсынудың сапасын және тиімділігін арттыру, азаматтар мен ұйымдарға кызметтер көрсету барысындағы акпараттык кызметтерді жаксарту болып табылады. 2011 жылы «электрондык үкіметтің» порталында жаңадан 15 кызмет түрлері іске косылды, электронды сандык колтаңба алу үдерісі біршама жеңілдетілді. Бұдан баска, кең көлемді РК-кампания мен Қазакстанның барлык аймактарында «электрондык үкімет» жұмысы туралы окыту-семинарларын ұйымдастырылды және әлі де болса ұйымдастырылып жатыр. Демек, уакыт өткен сайын электронды кызмет казіргіден де колжетімді бола түспек. Соның аркасында бүгінгі таңда казакстандыктар интернет кұралдары аркылы өз үйінде отырып-ак керекті кұжаттарын рәсімдей алады. Бастапкыда электрондык кызмет Қазакстан Республикасы Еңбек және халыкты камту министрлігінің Мемлекеттік зейнетакы төлеу орталығында салымшылардың зейнетакылык салымдарының есеп-шотка түсуі туралы акпаратты беруден бастаса, бүгінгі таңда оның аукымы кеңейе түскен.

Қазакстанның 2020 жылға дейінгі дамуының стратегиялык жоспарында «электрондык үкімет» және «электрондык әкімдік» бағдарламасын жүзеге асыру шеңберінде әлеуметтік маңызы жоғары мемлекеттік кызметтердің 50 пайыздан астамын электронды түрге ауыстыруды камтамасыз ету максаты

жүктелген еді. Бүгінде «электрондык үкімет» веб-порталында тұтынушы 70-
тен астам кызметті пайдалана алады. Мамандардың айтуына карағанда,
бүгінгі күні белсенді жұртшылык тарапынан жеке әлеуметтік код беру
туралы төлнұсканы алу және салымшы каражатының козғалыс түсімдері
туралы акпараттар беру кеңінен пайдаланылып келеді және де «электрондык
үкімет» порталын пайдаланудың айтарлыктай киындығы жок. Қазіргі
күні лулулу.е-еоу.кг порталындағы мемлекеттік кызметтер санаттарға бөлініп,
жүйеленген. 2008 жылдан бері әртүрлі салалар бойынша акпараттык-
коммуникациялык технологияларды дамытуға және колдануға бағытталған
іс-шаралар кешені жүзеге асырылып келеді. Дербестеу есебін
ұйымдастыруда кағидатты жаңа технологиялар енгізілуде, мәліметтерді
электронды түрде өңдеуді пайдалана отырып, базалык және камсыздандыру
төлемдері жүзеге асуда, салымшылар мен алушылардың, мүгедектердің
орталыктандырылған мәліметтер базасы да кұрылған. Бұдан
бөлек, әлеуметтік камсыздандыру жүйесін тағайындаудың

автоматтандырылған жүйесі пайдаланылуда, зейнетакы мен жәрдемакы алушылардың электронды мұрағаты калыптасуда. Уакыт өте келе «электронды үкімет» кызметі барлык салаларды камтиды, миллиондаған адамдар оның кызметін пайдаланады. Ендігі кезекте сол материалдарды мұрағаттарда сактау сынды мәселелер көтерілері анык. Мұрағатшылар жинакталған мағлұматтарды сактауға даяр тұруы керек. Ол үшін әдістемелік нұскаулыктар жасалуы кажет. Сонда ғана, іс жүзінде акпараттык технологиялардың тиімділігін арттырудың мүмкіндіктері карастырылары сөзсіз.

Бүгінгі күні мұрағаттарда ғылыми-аныктамалык аппаратты дамыту мұрағаттардағы акпараттык технологиялардың тиімділігін арттырумен тікелей байланысты деуге болады. Қазіргі таңда ғылыми-аныктамалык аппаратты кұрастыру мен мұрағат кұжаттарын интернет-технологиялар аркылы пайдалану жолға койыла бастағандығы жоғарыда келтірілген мәтінде азды-кемді айтылды. Егер мұрағаттардағы ғылыми-аныктамалык аппарат жайында сөз козғар болсак, онда мамандар аткарылып жаткан жұмыстарды екі бағытты атайды, оның біріншісі, бұрынғыдан келе жаткан дәстүрлі ғылыми-аныктамалык аппаратты калыптастыру болса, екіншісі, ғылыми-аныктамалык аппараттың электронды нұскасын калыптастыру болып табылады. Алғашкысы ондаған жылдар бойы зерделеніп келе жатса, соңғысы тек кейінгі оншакты жылдары ғана кеңінен зерттеліне бастады [4; 5]. Мұрағаттык интернет-ресурстарын калыптастыру мұрағат саласындағы жаңа бағыт болып келе жатыр. Осы бағыттағы тиімділікті арттыру үшін колданылатын технология мен материалдык-техникалык жабдыктарды дамыту, мамандарды дайындау секілді жұмыстардың жүргізілуі тиіс.

Қазакстандык мұрағаттар өз кызметінде интернет-технологияларды кеңінен пайдаланып жатыр деуге де болады. Мамандар тарапынан жүргізіліп жаткан жұмыстардың тиімділігін арттыруға да көңіл бөлінуде. Дегенмен аумактык және жергілікті аудандардағы мұрағаттарда заманауи

технологияларды дамыту кажеттілігі де туындап отыр. Алайда республикалык маңызы бар калалар мен облыс орталыктарындағы мұрағаттарда акпараттандыру бойынша практикалык дағдылар келешекте аудандык мұрағаттарда да колданылатындығына сенім мол.

Жалпы алғанда, мұрағат акпаратына сұраныстың артуы дәстүрлі түрде сакталып келген акпараттар легін бұрынғысынша сактай берудің ішінара болса өзіндік тиімсіздігін тудырып отыр. Бұл ретте, мұрағаттардағы акпараттандыру ұстанымдары мен акпараттык технологиялардың тиімділігін арттыру әдістерін жасаудың кажеттілгі де байкалады. Мұны шешу үшін біркатар іс-шаралар оң шешімін табуы тиіс. Бұған ең алдымен заманауи акпараттык технологияларды колданудың дамуы әсерін тигізетіндігі де белгілі. Мәселен, казіргі таңда жүзеге асырылып жаткан барлык кұжаттардың электронды нұскасын жасау, яғни сандык жүйені одан сайын дамытып кана коймай, мұрағаттык мультимедиа жүйелері мен өнімдер технологиясын, \УеЪ-технологияларды кұрастыру кажет, сонымен катар акпараттык-байланыс технологиясының негізгі өзегінің бірі болып отырған Интернет жүйесіне де накты акпараттарды төлкұжат ретінде енгізу керек [2; 6]. Аталмыш технология мен компьютерлік техника кұралдарын колдану көнерген бірегей мұрағат кұжаттарын сол калпында окырмандарға жеткізуге мүмкіндік береді; мұрағаттык вербальды, кинофотофонокұжаттарды жасауға септігін тигізеді; сондай-ак, телекоммуникациялык каналдар аркылы аудиовизуальды кұжаттарды кеңінен пайдалануға жол ашады және мұрағат кұжаттарының электронды кайта калпына келтірілуіне ыкпал етеді [6].

Мұрағаттык акпараттың тиімділігін арттыру үшін бірінші кезекте мынадай мәселелерді шешіп алу кажет: электронды мұрағаттык акпараттың касиетін зерделеу, акпараттык технологиялык үдерістердің даму үрдістерін бағамдау, мұрағат саласындағы сандык белгілердің дамуы мен жай-күйін таразылау, ғаламтордағы агенттіктер аркылы мұрағат материалдарына колжетімділікті арттыру және ондағы акпараттардың өзгелер тарапынан касакана бұзылмауын немесе мәліметтерінің өзгеріп кетпеу жолдарын карастыру. Сондай-ак, электронды кұжаттар сыныптамасын жасап, акпараттык технологиялардың даму бағыттарын зерделеп отыру кажет, акпараттык кұжаттардың индекстелуі мен іздеп-табуға әсерін тигізетін лексикалык факторларды да естен шығармаған абзал.

  1. Киселев И. Н. Информационная система архива: модель и воплощение // Отечественные архивы. -1997. -№ 6.; Афанасьева Л. П. Информационные технологии в архивах: комплектование и экспертиза ценности документов // Секретарское дело. -2004. -№ 12.

  2. Шаповал Е.Ю. Информационные методы исторического исследования в отечественном архивоведении в конце 1980-х гг. - начале XXI вв. (на примере архивов Байкальскогорегиона). Автореф. канд. ист. наук по спец. 07.00.09. Улан-Удэ, 2009.

  3. Валетов Т.Я. о проблемах использования электронных публикаций и других применений компьютерных технологий в гуманитарной науке // Информационный бюллетень ассоциации «История и компьютер». -2000. №26-27.

  4. Разгон Н.И., Владимиров В.Н. архивы в сети Интернет // Сайт Ассоциации «История и компьютер». (электронный ресурс). -Барнаул. Реж. доступа:м?м?м?. аік. Ъагпаиі. ги/13.8һітІ.

  5. Антопольский А.Б. Проблемы эффективной организации информационных ресурсов в Интернете. Материалы 5-й международной конференции «Информационное общество, информационные ресурсы и технологии, телекоммуникации». М.: ВИНИТИ,

2000.

6. Михайлов О.А. Интернет и архивы // Вестник архивиста. -1998. №5.

проблемы использования интернет-ресурсов в преподавании профессионального русского языка

историка
З.Майданали - к.и.н., доцент КазНУ имени аль-Фараби
Известно, что одним из факторов обеспечения качества образования является его техническое оснащение. Развитие электронных ресурсов расширило возможности доступа к источникам информации, использование информационных технологий в образовательном процессе. Сети Интернет, являясь своеобразной всемирной библиотекой, предоставляют возможности доступа к информационным ресурсам практически с любой точки мира в любое время, становятся площадкой оперативного профессионального общения. На развитие исторической науки оказывал и оказывает влияние, как известно, целый ряд факторов: изменения в методологическом подходе к исследованию событий и явлений прошлого, установившееся толкование и понимание значения и актуальности тематики научных исследований, имеющаяся источниковая база и существующая методика их обработки, наличие или отсутствие подготовленных специалистов и т.д. особенностью развития исторической науки на современном этапе является сложение междисциплинарных областей знания. Междисциплинарные интеграционные процессы, затронули не только смежные науки, но и привели к информатизации научных исследований и формированию новых дисциплин. Еще в середине ХХ века американский психолог Рудольф Арнхейм, профессор психологии Гарвардского университета, специалист в области психологии визуального мышления, ввел термин «визуальное мышление», т.е. мышление посредством визуальных операций. Одна из главных причин развития подобных тенденций, заключается в очевидном факте: современный человек большую часть информации получает именно визуально[1]. Целью профессиональной деятельности историка является «воссоздание картины прошлого человечества, государств, народов и отдельных личностей в различные времена, установление причинно-следственных связей между прошедшими событиями, сохранение для потомков информации о прошлом

человеческого общества», «изучение исторического наследия в целях исторических открытий, поиска уроков истории, передачи исторических знаний будущим поколениям», «устранение недостоверных данных; проведение научных экспериментов; изложение достоверных сведений о прошедшем» [2].

Язык историка представляет собой синтез научного и художественного стилей изложения, в котором художественно-изобразительные средства являются не декоративным украшением, а органически вписываются в ткань научного повествования. Эта специфическая форма презентации научного материала обусловлена логикой мышления историка, совмещающей науку и искусство. Обращение к понятиям языка истории и исторического опыта позволило показать взаимосвязь между различными философскими, историческими, историософскими и лингвофилософскими позициями, выявив в их соотношении некоторые сущностные характеристики исторического на разных уровнях его проявления, что показывает эвристичность и актуальность поставленной проблемы и подхода к ней. Язык исторической науки чрезвычайно специфичен. В отличие от естественно-математических дисциплин она не имеет строго упорядоченной и определенной терминологии, исключающей многозначность, двусмысленность, неясность понятийного аппарата. Во-вторых, это термины и понятия, вырабатываемые в историографии для упорядочения, систематизации разнородного эмпирического материала. Наконец, в-третьих, это понятия и категории, на высоком уровне абстракции, формируемые иными социальногуманитарными науками: социологией, философией, антропологией, культурологией. Историк широко пользуется этими понятиями (государство, общество, культура, политика, классы, социальная стратификация, социальная мобильность), как правило, наполняя их конкретным содержанием [3].

Основу любого исторического исследования составляют
источниковедческая эвристика и анализ. За последнее столетие
источниковедение как наука претерпела существенные изменения:
обогатилась методология, расширилась классификация источников,
появились их новые типы: видео, аудио и электронные. Информационные
системы не всегда могут полно и эффективно удовлетворить поисковые
запросы пользователей. Еще одной серьезной проблемой является
недостоверность результатов поиска или профессиональные ресурсы
полностью, либо недостаточно доступны в связи с профессиональной тайной
научной группы [4]. Проблема языка истории может быть исследована в
самых разных аспектах: логико-методологическом (язык - метод),
риторическом (автор - язык - код - читатель), поэтическом (текст - код -
реальность), эстетическом (текст - форма - переживание), семиотическом
(текст - код - информация), социально-психологическом ( наука - язык -
коллектив). Большинство из этих измерений языка истории стали предметом
размышлений авторов, придерживающихся аналитической,

герменевтической, структуралистской, нарратологической и онтологической методологии. Язык исторической науки богат понятиями и чрезвычайно специфичен. От состояния языка историка зависит степень научности исторической картины, адекватность наших представлений о прошлом, а также эффективность и мера их воздействия на формирование исторического сознания общества. Язык историка должен обладать емкостью, гибкостью, однозначностью и точностью.Теоретическая зрелость любой науки зависит от развития ее понятийного, категориального аппарата. Часто возникает проблема различных пониманий одного и того же термина ввиду его многозначности, неопределенности и относительности, в связи с чем возникает возможность их различной интерпретации. В понятиях, применяемых историками, фиксируется логика развития исторических явлений и процессов. Исходный уровень знаний предполагает базовые знания в сфере всемирной истории, истории культуры, истории религий таких понятий, как: цивилизация,государство, общество, власть, собственность,культура, классы, социальная стратификация, социальная мобильность[5].

Современное развитие технологий предлагает в ходе исследовательской работе эффективнее обращаться к специализированным базам данным, каталогам и электронным библиотекам. Мировое научное сообщество уже сейчас должно выработать единые стандарты верификации, типологизации интернет источников. Необходимо выработать принципы распознавания научной ценности интернет источников, чтобы разработать меры по их сохранению. Информационно-коммуникативное пространство сайта, совмещающее диахронический и синхронический подходы в подаче информации и в работе коммуникативных инструментов, позволяет представить понятия, схемы, концепции теории и методологии гуманитарного знания в их подлинном интеллектуальном контексте - вне дисциплинарных границ [6].

В целом, решение актуальных задач исторической Интернет -эвристики позволит предоставить историкам удобный информационно-поисковый инструмент для профессиональной научной и образовательной деятельности. На современном этапе развития нашего общества требования к изучению истории особенно возросли, от языка историка зависит степень научности исторической картины, адекватность наших представлений о прошлом, а также эффективность и мера их воздействия на формирование исторического сознания общества. В этой связи актуальность приобретает язык как знаковая система - способ познания мира, специфики исторической реальности, технологий и способов ее формирования, механизмах включения исторического прошлого в решение проблем современной жизни.

  1. Щадрина Н.А. Использование электронных ресурсов в преподавании истории древнего и средневекового искусства//Историческая наука и образование в условиях современных вызовов. Казань, 2012.

  2. Краснов Ю.В. Профессия «историк» в презентации профориентационных Интернет-ресурсов//Историческая наука и образование в условиях современных вызовов. Казань, 2012.

  3. Барышникова Д. ОПЫТ И РАССКАЗ: ИССЛЕДОВАНИЯ ИСТОРИЧЕСКОЙ РЕАЛЬНОСТИ// ЕКҒАНВЖО Ц№ СЕ8СНІСНТЕ: НІ8ТОКІ8СНЕ 8ІЖ- ВІЬОІШО ІМ РКАЫАККА ТІУЕЫ/Есі. Ъу Тһ. Вгеуег апсіВ. Сгеиіг. — Вегііп, Ы.Ү.: Ве Стиуіет, 2010.

  4. Белов Е.В. Применение информационно-поисковых систем сети Интернет в исторической науке и образовании Историческая наука и образование в условиях современных вызовов. Казань, 2012.

  5. Соколов А.К. Социальная история России новейшего времени: проблемы методологии и источниковедения. М., 2006.

  6. Недашковская Н.И. Теория и история гуманитарного знания в современной России: опыт создания нового информационного-аналитического электронного ресурса и проблемы научной коммуникации// Историческая наука и образование в условиях современных вызовов. Казань, 2012.

ИНТЕРНЕТ-РЕСУРСЫ:

Автономов В.С. Теория и методика истории // Персональная страница // һіір://уірег80п. ти/Саіа/200607/ауіопотоу/йос

Арон Р. Критическая философия истории Данилевского // Электронная библиотека по философии//һіір^/Щояоі.һШогік.ги/Ъоок8/ііет/{00/200/г0000782/іпСех.$һіті

Бажов С.И. Философия истории Н.Я. Данилевского //Электронная библиотека по философии // һіір^/Щояоі.һШогік. ги/Ъоок8/ііет/{00/200/г0000782/іпСех. &һіті

Бахрушин С.В. Беседа об исторической науке // Универсальный портал материалистическая диалектика //һіір://ііЪеііі.ги/\уогк8/Іі8сиг8/һіт

Гройс Б. Философ после конца истории // Энциклопедия культур // һіір://есІеіауи.ги/е/ЕпІ_НЫогу.Ніті

Гуревич А.Я. Историк конца XX века в поисках метода //История России // һіір:/Мм?м?.іиа1.тк.ги/~һШогу/Аиіһог/Кт8/С/СигеуісһАМ/теіо1.һіті

Семёнов Ю. История (историология) как строгая наука // Научно -просветительский журнал Скепсис // һіір://^сер8і8.ги/ііЪгагу/іС 155.һіті

Семёнов Ю. Философия истории // Научно - просветительский журнал Скепсис // һіір://ясерш. ги/ііЪгагу/іС_1065. һіті

Семёнов Ю. Эдуард Мейер и его труды по методологии и теории истории //Научно - просветительский журнал Скепсис // һіір://ясерш.ги/ііЪгагу/іС_161.һіті

Новосельцев А. «Мир истории» или миф истории //Научно - просветительский журнал Скепсис // һіір://8серш. ги/ііЪгагу/іС 870. һіт

Плеханов Г. К вопросу о личности в истории //Научно - просветительский журнал Скепсис // һіір://8сер8і8.ги/ііЪгагу/Ш 179.һіті

Ревель Ж. Микроисторический анализ и конструирование социального // История России //һіір://м?м?м?.іиа1.тк.ги/~һШогу/Аиіһог/Епді/К/КеуеЦ/тісго.һіті

Репина Л.П. Вызов постмодернизма и перспективы новой культурной и интеллектуальной истории // История России // һіір: //ммгм. іиаС. тк. ги/ һШогу/Аиіһог/Кж8/К/\КеріпаГР/уу2.оу.һіті

Рикёр П. История и истина // Электронная библиотека по философии // һіір://Тііо8оі.һі8іогік.ги/Ъоок8/ііет/і00/800/20000830/іпйех.8һіті

тарихи зерттеулер мен онда қолданылатын ақпараттық технология
К. Саркенова -
Қазіргі уақытта ғылыми зерттеулерге деген қызығушылық күннен-күнге артуда. Демек, зерттеушілерге де өз кезегінде методологиялық және әдістемелік білімдерін заман талабына сай жетілдіріп отыруға тура келеді. Немесе ғылыми жүмыстардың сапасын жоғарылату мақсатында соңғы ақпараттық технологияны пайдалану авторларға өз мүмкіндіктерін толыққанды ашуларына септігін тигізеді.

Рефераттың мақсаты - ғылыми, оның ішінде тарихи зерттеулердің методологиялық және теориялық аспектілерін талдау; мәселелердің мәнін, ғылыми зерттеу процесі ерекшеліктері мен логикасын ашу; зерттеулердің әдістемелік мазмүны мен оны жүзеге асырудың кезеңдерін көрсету. Ғылыми білімді қалыптастыру, ғылыми жүмыстарды дербес жүргізе білу - алға қойылған ғылыми мақсатты іске асырудың басты кепілі. Яғни оқу-ғылыми процесс барысында түрлі жазба жүмыстарды орындай білуде ғылыми және практикалық әдістерді жетілдірудің маңызы зор. Шығармашылық ойлаудан соңғы ғылыми еңбекке дейінгі әрбір зерттеуге тән әдістемелік тәсілдер бар.

Сонымен ғылыми шығармашылықтың методологиясы мен әдістері деген не?

Методология - ғылыми танымға жетудің жолы. Мысалы, тарих дүниежүзіндегі ең көне ғылым. Оның дамуы тек тарих білімінің көбеюін ғана емес, сонымен бірге оның сапасындағы өзгерістерді де байқатады. Тарихтың методологиясы туралы алғашқы түсінік ежелгі гректерде пайда болды. Тарихи баяндардан мифология біртіндеп ығыса бастайды. Қазіргі зерттеушілердің пайымдауынша, өткеннің рационалды қүрылысын тарих беретіні Геродоттан басталған. «Шығарма, - деп жазды Полибий (б.з.б. 201 -120 жылдар) - егер онда шындық бүзылса оны тарих деуге болмайды... Тарихи шығармаларда шындық бәрінен жоғары түруы тиіс». Бірақ тарихи зерттеудің пәні, оның әдісі қандай болуы керек? Геродотқа тарих әлемдік мәдениетті зерттеу болса, ал Фукидид үшін саясаткерлердің қызметі болды. «Тарих» деген 40 кітаптың авторы (бізге тек аз бөлігі ғана жеткен) Полибий тарихты өмірлік ақылшы деп санады. Оның айтуынша, тарихты жазушының мақсаты жалпы сипаттау емес, оқиғаларды түсіндіру болуы тиіс. Мемлекетті басқару түрлерінің ауысуына билік басындағылардың адамгершіліктен айырылуы себеп дейді бүл автор.

Қазіргі деңгейдегі ғылыми-теориялық ойлау жүйесі зерттелмек нысан мен процестің мәніне үмтылуға тырысады. Ғылыми зерттеу дегеніміз болашаққа зер салу секілді іздену жолдары, ғылыми объективті көзқарас. Фактілерді түсіндірілуі немесе практикалық қолданылуы қиын деп ысырып тастауға болмайды. Себебі ғылымдағы жаңалық зерттеушінің өзіне де

байқалмайды. Жаңа ғылыми фактілер, тіпті жаңалықтар маңызы толық ашылмағандықтан үзақ уақыт бойы ғылым қорында жатып қалуы немесе практикада қолданылмауы мүмкін.

Идеяны толық шешілуіне дейін жеткізу ғылыми зерттеуді жоспарлы жүргізуде ғана іске асады. Ғылымға кездейсоқ ашылулар да тән. Бірақ жоспарлы әрі жақсы жабдықталған ғылыми ізденістер табиғаттағы объективті заңдылықтарды тереңірек ашуға және тануға ықпал етеді. Ары қарай алғашқы ойды мақсатты әрі жүйелі өңдеу жалғаса береді, өзгерістер, қосымшалар, нақтылықтар енгізіледі де зерттеудің сүлбасы дами береді.

Ғылыми зерттеу нәтижесі түсінікке, заңға және теорияға айналатын нақты мақсаттылық таным. Оған тән кейбір ерекшеліктер бар:

  • бүл міндетті мақсатты процесс, оған жету жолындағы нақты шешілмек міндеттер;

  • бүл жаңа, шығармашылыққа, белгісізді ашуға, айрықша идеяларды іске асыруға әрі қарастырылмақ мәселелерді жаңаша қарауға бағытталған процесс;

  • ол жүйелілігімен сипатталады: яғни зерттеу процесі әрі оның нәтижесі тәртіпке, жүйеге келтіріледі;

  • оған дәлелділік, жинақтаулар мен түжырымдарды жүйелі негіздеу тән.

Ғылыми-теориялық зерттеулердің нысаны жеке, нақты жағдай емес, оның зерттеу нысаны үқсас қүбылыстар мен жағдайлардың толық тобы, олардың жиынтығы.

Ғылыми-теориялық зерттеулердің мақсаты жекелеген қүбылыстардың қатарынан жалпыны табу, ондай қүбылыстардың пайда болуын, қызмет етуін, даму заңдылықтарын ашу, демек ондай қүбылыстардың мәніне терең үңілу.

Ғылыми-теориялық зерттеулердің басты қүралдарына мыналарды жатқызуға болады:

  • жан-жақты негізделген және бір жүйеге келтірілген ғылыми әдістердің жиынтығы;

  • өзара бір-бірімен байланысты және ғылым тілін қалыптастыратын түсініктердің, нақты терминдердің жиынтығы.

Ғылыми зерттеулердің нәтижелері ғылыми еңбектерге (мақала, монография, оқулық, диссертация, т.б.) айналып, жан-жақты бағаланғаннан кейін практикада жүзеге асады, практикалық таным процесінде ескеріледі және қорытынды түрде жетекші документтерге кіргізіледі.

Сонымен адамдардың барлық саладағы қызметтері (ғылыми, практикалық, т.б.) бірқатар факторлар қатарымен анықталады. Оның нәтижесі кім (субъект) немесе кімге (объект) бағытталған және бүл процесс қалай жүзеге асады, қандай тәсілдер пайдаланылады. Демек, бүл әдістің (метод) мәселелері.

Әдіс (метод, грекше - таным тәсілі) - кең мағынасында - «бір нәрсеге жол салу», субъектінің кез келген түрде қызмет ету тәсілі.

«Методология» түсінігінің екі мағынасы бар: белгілі бір қызмет (ғылым, саясат, өнер, т.б.) саласында қолданылатын тәсілдер жүйесі; сол жүйе туралы ілім, әдістің жалпы теориясы, теорияның жүзеге асуы.

Таным мен практиканың тарихы, оның қазіргі жағдайы кез келген әдіс пен принциптер жүйесінің теориялық және практикалық мәселелерді шешуге нәтижелі көмектеспейтінін көрсетті. Сондықтан зерттеу нәтижелері ғана емес, оған жеткізетін жол да шынайы болуы тиіс.

Әдістің (метод) басты қызметіне таным процесінің ішкі үйымы мен оны реттеу немесе қайсібір нысанды практикада жүзеге асыру жатады. Сондықтан әдіс (қайсібір түрлерінде) белгілі бір ереже, тәсіл, таным нормалары және оны іске асырудың жиынтығына тіреледі. Демек белгілі бір нәтижеге жетуге бағытталған талап, принцип, т.б-дың жүйесі.

Ол ізденісті реттейді, күш пен уақытты үнемдейді әрі мақсатқа жетудің қысқа жолын көрсетеді. Шынайы әдіс компас секілді, таным субъектісі және іс-әрекет үшін жол салады, қателіктерден сақтандырады. Философ Ф.Бэкон әдісті қараңғыда жол сілтейтін шамшырақпен салыстыра отырып, танымның қүралы - индукция методы деп есептеді. Яғни ол ғылымнан эмпирикалық талдау, бақылау және экспериментті қалады. Соның негізінде себеп пен заңды тануға болады деді. Эмпирикалық деңгейдегі алғашқы бақылауға теориялық талдаудың жүйелі-қүрылымдық әдістемесі де жатады (білім дамуының белгілі бір деңгейі, ғылыми фактілерді жинақтау, зерттеу нысаны туралы түсініктердің жиналуы, т.б.).

Эмпирикалық немесе тәжірибелілік өз кезегінде сынақ пен тексеру арқылы іске асады. Және тексеру екі түрлі болуы мүмкін: тәжірибе арқылы сынау (онымен тәжірибелік /эксперимент/ ғылым айналысады) және салыстыру арқылы сынау (бүл салыстырмалы /компаративті/ ғылым аясына кіреді). Негізінен салыстыру да, тәжірибе де бір принципте жүмыс істейді. Яғни дескрипті мәліметтерді арнайы сараптамалық қүралдар арқылы жүйелі және методикалық сәйкестендіру.

Р.Декарт әдісті (метод) өтіріктен шынайыны ажыратуға көмектесетін «нақты да қарапайым ереже» деп түсіндірді. Әсіресе дедуктивті-рационалды әдіссіз қайсібір шынайылықты іздеудің өзі қажетсіз дейді философ.

Әрбір әдіс белгілі бір теория негізінде жасалатыны сөзсіз. Әдістің тиімділігі, күші теорияның мазмүны, тереңдігі, іргелілігімен байланысты. Әдіс ғылымның әрі қарай дамуына, теориялық білімнің жүйеленуіне, оның практикада іске асуына себеп болады. Демек, теория мен әдіс бір-бірінсіз болмайды, сол секілді бір нәрсе де емес. Олар бір-біріне әсер ете отырып, теория өмірді бейнелейді де ал әдіс зерттеулер арқылы теорияға қайта оралады. Демек, әдіс - практикада іс-әрекетке айналған теория.

Ғылыми әдіс бірнеше топтарға бөлінеді. Ғылыми таным процесінде қолданылуы мен рөліне қарай әдістер формальды, мазмүнды, эмпирикалық және теориялық, іргелі және қолданбалы, зерттеу әдісі және мазмүндау, т.б. болып бөлінеді.

Ғылыми зерттелмек нысандардың мазмүнына орай қолданылатын әдістер жаратылыстану және әлеуметтік-гуманитарлық деп бөлінеді. Өз кезегінде жаратылыстану ғылымы әдістері өлі табиғат және тірі табиғат, т.б. әдістерге бөлінеді. Сонымен қатар сандық және сапалық, детерминистік және ықтималдылық, тікелей және жанама, түпнүсқалық және туынды, т.б. әдістер деген де бар.

Ғылыми әдіс белгілеріне көбінесе объективтілік, қайта жаңғыру, эвристикалық, қажеттілік, нақтылық, т.б. жатады. Қазіргі білімде методологиялық білімнің көпсатылы концепциясы нәтижелі қызмет етуде. Бүл жағынан ғылыми танымның барлық әдістерін төмендегідей басты топтарға бөлуге болады:

1 Философиялық әдіс, оның ең ежелгісіне диалектикалық және метафизикалық әдістер жатады. Әрине әрбір философиялық концепцияның ой-қабілетін көрсететін методологиялық қызмет түрлері бар. Сондықтан философиялық әдіс осы екі атаумен шектелмейді. Оған сараптамалық, интиутивтілік, феноменологиялық, герменевтикалық, т.б. кіреді.

2 Жалпыгылымилъщ және зерттеу әдісі, ол арнайы ғылымның философиясы мен теориялық-методологиялық жағдайында өзіндік «аралық» методологиялық рөл атқарады. Жалпығылымилық түсініктерге, негізінен, «ақпарат», «үлгілік», «қүрылымдық», «функциялық», «жүйелік», «элементтік», «оптималдық», «ықтималдылық», т.б. жатады. Жалпығылымилық принциптер мен жағдайларға жүйелілік, қүрылымды-функциональды, кибернетикалық, ықтималдылық, үлгілік, формальды, т.б. кіреді. Соңғы уақытта жалпығылымилық синергетика, яғни өзін-өзі үйымдастыру және ашық түтас жүйелер - табиғаттық, әлеуметтік, когнитивтік (танымдық) пәндер дамуда.

Синергетикада «тәртіп», «хаос», «түзу емес», «анық болмау», «түрақсыздық», «диссипативті қүрылым», «бифуркация», т.б. түсініктер қатары бар. Синергетикалық түсінік «түрмыс», «даму», «қалыптасу», «уақыт», «түтас», «кездейсоқтық», «мүмкіндік», т.б. философиялық категориялармен тығыз байланысты.

  1. Жекеғылымилық әдіс - белгілі бір ғылым саласында қолданылатын таным принциптері, зерттеу тәсілдері мен процедура жиынтығы, яғни механика, физика, химия, биология және әлеуметтік-гуманитарлық ғылым әдістері.

  2. Пәндік әдіс - қайсібір ғылым саласына кіретін немесе аралық ғылым шекарасында пайда болатын белгілі бір ғылыми пәнге тән тәсілдер жүйесі. Іргелі ғылымның өзіне тән айрықша пәні әрі өзіндік зерттеу әдісі бар тәсілдердің жүйесі.

  3. Пәнаралық зерттеу әдісі - пәнаралық синтетикалық, интегративтік тәсілдер (әртүрлі методологиялық деңгейдің үйлесу нәтижесі) жиынтығы. Ол кешенді ғылыми бағдарламаларды жүзеге асыруда қолданылады.

Сонымен методология термині гректің «методос» және «логос» деген сөзінен шығып, «таным жолдары» деген мағынаны береді екен. Ғылымда

методология көп мағынаға ие. Танымның әдістері туралы ілім және ғылыми зерттеу тәсілдерінің жиынтығы. Демек, ол - күрделі де динамикалы, түтас келетін, тәсілдерінің субординарлық жүйесі бар, түрлі деңгейлік принциптерге сүйенген, қызмет ету аясы, бағыт, эвристикалық мүмкіндіктері, мазмүны, қүрылымы, т.б. екен.

Ал негізгі тақырыбымыз - тарихтың методологиясы қандай?

Методологияны «тарихи танымның теориясы» деп түсіндіруге де болады. Бірақ бүндай жағдайда ғалымның зерттеушілік қызметі тасада қалады.Сондықтан зерттеу нәтижесі ғана емес, сонымен бірге оған жеткізер жол да шынайы болуы керек. Ия, теориялық біліммен ғана қаруланған ғалым нақты фактілерді сараптауда әлеуметтік процестің жалпы және нақты-тарихи заңдылықтарын ашады. Ол деректерді зерттейді, ондағы әлеуметтік ақпараттарды алады, өткенді қалпына келтіреді, фактілер мен оқиғаларға объективті баға береді. Бүл жерде теория мен әдістің, зерттеудегі әдіс пен концепция, ғылыми танымдағы методологияның маңызындағы бірлікті айту қажет. Ол әлеуметтік танымның жалпы теориясы дамуының алғышарты әрі нақты тарихтың тереңірек зерттелуіне жағдай жасайды. Демек, тарихшының шығармашылық зертханасы үшін методологияның қүны айрықша деуге болады. Сонымен тарихтың методологиясы ғылыми талдау талаптарынан әрі нақты шындықты танудың қүралы ретінде жалпы теориялық, көзқарастық жағдайлардың жүйесі арқылы анықталады. Демек, тарихтың методологиясы бәрінен бүрын ғалымның таным принциптері, ғылыми-зерттеу жүмыстарында қолданатын белгілі бір көзқарастық теориялық жағдайлардың (заң, түсінік, қорытынды) мақмүны. Бүл жағдайда зерттеуші өзінің практикасында методологияға сүйене отырып мынадай әдістер кешеніне сүйенеді: 1) таным мазмүнын сипаттайтын көзқарастық жағдайлар мен теориялық прициптер; 2) зерттелмек пәннің ерекшелігіне сәйкес әдістемелік тәсілдер; 3) ғылыми зерттеу нәтижесіне жету жолдары мен тәсілдері. Демек, әдіс арқылы теория және әдістеме, зерттеу техникасының анық бір өзара байланысы көрінеді.

Тағы бір айта кетуге болар жайт, ол әдебиетте кездесетін «әдіс» («метод») терминінің «әдістемеліктің» («методология») синонимі ретінде берілуі. Бірақ олардың бірлігімен қатар айырмашылықтары да бар екенін ескеру қажет. Методология әдістен (метод) кеңірек, оны үш деңгейлі білім -философиялық, ғылыми-теориялық және эмпирикалық ілім деуге болады. Сондықтан методологияны әдістен ажырату, нақты әдіс немесе әлеуметтік ақпаратты (мысалы, сипаттау, сандық, т.б.) берудегі айырмашылықтарды білу керек. Бүлайша араластырып жіберу тарихи танымның көзқарастық аспектілерін толық ашпаған болар еді. Тарих методологиясы, әрине, әдістерден немесе зерттеудің техникалық тәсілдерінен алыстамайды; ол онымен нақты, эмпирикалық негізде айналысады. Тарих методологиясы түрғысынан белгілі бір қүбылысты зерттеуде нақты-тарихи талдауға, тарихнама және дерекнамаға сүйенетін көзқарастық, теориялық жағдайлар маңызды болып табылады.

Методология түсінігі мен мәселесін жалпы қарастыра отырып, тағы бір гуманитарлық ғылымда пәндік маңызды орны бар «аралық», яғни әлеуметтік шындықты тарихи және көркем бейнелеу тепе-теңдігі мәселесін айтып өтуге болады. Тарих ғылымы методологиясы түрғысынан бір аспектіні - тарихи процесс пен танымдағы көркем кейіпкер қызметін бөліп көрсету дүрысырақ болады. Бүл аспектінің шындығы көркем шығармашылықтың мәдениеттің, ал ол өз кезегінде жалпы тарихи процестің бөлшенбес бір бөлшегі болуында. Тарих ғылым ретінде өнермен де тығыз байланыста. Екеуі де танымда айрықша қызмет атқарады. Егер де, бір жағынан, тарих ғылымы үшін көркем кейіпкердің маңызы зор болса, екінші жағынан, өнер адам тәжірибесін түсіндіруде тарихи материалсыз болмайды. «Ешкім ешқашан өнердің бүл қызметін ауыстыра алмайды. Әдебиет, музыка, бейнелеу өнері, мүсін, театр, кино жеке өмірлік тәжірибені тамаша байытады, - деп жазды М.В.Нечкина. -Егер бүл функцияны тарихи процестен алып тастасақ, бір адамның тәжірибесі ол түратын көшенің аумағына дейін кішірейіп кетеді. Егер адам өз басында өзі жинаған барлық өмірлік тәжірибесін қаншама үстап түруға тырысса да оған дейінгі жиналған үрпақтардың тәжірибесізінсіз оның жүрегінен жүздеген моралдық мәселе, адам сезімінің толағай терең теңізі жоғалып кетеді. Демек, қазіргі адамның тарихи қимылы оның адамзаттың жинаған тарихи қүндылықтарын бойына сіңіруімен ерекшеленеді». Яғни бүл мәселенің ғылымда қалыптасқан дәстүрі бар. «Аннал» мектебінің негізін қалаушылардың бірі, француздық тарихшы Марк Блок өзінің «Апология истории, или Ремесло историка» еңбегін «Әке, түсіндірші! Тарих не үшін қажет?» деген баланың сүрағынан бастайды да тағы былай деп жазады: «Тарих - ғылым ба, әлде өнер ме? Бүл туралы біздің аталарымыз 1800 жылы маңыздана отырып әңгімелейтін. Кейін 1890-жылдары қайсібір жабайы позитивизмге бойлай енген мамандар әдіс мәселесінде таласа отырып, оқырмандардың тарихи еңбектерді оқи отырып өздері түр деп түсінетін нәрсеге қатты бой алдыратыны айтып өкінді», - деп жазды. Яғни бүл сүраққа жауап әлі ізделуде әрі ізделе береді де. Николай Доризо деген ақынның:

«История, ты не тома,

Что я читаю в час досуга,

История, ты жизнь сама,

А это больше, чем наука!

В живой шеренге вековой

Не первый я и не последний...

История, ты возраст мой,

Ты разум мой тысячелетний», -

деп жазғанындай, тарих - тек ғылыми трактаттар емес, ол адамзаттың тіршілікпен органикалық байланысы, яғни оның әлеуметтік жады. Қоғамдық процестегі сабақтастықты аша отырып, тарих өткенді тану арқылы бүгінгіні түсінеді әрі белгілі бір сипатта келешекті болжайды. Жадынан айырылған адамның қоғамда жүмыс істеп, өмір сүре алмайтыны секілді өз тарихынан алыс қалған қоғам да алға жылжып, дами алмайды.

Тарих қалай жазылуы керек, өткеніміз туралы ой толғаушының да, айтушының да еркіндігі қаншалықты әрі оның шынайылығы қай дәрежеде -бүл сүрақтар әрқашан тарихи шығармалардың авторларын да, олардың оқырмандарын да қызықтыратыны күмәнсыз. Демек, бүл сүрақ күн тәртібінен ешқашан түспек емес. Негізінде тарихи білім немесе тарихилық (историзм) Еуропада ХҮІІ ғасырда Галилей мен Декарттан басталды да ал ғылыми тарих білімі ХҮІІІ - ХХ ғасырларда қалыптасты әрі ол қазірге дейін де өзектілігін жойған жоқ. Қазіргі ғылыми тарих білімі ХҮІІІ ғасырда, яғни Ағарту дәуірінде бекіді және тарихи факт объективті және қүнды, тарихи түсінік сол ХҮІІІ ғасырдан басталады деген «көзқарас» бүгінгі күндері де өз жалғасын табуда.

Қазіргі заман немесе модерн дегеніміз адамның өзін-өзі теңестіретін тарихи кеңістік, ал постмодерн мета әңгімеге (метанарратив), яғни тарихшылар үсынатын түтас тарихи білімге сенбестігімен ерекшеленеді. Тарих теориясына ғылыми принциптер негізінде орындалып, үғынылған тқтас тарихи процесс жатады. Біріншіден, тарихи процесс теориясына қарағанда мета әңгіме үғымы кеңірек. Кез келген тарихи теория бүл мета әңгіме, бірақ кез келген мета әңгіме теория емес. Екіншіден, қарапайым тариғи түсінік теориямен күрделі қарым-қатынасқа түседі: әрбір кәсіби тарихшы немесе философ - теория жасаушы - өз заманының адамы, яғни заманына тән қарапайым тарихи түсініктен алыс кетпейді. Тағы бір жағы ғылыми білім кем дегенде мектеп оқулығы болса да көпшіліктің тарихи санасына ықпал етеді. Демек, кез келген тарихи зерттеудің (оның ішінде өзіңдікі де) теориялық негізін үғыну үшін тарихи метаәңгіменің эпистемологиялық сараптамасын жүргізуді үйрену керек. Дерекнамалық негізде метаәңгіменің дағдарысынан шығудың қайсібір тәсілдерін меңгере отырып, бүл әдістің салыстырмалы-тарихи зерттеулердегі мүмкіндіктерін үсыну қажет.

Алексис де Токвиль (Франция) салыстыру адам ой қабілетінің қажетті компоненті дейді. Сонымен бірге кез келген гуманитарлық және жаратылыстану танымдық жүйенің де методологиялық үйытқысы -салыстыру (компаратитвті талдау) екенін айта кету қажет. Қазіргі күні зерттеу бағдарламаларында статистикалық әдіс те танымал. Нәтижелі зерттеу стратегиясына статистикалық талдау мен нақты оқиғаны зерттеудің әдістерін бірдей қолдана білу тән.

Ғылыми жүмыс барысы автордан қалыптасқан тәсілдерді қажет ететін бірнеше базалық кезеңдерден түрады. Автор жүмысының компьютер тілімен айтқанда алгоритміне тоқталсақ ол мынадай

  • болашақ кітаптың «сүлбасы», бөлімдер атауы, сюжеті жасалады

  • ақпарат, фактілік материалдар жинау

  • жинақталған материалдарды оған дейін жасалған сызба бойынша

өңдеу

  • мәтінді автордың және баспаның қойған мақсатына сәйкес безендіру

Міне, осы әртүрлі кезеңдерді бір процеске біріктіретін қүрал -компьютер. Сондықтан жаңа ақпараттық технологияны ғылыми жүмыстарға пайдалану өте маңызды болып табылады. Көпфункционалды мәтін процессор - \УогсІ-ты, оған қосымша иллюстрацияларға арнаулы АсІоЪе РадеМакег немесе (^иагкХРгевв бағдарламаларын, сонымен бірге жарияланған мақалалар мен кітаптарды пайдалану үшін сканер қолданылады.

Сонымен қатар қазіргі күнгі ғылыми-зерттеу және білімде ақпараттық технологияны пайдаланудағы басты мақсат - болашақ оқытушылар мен зерттеушілердің жалпы ақпараттық білімі мен ақпараттық мәдениетін тереңдету, автоматтандырылған талдаулар мен ғылыми мәліметтерді жүйелеуге бағытталған әдістер мен қүралдарды меңгерту, дәстүрлі («журналдық») және электрондық ғылыми жарияланымдар мен түсаукесерлерді дайындауға үйрету, Іпіегпеі ғылыми-білім қорларын күнделікті кәсіби қызметтеріне пайдалана білу, т.б.

Интерактивті тақта (Іпіетасііме м>һііеЪоагсІ) - компьютер мен проекторы бар үлкен сенсорлы экран. Компьютердің жүмыс үстелінен проектор көмегі арқылы интерактивті тақтада бейнелер көрсетіледі. Бүл жағдайда тақта экран секілді қабылданады. Проекциялау арқылы тақтадағы бейнелермен жүмыс істеуге болады, өзгерістер енгізіп, белгілерді көрсетуге мүмкіндік бар. Барлық өзгерістер компьютерге файлдарға жазылады, яғни олар сақталады әрі кейін редакцияланып, алып жүруге де жарайды. Демек, электронды тақта ақпарат енгізудің қүрылымы рөлін атқарады. Тақтаны арнайы стилус, сонымен қатар саусақты тигізу арқылы басқаруға болады. Тақта мен компьютердің жүмысы екі жақты да, ал интерактивті тақта үшін саусақ немесе қаламсап (стилус, қаламсап) компьютерлік шоиве болады. Қазіргі күні интерактивті тақта сабақты компьютерлік қолдау үшін мектептерде, тренинг-орталықтарда, келіссөз бөлмелерінде пайдаланылады. Интерактивті тақтамен жүмыста проектор документ-камералармен де ауыстырыла береді.

Оқытудың белсенді түрлері - білім, білік және тәсіл, т.б. меңгере отырып, өндіріс орындары мен үйымдарда маңызды шешімдерді қабылдай білуге үйретуде кейс-әдістің (сазе зіисіу) де рөлі ерекше. Теориялық білім мен тәжірибені үштастыруда кейс-әдісті пайдалану оқытудың сапасын да көтереді. Жағдайды топтарда талдай білу командалық жүмыс стилін қалыптастырады.

Сонымен бірге кейс-талдау әдісі мәселені талдау әрі оған диагностика қою, өз позициясын анық та сенімді жеткізу, пікірталастарға қатыса білу, ақпаратты қабылдап, оған баға беру секілді кәсібилік біліктіліктерді жетілдіреді. Кей жағдайда бүл әдіс жеке адамның қалыптасуына үлкен ықпал етеді. Әрі адамның өзіне-өзі сенімділігін арттырып, артық қорқынышты немесе тым өзімшілдікті жоюға көмектеседі.

1 Коломийцев В.Ф. Методология истории (от источника к исследованию). - М.: РОССПЭН, 2001. - 6 - 7-б.

  1. Экономика промышленного производства (Методическая разработка по курсу «Методология естественно-научного познания»/сост.: К.Х.Рахматуллин, С.Н.Кенесарина). - Алма-Ата: Изд-во КазГУ, 1989. - 5-б.

  2. Алмонд Г., Пауэлл Дж., Стром К., Дальтон Р. Сравнительная политология сегодня: Мировой обзор /Учебное пособие. Сокр. перевод с анг. А.С.Богдановского, Л.А.Галкиной. - М.: Аспект Пресс, 2002. - 8-б.

  3. Методологические основы научного познания. - М., 1972. - 4 - 5-б.

  4. Нечкина М.В. Функция художественного образа в историческом процессе. - М., 1982. - 100-б.

  5. Блок М. Апология истории. - М., 1973. - 19-б.

  6. Блок М. Апология истории. - М., 1973. - 19-б.

  7. Иванов В.В. Метолология исторической науки. - М.: «Высшая школа», 1985. - 26-

, 27-б.

  1. РумянцеваМ.Ф. Теория истории. Учебное пособие /М.Ф.Румянцева. -М.: Аспект Пресс, 2002. - 3-б.

10 РумянцеваМ.Ф. Теория истории. Учебное пособие... - 5-б.

аудиовизуалды құжаттарды жаңа ақпараттық технологияларға көшіру мәселелері Н.К. Алпысбаева -т.ғ.к.,әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті А.Т. Кажбиева -тарих магистрі, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ маманы
Бүгінгі заманды әлемдік жүйеде технологияға, техникалық қүжаттарға, электрондық қүрылғыларға сүйенбейінше елестету мүмкін емес. Сондықтан да көштен кейін қалып қоймас үшін сол заманның әрбір өкілі ақпараттық тың технологиялар мен неғүрлым көп ақпарат иесі болуға жанталасып бағуда. Ақпарат - бүгіннің бүлжымас талабы.

Қазіргі таңда ақпарат легі жан - жақтан толассыз ағып жатқан жаһандану кезеңінде қүнды да шынайы ақпаратты алу мүмкіндігі жоқтың қасы. Обьективті шындықтың көзін мүрағат қорлары мен қүжаттарынан іздесек, онда аудиовизуалды қүжаттардың ақиқатты, шындықты ашуға тигізер әсері мол [1,19 б].

Осыған орай, қарастырылып отырған мәселенің өзектілігін тек аудиовизуалды қүжаттарды зерттеуден ғана емес, сонымен қатар оны пайдаланудың жаңаша әдіс - тәсілдерінен, пайдаланудың даму үрдісінен де көруге болады. Бүл тақырыптың өзектілігін аталған мәселені Қазақстан көлемінде зерттеу әлі де жолға қойылмай отырғандығынан да көруге болады.

Ақпараттандыру мәселесі күні кеше ғана туындаған проблема емес. Кеңес үкіметінің шарықтап түрған шағында да бүл мәселе мүрағатшылармен бірге билік басындағы өкілдердің де назарынан тыс қалмаған. Ол кезде ақпараттандыру автоматтандыру, электрондандыру мағынасында ғылыми техникалық революцияның жетістіктері ретінде қолданылды.

"Ақпарат - бүл нысанды мағлүматтар мен субьективті әдістердің даму үстіндегі өзара әрекетінің өнімі" [2, 8 б]. Қазір электрондық технология, электрондық қүжат, электронды іс-жүргізу, Интернет жүйесі арқылы қарапайым ғана компьютерлердің көмегімен бүкіл дүние жүзі өздерінің

түрмыстық қажеттіліктерінен бастап күрделі мәселелерді де шеше алатындай мүмкіндікке ие болды.

Бүрындары орындалуы бірнеше сағаттарды алатын күрделі жүмыстар ендігі жерде санаулы минуттардың, секундтардың ішінде шешуін табады. Қоғам бүгінгі таңда компьютерсіз еш нәрсе жасай алмайтындай дәрежеге жетті. Қоғамның электрондық жүйемен қамтамасыз етілуі мен ақпараттандырудың жаңа жүйесі қалыптасты.

Десе де осындай мүмкіндігі мол жүйемен жүмыс жасайтын қоғам мүшесінің өз тарихын зерттеуде атам заманғы технологиялық жабдықтармен жүмыс жасауына тура келетіндігі қалай? Ақпараттандырылған қоғамның мүшесі ақпараттандырылмаған мүрағаттарда қалайша жүмыс жасап, одан бір нәтиже шығармақ?

Міне, бүл бүгіннің проблемасы. Технологиясы көне, жабдықтары кедей мүрағат қанша жерден қүнды қүжаттарға бай болса да қазіргі заманғы оқырмандардың сүранысына толық жауап бере алмайды. Мүрағат ісін ақпараттандыру кезек күттірмейтін, кейінге ысырып тастауға келмейтін өзекті міндет.

Мүрағат ісін ақпараттандыру дегеніміз - ол мүрағаттарды компьютерлік технологиялармен жабдықтау, ондағы дәстүрлі қүжаттық айналымды әлектрондық айналымға түсіру, мүрағаттық іс - жүргізу жүйесін электрондандыру, интернеттік сайттар қүру және осылар арқылы оқырмандардың, зерттеушілердің сүраныстарын аз уақыттың ішінде және ыңғайлы түрде орындау болып табылмақ. Мүрағат қүжаттарын пайдаланудың жаңа түрін енгізу отандық тарихқа деген қызығушылықты оятып, сүранысқа ие болып отыр [3, 21 б].

Ал бүл көрсетілген мәселені орындау үшін ҒАА - ты, мүрағаттардағы іс-жүргізу саласын, дәстүрлі қүжаттық айналымды электронды қүжатпен алмастыру және т.т. көптеген мәселелерді жүйелі түрде шешу ісі жатыр.

Мүрағат ісінің аудиовизуалды - ақпараттық жүйесі мәселесін жүзеге асырудың негізгі мақсаты - мемлекеттік мүрағаттарға сақтауға келіп түскен қүжаттарды қаз - қалпында сақтау, оны зерттеушілер мен жалпы оқырман қауымға жылдам әрі тиімді формада үсыну, интернет сайттары арқылы ақпараттарды кең тарату, мүрағаттарға зерттеушілердің, оқырмандар мен көпшілік қауымның назарын аударту және ең бастысы мүрағат ісін жеңілдету, шығынды аз жүмсау сол арқылы жүздеген жылдық тарихы бар қүжаттардың сақталуын қамтамасыз ету шараларын іске асырлуы тиіс.

Дүниежүзілік ақпараттандыру кеңістігінде жаһанданған ақпараттық инфрақүрылымның ажырамас бөлшегіне айналған интернет жүйесі бүгіндері тек техникалық, өндірістік салаларда ғана емес, ғылым мен мәдениет, өнер салаларына да араласып кетті. Бүл түрғыдан қарағанда, интернет жүйесінің мүрағат ісінің дамуына жасайтын ықпалы ерекше.

Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мүрағатының интернет сайты жайында айтар болсақ, бүл сайт 2002 жылы қүрылды. 2001 - 2005 жылдары ҚР мүрағат ісін дамыту бағдарламасы бойынша жүргізілетін іс ­

шаралардың жоспарында "мүрағат ісінің \¥еЪ-беттерін дайындау 2001 жылдың 4 - ші кварталында мүрағат ісін және қүжаттауды басқару Комитетінің атқаруы бойынша іске асыру" жоспарланған болатын.

лулулу.кагагсһіуез.кг сайтынан сіз тікелей мүрағатқа қатысты Қазақстан Республикасының 1998 жылдың желтоқсан айында қабылданған "Ұлттық Мүрағат қоры және Мүрағаттар туралы" заңы берілген және болашақ мүрағатшыларды дайындайтын оқу орындары, олардың мүрағатшы мамандарды дайындаудағы ерекшеліктері жайлы және олардың мекен-жайы туралы мәлімет береді.

Сонымен қатар "Қазақстан Республикасының мүрағатшылар қоғамы" республикалық қоғамдық бірлестігі туралы, халықаралық қатынастар туралы және мүрағат баспасынан шыққан әдістемелік оқулықтар жайлы мәлімет аламыз. Бүл жерде басы артық жарнамалық қызметтер, телефондар мен мекен - жайлар үсынылмайды. Қүрылғанына біраз уақыт болғанымен ҚР ОМ мүрағаттарының интернет сайты әлі де көптеген шет ел мүрағатының интернет сайттарының деңгейіне жете алмай отыр. Оның үстіне бүкіл Қазақстан бойынша тек бір ғана мүрағат сайтының болуы да осы саладағы сын көтермейтін баяулықты, енжарлықты аңғартса керек [4, 87 б].

Қазіргі таңда ҚР ОМ КФДЖ мүрағатында қүжаттардың барлық түрі бойынша (кино, фото, фоно) арнайы бағдарламалар мен жобалар жасалынып, олар мәліметтер базасымен біріктіріле отырып, мүрағат қорларындағы аудиовизуалды қүжаттарда сақталған ретроспективті ақпараттарды үйымдасқан түрде сақтау, іздеу және пайдалануға беру жүмыстарын атқару көзделуде. Елімізде мүрағат ісінің дамуына бағытталған бірнеше жобалар қүрылып, олардың аясында ігі бастамалардың да біртіндеп атқарылып, жолға қойылғаны жасырын емес. Атап айтсақ, «2001-2005 жылдар мүрағат ісін дамыту», «2004-2006 жылдар аралығында мәдени мүраны дамыту» бағдарламаларының аясында КФДЖ мүрағаттарда үш түрлі бағдарламалар мен жобалар қүрылды. Олар аудиовизуалды қүжаттарды жаңа ақпараттық технрологияларға көшірудегі "Асыл мүра" бағдарламасы, фоноқүжаттарға арналған "Фоно", кино және фотоқүжаттардың даму үрдісіне негізделген "Фотопоиск" жобалары [5]. Бүл жобалар өз кезегінде осы бағыттағы игі шаралардың шаралардың нышанына айналды.

2002 жылғы шілде мен 2003 жылдар аралығында "Асыл мүра" бағдарламасы аясында төрт дискі шығарылды. Атап айтсақ, олардың алғашқысы, 2002 жылы шілдеде "Асыл мүра - қазақ әуендерінің мүрасы" атты мерекелік жиында көпшілікке үсынылған Қазақ ССР Халық әртісі Ғарифулла Қүрманғаливтің әйгілі әндері мен жалпы әндеріне арналған. дискіде әншінің 32 әні үсынылған.

Екінші дискіде қазақ халқының бүлбүл көмей әншісі

К.Байсейтованың Абай атындағы Мемлекеттік Академиялық опера және балет театрында кезінде аншлагпен өткен ("Біржан-Сара", "Қыз Жібек") операларындағы репертуарлар мен жеке әндері өңделіп басылды. Әншінің 90 жылдық мерейтойына тарту ретінде екі диск болып шықты.

Үшіншісі дискте "Қазақ үлттық асбаптары", "Қазақ музыкалық аспабтары" еңбектерінің авторы, өнертанушы, ғалым профессор Болат Шамғалиүлы Сарыбаевтың лекциялары мен жеке әңгімелерін естуге болады.

Төртіншісінде, халық әншісі Жамал Омарованың әндері жинақталған. Оның "Камила", "Ағажан-Ләтипа", "Бипл", Ақбөпе", "Секіртпелі семсем", "Ой көк" халықтық әндері мен "Алтай", "Досыма", "Гүлденген Қазақстан" кәсіби әндері жинақталған.

Бүлайша аудиовизуалды қүжаттарды дәстүрлі тасығыштардан (грампластинкалар мен магниттік ленталар) дискілерге ауыстыру ісі әлі күнге дейін жалғасын тауып отыр [6, 21 б]. Оған Жүсіпбек Елебековтың, Манарбек Ержановтың, жыршы-жыраулардың үрпақтары-ағалы-інілі Көшенай мен Бдас Рүстембековтердің дискілері кіреді.

Мүрағат қүжаттарын пайдалануда зерттеушілер назары жекелеген адамдардың қорларына түседі. Әсіресе, дыбыс жазбаларында М.Төлебаевтың "Біржан-Сара", А. Жүбановтың "Абай" опералары өнертанушыларды фотоқүжаттар қызықтырса, жекелеген өлке тарихын зерттеуде өлкетанушы -коллекционер Д.Багаевтың жеке қорларындағы фотоқүжаттар баса назар аудартады.

2005 - 2006 жылдары еліміздің басты аудиовизуалды мүрағатында екі жылдық мерзімде көптеген ілгерілеу болғандығын байқаймыз. Бүл ілгерілеу мүрағаттың қызмет аясында ғана емес сонымен қатар, шет елдік байланыстарда да көрініс тапқан.

Мүрағат қорларындағы аудиовизуалды қүжаттарды насихаттау жүмысын жүргізе отырып және қоғам назарын Ұлттық мүрағат қорының қүжаттарына аудару мақсатында мүрағат зерттеушілер оқырмандар мен тыңдармандармен кез - келген жүмыс түрін пайдалануға тырысады.

Осы мақсатта мүрағаттағы негізгі сүраныстар келесі мерейтойлар мен айтулы даталар көлемінде болды. Олар:

  • ҚазКСР халық әртісі Қанабек Жандарбековтың туғанына 100 жыл толуына орай Абай атындағы Мемлекеттік Академиялық Опера және Балет театры әкімшілігі әртістің жеке қүжаттарына сүраныс жасады;

  • Қазақстан Республикасының суретшілер Одағының әкімшілігі ҚР халық суретшісі, скульптор, профессор Наурызбаев Хәкімжан Есімханүлының туғанына 80 жыл толуына орай шығармашылық қүжаттарына сүраныс берді.

Аталған сүранысқа үқсас, туғанына 100 жыл толған ҚР халық әртісі, композитор Е.Г.Брусиловскийдің жеке қүжаттары алынды [5].

Бүгінгі таңда кез - келген ақпараттық жүйе елдің, мемлекеттің дамуына қызмет етуі шарт. Онсыз оның маңызы да жоқ. Бүл орайда өз бастауын 2001 жылдан алатын «Асыл Мүра» жобасы мен 2004 - 2006 жылдарға арналған «Мәдени мүра» бағдарламасының алар орны елеулі.

Осылардың аясында «ТАСКАМ» магнитафоны алынып, КФДЗ - дағы фоно қүжаттарды сақтауға мүкіндік алды. Қазақ радиосымен бірлесе отырып, мүрағат «Мәңгілік сарын» жобасын үсынды [7, 8 б].

«Асыл мүра» әуендік бағдарламасы аясында Дина Нүрпейісова, Әміре Қашаубаев, Манарбек Ержанов, Жүсіпбек Елебеков, Ғарифулла Қүрманғалиев, Күләш Байсейітова, Жамал Омарова, Қали Жантілеуов «Опера сахнасының тарландары», Жаппас Қалабаев, Дәулет Мықтыбаевтардың әндерін ДАТ-кассеталар мен СД дискілерге көшірді.

«Кино» бағдарламасы бойынша 1946 - 1952 жж. киноқүжаттарды «Кеңестік Қазақстан» атты киножурналдың негізінде «БЕТАСАМ» бейнекамерасында ВУЕ) форматқа көшірді.

«Фото», «Фоно», «Кино» бағдарламалары мәліметтер базасында тіркеу үшін жасалған бағдарламалар. «Фоно» бойынша 1231 сақтау бірліктегі фоноқүжаттар енгізілді

«Кино» және «Фоно» кешенді бағдарламалары бойынша Майкрсофт серверіне енгізілді. Мүрағаттың локальдік желісін тиімді пайдалану үшін жасалған бүл әдіс мәліметтер базасына тіркелді. Аудиовизуалды мүрағат қүжаттарын пайдаланудың жаңаша даму үрдісі қалыптасты. Көптеген ескі ақпарат тасушы қүралдар жаңа технологиялармен алмастырылды. Кинофотофоноқүжаттарды дайындауда цифрлық аппараттар, цифрлық видеокамералар, ал оларды сақтауда СВ-КОМ, ОУБ, ВУБ-КОМ, 8УН8, Беіасаш форматындағы видеомагнитафондар пайдаланылады.

Шет елдік іс - сапарлардың нәтижесінде шет елден 35 мың сақтау бірлігіндегі аудиовизуалды қүжаттар алынды. Бүл қүжаттар Қазақстанның ХІІІ - ХХ ғасырларындағы тарихына қатысты аса қүнды қүжаттар. Шет елден алынған аудиовизуалды қүжаттарды түрлеріне қарай жіктейтін болсақ, олар келесідегідей ретте алынды. 130 кино, 200 фоно, 50 фотоқүжаттар мен 80 телесюжеттер [7, 7 б] ҚР ОМ КФДЖ мүрағатының қорын толықтырды.

Көріп отырғанымыздай аталмыш жобалардың атқарған жүмыстары да аз емес.

Осылайша қоғамның алма - кезек дамуы жыл сайын жаңа әдіс-тәсілдері мен жаңаша ойлау жүйелерін қажет етіп отырады. Он - он бес жылдай бүрын мүрағат материалдарымен жүмыс істеу жүйесі басқаша үйымдастырылатын. Ескі аппаратулармен жадықталған аудиовизуальды материалдармен уақыт өте келе сүраныстан қалып, өзіндік қүндылығын жоғалта бастаған еді. Бүл әрине мүрағат имиджіне ғана нүқсан келтіріп қана қоймай, қүжаттардың сақталуын қамтамасыз етуді үйымдастыру да әлсірей бастады. Ғылыми -техникалық революцияның арқасында және де техникалық ғылымның қарқынды дамуы нәтижесінде мүрағат ісінде де өзгерістер мен игі жетістіктерге қол жеткізілді.

Мүрағат қүжаттарын пайдаланудың жаңа түрін енгізу отандық тарихқа деген қызығушылықты оятып, сүранысқа ие болып отыр [8, 21 б]. Демек мүрағаттың басты байлығы - аудиовизуалды - ақпараттық технологиялар кешенін зерттеу, зерделеу бүгінгі таңдағы басты міндетке айналып отырған іс. Ақпараттық қоғамның өресі кеңіген сайын оларға деген сүраныс пен талап та күшейе түсуде.

Бүгінгі таңда аудиовизуалды қүжаттарды сақтау мен пайдалануға баса назар аударылып отырғанымен, өкінішіке орай бүл шараларды жүзеге асыру барысындағы басты талап - ескі аталмыш қүжаттардың ескі нүсқаларын жаңа ақпараттық технологияларға көшіру мәселесі әлі де баяу болып отыр. Дегенмен қуантарлық жағдай, бүл салада жасалынған жобалар аз емес және олардың болашақта жүмысы шарықтап, аталмыш проблеманың ізін суытар деген сенім көңіл көншіктіреді.

Негізгі ойымызды қорыты келе, мына мәселені басты назарға алуымыз керек. Бүгінгідей үнемі қүбылып отыратын алма кезек заманда ескі қүжаттарды жаңаландыру мәселесі кезек күттірмейтін күрделі іс. Қазақстан Республикасы әлемдегі ең бәсекелестікке қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясына орай, еліміздің экономикалық, саяси, әлеуметік, мәдени түрғыда дамуға ие болуы шарт. Еліміздегі соңғы саяси өзгерістерге сай электрондық үкімет қүру мәселесі де алдымызда көптеген жаңаша өзгерістер мен дамулар күтіп түрғандығын көрсетеді. Бүның барлығы аудиовизуалды қүжаттарда сақталып, ақпарттық технологияларда оқылатын болады. Бүл өз кезегінде мүрағат ісінің аудиовизуалды - ақпараттық технологиялар жүйесінің өзекті бола беретіндігінің анық кепілі. Жоғарыда айтылып өткен мәселелердің жан-жақты зерттелуі тек бүгінгі күн тәртібінде ғана түрған жоқ. Бүл мәселе әлі де талай зерттеу легінен өткізуді қажет ететін өзекті мәселе.

  1. Фурманова И.М. Киносборники как одна из эффективных форм использвания. -Моква,1979. - С.152.

  2. Информационное общество - компьютернаяреволюция. - М.,1984. - С. 41.

  3. Сексенбаева Г.А. Центральный государственный архив кинофотодокументов и звукозаписей Республики Казахстан: история и современность // Қазақстан мүрагаттары. - 2005. - №1(1). -Б.113-128.

  4. Сариева Р.Х. Мүрагат және тарих. Архив и история. - А, 2004. - С. 291.

  5. Центральный государственный архив кинофотодокументов и звукозаписей Комитета информации и архивов Министерства культуры, информации и спорта Республики Казахстан. Годовой отчет ЦГА КФДЗ РК за 2005, 2006 гг.

  6. Нурпеисова Г. Ты слушай певца // Простор. - 2003. - Б. 9.

  7. Сариева Р.Х. Об итогах реализации программы развития архивного дела в Республике Казахстан на 2001-2005 годы //Қазақстан мүрагаттары. - №1. - 2006. - Б. 6-

9.

8. Ақтаева Л. Жыр алыбы Жамбыл // Қазақстан мүрагаттары. - 2006. - №1. - Б.

124-125.

жүктеу/скачать 5,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16



©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет