Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі «мектепке дейінгі балалық шақ» республикалық орталығЫ «Тәрбие — тал бесіктен басталады»

Қазықтағы қара тайды

Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік рухани бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілуді талап етеді. Қоғамның тарихи даму тәжірибесі бала тәрибесінің мәселелері үнемі жаңа адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып келгенін дәлелдейді. Сондықтан бүгінгі күннің жаңару бағыты бала тәрбиесінің ұлттық, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрді халықтың рухани игілігін пайдалану басты назарда болуы көзделініп отыр.

Жоғарыда айтылғандарға байланысты әрбір тәрбиеші Қазақстан Республикасының үшінші мыңжылдықтағы жаңа әлеуметтік мәдени жағдайына орай, адамгершілік тәрбиесінің мақсатына, мазмұнына, түрлеріне, әдіс-тәсілдерінің ауқымды өзгерістеріне байыптап қарап, бағамдау үшін тәрбиеленушілерге тәрбие берудің тарихи-философиялық, педагогикалық мәселелерге аса зор мән берген жөн.

Қазақ халқы өзінің сан ғасырлық тарихының даму барысында жан-жақты дамыған адамгершілікті тұлға тәрбиелеуге ерте кезден-ақ зор мән берген. Мәселен, бала дүниеге келген кезден бастап айтылатын бесік жыры, тұсау кесер, атқа мінер, санамақ, мақал-мәтел, жұмбақ-жаңылтпаштар, ертегілер т.с.с.

Сонымен, халық ауызекі шығармашылығының басқа түрлері сияқты, шешендік сөздердің негізгі арқауы – адамгершілік. Ал оны бүгінгі ұрпақ қажетіне жарата білу – бала тәрбиесімен айналысатын ұстаздың борышты ісі болмақ.

Халық балалар мен жастардың адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруда ауыз әдебиетінің елеулі туындысының бірі – жұмбаққа көп мән берген. Жұмбақ қарасөз түрінде де, өлең түрінде де, айтыс түрінде де кездеседі, бейнелі суретпен айтылады.

«Кейде бүкіл бір ертегі жұмбақтан тұрады. Әңгімелі әсем жыр, дастан атаулының талайының жұмбаққа соғып кететіні болады. Ертеде ердің даналығын, жүйріктігін жұмбақпен сынау машық болған», – деп М.Әуезов бекер айтпаған.

Қай топтағы жұмбақты алсақ та, олардың бәрі адамның логикалық ойын дамытып, ой-өрісін, білім қорын кеңейтіп, адамгершілік-эстетикалық талғамын қалыптастыруға көмектеседі. Сонымен бірге қоршаған өмірдегі заттар мен құбылыстарды таныту құралы қызметін атқарады.

Балаларды жан-жақты жетілген, адамгершілік мәдениеті жоғары азамат етіп өсіруде қазақ халқының айтыс өнері орасан зор рөл атқарады.

Айтыс – қазақ ауыз әдебиетінің аса мол дамыған дербес бір саласы. Ол ежелден айтысу, сөз жарысы, пікір таласы деген ұғымда қолданылып келген.

Халқымыз ертеден от тілді, орақ ауызды ақындарды құрметтеп, олардың айтыстарына үлкен мән беріп және айтыс өнерін балалар әдістемелік «Кәусар бұлақ», «Атамекен» бағдарламаларының мазмұны, олардың бала тәрбиесіндегі маңызы қарастырылмайды. Сонымен бірге балалар тәрбиесіндегі қазақ халық ауызекі шығармашылығының маңызына, оны пайдалану, тәрбиенің түрлі салаларына байланысты таңдап алу, оларды пайдалана отырып, тәрбиелік шараларды ұйымдастыру меселелеріне мән берілмейді.

Халық ауыз әдебиетіндегі ұсақ жанрлар деп аталатын жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел, өтірік өлеңдердің балалар фольклорынан алатын орны ерекше. Халықтық шығармалар ішінде баланы тәрбиелеумен қатар дұрыс айқын сөйлеуге үйретіп, тілін дамытатын жанр – жаңылтпаш.

Жаңылтпаш – мектеп жасына дейінгі балалар мен бастауыш мектеп балаларларына лайық шығарма. Балбөбектің тілі шығып, балдырған жасында сөздік қоры молая бастаған кезде кейбір дыбыстарды айта алмай немесе қинала айтады. Мүдірмей сөйлеу үшін қиналып айтатын дыбыстары бар сөздерді бала неғұрлым жиі-жиі дыбыстап айтып, жаңылмай жаттықса, сөйлегенде де мүдірмей, өз ойын толық жеткізетін болады.

Жаңылпаштарды жаттап, жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау, сөз қадірін білу сезімі қалыптасып, ой-қиялы дамиды, тәлім алады.

Жаңылпаштарды тіл дамыту құралы десек, тәрбиешінің міндеті – оларды балалардың жас ерекшеліктеріне, сауат ашу сабақтарының мазмұнына сәйкес лайықты, орынды қолдана білу. Бұл міндетті жүзеге асыруда тәрбиешінің өзі қазақ халқында, өзге халықтарда көркем сөзді қандай жаңылтпаштар бар екенін жақсы білуі, әрбір ақынның жыр қоржынынан қарапайым да ойлы сипатымен бала жанын баурап алатын, тіл дамытудың қисынды қиюластырылған көркем де қуатты құралы – жаңылтпаштардың әр түрін сараптап, талдай алатындай болуы шарт.

Сауат ашу сабақтарында жаңылтпаштарды қолданудың маңызы төмендегі міндеттерді шешуге әкеледі:

• 
  әр дыбысты өту барысында оның акустика-артикуляциялық ерекшеліктерін ескере отырып дыбыстау;
  
• 
  тәрбиешінің түсіндірмесімен немесе сөздік жұмысын жүргізу нәтижесінде мағынасы айқындалған жаңа сөз, жаңа ұғымдармен баланың сөздік қорын молайту;
  
• 
  кейіпкерлердің жағымды және жағымсыз қылықтарын баяндайтын қысқа да нұсқа, нақты бейнелі ұтымды ұйқасқан сөздер мен сөз тіркестерінен құралған мәтін мазмұнының тәрбиелік мәні;
  
• 
  өлең, ұйқас, ырғақ, бунақ, буын жөнінде алғашқы түсініктер беру;
  
• 
  шапшандыққа, аңғарымпаздыққа, жиналыққа баулу;
  
• 
  есте сақтау қабілетін дамыту.
  

Мысалы, «Аа» дыбысы мен әрпін таныстыру сабағында оқулықтағы суретке сәйкес жаңылтпштарды жаттатуға болады.

«Тт» дыбыс мен әрпін өткенде оқулықта таудың суреті беріледі: бұл жерде Тау дәу, дәу тау, бұлт-ау, тау бар, тау бар, тауда бау бар.

«Т» дыбысын дұрыс дыбыстату үшін: «Тас тостаған, тас тостаған ішіне Тас тостаған» деген жаңылтпашты үйретіп жіберуге де болады. Бала тіліндегі «Ш» дыбысы мен «с» дыбысын шатыстырып айтуды түзеу үшін: Бос шатыр, Бос жатыр; Шүу жасау, Шапшаң шапсаң, бұрқырайды ақ шаң.

Шүу асау да құрық тисе, жуас ау деген сияқты жаңылтпаштарды жолын тауып жаттату артық емес.

Ал «З» дыбысын өткенде Қаз – маңғаз деген жаңылтпашты, «Ө» дыбысын өткенде «Өркеш» мәтінін оқу барысында ботаның қасиеттерін ашу үшін:

Шуақтаған ботамды

Суға апарып шудаладым.

Шудалаған шудасын

Суға салдым.

Суға малдым,

Судан алдым деп келетін жаңылтпаштардың маңызы ерекше.

Балалар жаңылтпаштар мазмұнын жаттап қана қоймай, жаза біледі. Осы арайда А.Байтұрсыновтың «Оқуға шақыру» деген өлеңі

Сарбас маубас

Сарбас маубас

Жата-жата

Жауыр жамбас – деген жаңылтпаш мәтінімен мазмұндас келеді, Ө.Тұрманжановтың «Бір қазан сүт» ертегісінде құстарды түр-түрімен таныстыру мақсатында:

Қырғи қызыл етті қылғи-қылғи

Құғынып алды

Қырғи қылғи-қылғи

Құмығып қалды деген жаңылтпаштарды қолдануға болады.

Ал «Кім неден күшті?» ертегісінде

Құжырыдан

Құжынаған

«Құмырсқа шықты, жұмысқа асықты» - деген жаңылтпаш мәтінін жаттату әбден лайық. Тақырыпқа бағытталған осындай жаңылтпаштармен әрбір сабақ қиыстырылып өтіліп жатса сабақ сапасы артпақ.

Тәрбиелегі басты мәселе балалардың тұлға аралық қатынасын дамыту, яғни өз құрбы-құрдастарымен, отбасы мүшелерімен қарым-қатынас жасай білуі, ол үшін өзге адамдарды түсінуі, қабылдауы, әр адамның құндылығын және даралық ерекшелігін жасына, ұлтына қарамастан саналы түсіне білуі және өзіне сырт көзбен қарап, өзінің көңіл-күйін, атқарған іс-әрекетінің себебін түсініп, істеген ісінің нәтижесінде өзіндік баға беруі тиіс.

Балалардың танымдық түрткілерін дамытуда өздерінің артықшылығы мен кемшілігін көре білуге және өзінің жеке басының құндылығын, даралық сипатын сезінуге тәрбиелеу көзделеді.

Мектеп алды даярлық топтарында білімді игеруге қажетті дағдылардың дамуын қалыптастыруымен бірге балалардың өз қабілеттері мен мүмкіндіктерін саналы сезінуге бағыттау қажет.

Тәрбиені ізгілендірудегі басты мақсат балаларды ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар арқылы дамытуға, мәдени дағдыларды игеруге, өзіне және өзгелерге жауапкершілікпен қарауын қалыптастыруға назар аударылады.

Құндылық-бағдарлы тәрбиеде рухани адамгершілік ұстанымдарын жүйелі түрде жүргізу тиімді. Ол үшін тәрбиеленушінің мәдени құндылықтары игеруіне, өзін-өзі дамыту дағдыларына, бүгінгі өмірде өмір сүруге білуге бейімделуіне, тұлға аралық қатынастарды, дағдыларды игеруіне, өзіне және өзге жауапкершілікпен қарауына көмектесу басты нысана болып табылады.

Рухани-адамгершілік тәрбиесін түрлі әңгіме өткізу, рөлдік ойындар жүргізу, кішігірім топтармен жұмыс істей білу, өмірлік жағдайлар туралы түрлі әңгімелер құрастыру, сурет арқылы бейнелеу, әңгіме оқу, оқыған мәтінді және көрген фильмдерді талдау арқылы іске асыруға болады. Тәрбие сағаттарында ертегі кейіпкерлерін, сондай-ақ түрлі қуыршақтарды да пайдалану тиімді.

Адамгершілік тәрбиесіндегі басты мәселе үнемі баланың назарын өз өміріндегі елеулі өзгерістерге бұрып, оны саналы түсінуге баулу көзделеді. Балалардың жас ерекшеліктеріне қарай, олардың көңіл-күйлерін көтеріңкі ұстау үшін әуен, саз-күй, гүл өсімдіктер, тордағы құстар және түрлі суреттерді орынды қолдана білу қажет.

Сонымен қатар балалардың ішкі жан дүниесіне әсер ететін жүрек (көңіл-күй) тәрбиесін дамытудың жолдарын да қарастыру абзал. Ол үшін баланың мінез-құлқын және отбасы мүшелерінің көңіл-күйін бейнелейтін суреттерді алдын ала дайындаған жөн.

Балаларды айналамен, табиғатпен қарым-қатынас орнатуға баули отырып, оларды өзін-өзі құрметтей және бағалай білуге баулудың мәні зор. Өйткені өзгелерді және өзін құрметтеу арқылы жауапкершілікті сезінеді. Ал бұл қасиеттер дамымаса, балалар өсе келе түрлі қиыншылықтарға тап келіп, келеңсіз жағдайларға ұрынуы мүмкін.

Рухани-адамгершілік тәрбиесіндегі басты нысана баланы құрметтеу, оның рух иесі, бойында Жаратқанның ұлы қуаты бар – Кіші ғарыштық әлем, ғарыштың тіршілік иесі екенін және дүние, әлеммен біртұтастығын саналы түсініп, оған бой ұсынып, оны тәрбиеші солай қабылдауы шарт. Баланың қуат қоры мол болғандықтан, оның өмірді танып білуге ұмтылысы зор екенін мойындап, соған орай баланың сезімін тәрбиелеуге, сұлулықты сезінуге, көңіл-күйін реттей білуге баулудың жолдары қарастырылады.

Рухани адамгершілік тәрбиесін тәрбиеші қалай іске асыруы тиіс? Деген орынды сұрақ туады. Тәрбиешінің шеберлігі – баланың талап тілегіне қолдау танытуға байланысты. Балалар үнемі жағынан сергек, еркін сезінуі тиіс. Олардың бір-бірімен түсіністік, достық, танымдық ізденісте болуы әр баланың дамуына ықпал етеді.

Балалардың табиғатқа құндылық қатынасты дамытуға болады. Онда адамның табиғатпен байланысы, «табиғатқа жанды объект» деп қарау, табиғаттың адам денсаулығына дауа болатынын түсіну, адамның табиғатты «көре» және «ести алу» қабілетін дамыту, табиғат сұлулығын сезіну, табиғаттағы түрлі-түсті бояулар үйлесімдігін көру тәрізді тақырыптарды тәрбие үрдісінде қолданудың тиімділігі зор.

Өркениетті елдегі адамдар өмірі мен табиғаттағы тіршіліктің арасындағы байланысты және онан туындайтын экологиялық мәселелер жайлы балаларға түсінік беріп, күнделікті өмірде айналаның тазалығын сақтауға өз үлесін қосуға тәрбиелеу көзделеді. Әр адамның табиғатты аялауы, оны сақтай білуі, қорғауы, табиғат байлығын арттырудың маңыздылығын балалар санасына сіңіру іске асырылады. Адам өмірі табиғатпен біртұтас екені түсіндіріледі.

Кіші жастағы балалар алған білімдеріне, өмірден жинақтаған азды-көпті тәжірибелеріне сүйене отырып, тәртіптерін, мінез-құлықтарын жағдайға қарай бейімдей алады. Балалардың өзара қарым-қатынастары тұрақты қажеттілікке айнала бастайды. Тәрбиеші балалардың қарым-қатынастарын күнделікті бақылау арқылы әр баланың мінез-құлқының қалай қалыптаса бастағанын анықтайды, бала бойында қалыптасқан жағымды, жағымсыз қылықтарды ескере отырып, жеке жұмыс жүргізеді. Әсіресе, ойын арқылы әр баланы жақсылыққа, қайырымдылыққа, ізгілікке, әдептілікке баулиды.

Балалардың бойында қайырымдылық қасиетті сіңіре білуіміз қажет.Ол үшін баланың айналасында соған қолайлы жағдайлар жасалуы шарт, мысалы:

а) бала ұстаған заттың өз орнында және гигиеналық талапқа сай болуы тиіс;

ә) баланың талабының қанағаттануы қажет;

б) тәрбиешінің жеке басының үлгі-өнегесі, мәдениеттілігі, байсалдылығы, мейірімділігі және т.б. қасиеттері бала үшін аса маңызды;

в) балалар өмірінің бағдарламалық талапқа сай дұрыс ұйымдастырылуы.

Халық ауыз әдебиеті-халық шежіресі. Қазақ ауыз әдебиеті-талай ғасырлардан келе жатқан мұра, сарқылмас бай асыл қазына. Онан халқымыздың өткенін білеміз, сол арқылы бүгінгі заманымызды танимыз. Ауыз әдебиетіндегі қиял дүниесінен туған ғажайып ертегілер, батырлар жырлары, өмір тәжірибесінің қысқаша қорытындысы мақал-мәтелдер, ойға түрткі салатын сыр сандықты жұмбақтар, қиыннан қиыстырылған тақпақ-жаңылтпаштар, санамақтар, ұлттық ойындар-бәрі халықтық мол байлық.

Сондықтан, осы мол байлықтың қайнар бұлағынан жас жеткіншектерді сусындату, оның педагогикалық дидактикалық тәрбиелік міндеттерін ұстаздар оқу-тәрбие процесінде орайластыра кеңінен пайдалана білу керек.

Себебі жас жеткіншектердің дүниетанымының, адамгершілік қасиеттерімен мәдениетінің негізін қалыптастырушылардың бірі-тәрбиеші.

Халық өз бойындағы ең жақсы қасиеттерін жеткіншек ұрпаққа күнделікті тұрмыста үйреніп, бала бойына сіңіріп отырған. Өз халқының келешегіне үңілген педагог ағартушы Ы.Алтынсарин өзінің хрестоматиясына татар молдаларының насихаттарын енгізбей: «Олар басымызды құмға толтырады, тілімізді шұбарлайды» -деп халық ауыз әдебиетінің әңгімелерін енгізді.

Жазба әдебиетінің негізін салушы классик ақын А.Құнанбаев қазақ әдебиетінің асыл қазынасы мақал-мәтелдерді зерттеп, келешек ұрпаққа құнды пікір айтты. Ол отыз үшінші, отыз алтыншы қара сөздерінде мақалдардың тәрбиелік мәніне терең тоқталды. Ал ол отыз жетінші қарасөзінде: «Мен егер заң қуаты қолымда бар кісі болса, бала мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім» – деп тәрбие басында яғни, ауыз әдебиетінің үлгілерін пайдалану барысында үлгілі қасиеттер арқылы шәкірт бойындағы барлық жағымсыз әдеттерден айыртуға болатындығын ғылыми тұрғыда дәлелдеді. Балалардың тіл байлығын, байланыстырып сөйлеуін, қиялын байқау үшін өздерінің білетін ертегілерін әңгімелету немесе сұрақ-жауап арқылы шәкірттің тіл байлығы қай дәрежеде екенін байқауға болады. Жұмбақ балалардың дүниетану қабілетін дамыту, тапқырлыққа баулу мақсатымен үйретіледі. Мысалы: үй жануарлары тақырыбында:

Кезекті бір жануар

Үстінде екі тауы бар

Немесе:

Екі айнасы бар, екі найзасы бар

Төрт жылтырмағы бар

Бір сыбыртқысы бар, т.б.

Математикадан қолданған ауыз әдебиетінің бір бөлігі санамақтарда баланың ойлау жүйесін жетілдіріп, оның желілі нұсқалары тапқырлықты танытуға құштар етеді. Мысалы:

Ертегілерді қуыршақтарды ойнату арқылы да бауырмалдық пен сезімталдылыққа тәрбиелеуге болады. Қуыршақ тек ойын құралы емес, бала ойынының бір мүшесі, бала қуанышының қайнар көзі.

Мектепке дейінгі балаларды қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрпын жоғалтпай, оны әрі қарай дамытуға тәрбиелейді. Қазақ халқының ауыз әдебиеті арқылы балаларды адамгершілікке, инабаттылыққа және туған жердің байлығын, еңбек ардагерлерін, жерлес батырларды құрметтеуге тәрбиелейді.

Тәрбиеші мына мақсаттар бойынша жұмыс істейді: Балалардың ой-өрісін, білім деңгейін көтеру. Көрнекі құралдарды тиімді пайдалану. Халқымыздың салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын білуге үйрету.

Математика сабағында халықтық санамақтарды жиі пайдаланады.

Бір дегенің-бөрік,

Кисем бойға көрік.

Екі дегенім-етік,

Киер сәнді етіп.

Үш дегенің-ішік,

Теріден тігер пішіп.

Төрт дегенің-тұмақ,

Қыста кисең жылы-ақ.

Бес дегенім-байпақ,

Іші жылы тайпақ.

Алты дегенім-алқа,

Мойныңа тақ, ал да

Жеті дегенім-жейде,

Кір болмасын кейде.

Сегіз дегенім-сенсең,

Тонның жылысы сенсең.

Тоғыз дегенім-телпек,

Болма бала тентек.

Он дегенің-оймақ,

Жүрме босқа ойнап.

Тәрбиешінің басты мақсаты-бес санын танытып қана қоймай балаларды жат қылық жасамай, адалдыққа, дінді қадірлеуге тәрбиелеу.

Халқымыздың тәлім-тәрбиелік мәдениетінің ілкі бастауы, түп төркіндері-сонау есте жоқ, ескі замандарда жатыр. Халық ұғымында адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі қайырымдылық пен қайырымсыздық, жақсылық пен жамандық, ерлік пен ездік-адамдық қасиеттің бір-біріне қарама-қарсы сипаттары. Халық даналығы жақсы мен жаманды салыстыра суреттеп, сайып келгенде, жақсының жақсылығын халыққа тигізер пайдасына қарай бағалайды.

Адамым көп деп топтанба,

Малым көп деп мақтанба,

Білгішсініп сұқтанба.

Бәрімізден де зор бар,

Мың асқанға-бір тосқан.

Ал қарны тойса, «құдайын» ұмытып, кешегі досын бүгін танымайтындар туралы халық:

Тасыма, жігіт, тасыма,

Тасыған жетер басыңа

Ителгідей томсарсаң,

Кім келеді қасыңа?

Күшігіндей солқылдап,

Күлгенің не досыңа? - деп басу айтып, сабасына түсуге кеңес береді.

Қазақша қонақ дастарханға ризалық білдіріп, үй иесіне игі тілек тілеу-ежелгі тұрмыс-салтымен байланысты жақсы дәстүр.

Бөршіл, бөршіл, бөршіл бол,

Боз торғайдай төлшіл бол...

Тәңір берген нәсібең,

Тепкілесе кетпесін.- деп түйдектете келіп, «Балаң көп болсын, тұрмысың жақсы, бақытың баянды болсын» - дегендей жақсы ниет білдіріп отырған.

Қысқа да, тұжырымды қазақ халқының ауызша есептері балалардың дүниетанымын байытады, есепке деген құштарлығын арттырады, танымдық қабілеттерін дамытады, ой-өрісін кеңейтеді. Әртүрлі тақырыптағы есептер арқылы балалар халықтың тұрмыс-тіршілігінен, іс-тәжірибесінен нақты түсінік алып, халқымыздың кәсіби еңбегімен танысады. Мұның өзі олардың еңбекке бейімділіктерін, халықтық дәстүрге сыйлы қатынастарын тәрбиелейді.

Есептерді математикалық сайыстарда және үйірме отырыстарында пайдалануға болады.

Шамалардың өлшем бірліктері туралы ұғым қалыптастыратын жаңылтпаштар:

Бес мыс теңге,

Бес мыс теңге,

Бес мың күміс теңге.

Бір түп тұт,

Бір тұп тұтта,

Бір пұт тұт, т.б.

Мұндай жаңылтпаштар математиканы оқытуда бала тілін ширатудың құралы бола отырып, балаларға ана тілінің бай қорын игеруге, таза, майда, анық, көркем сөйлеуге көмектеседі, сөзді қастерлеуге тәрбиелейді, сонымен бірге оларды айналасындағы әсем көріністермен таныстырады, сөздің мағынасына, мәнерлігіне көңіл аударуға жетелейді.

Қазақ халқының мақал-мәтелдерінде балалар түсінігіне сай қайырымдылық, кішіпейілділік, адамжандылық, ізгілік мазмұнда берілген бай мұра сақталған. Сондықтан біз «Ойшылдар отауы» атты тәрбие жұмысының жоспарында қазақ халқының мақал-мәтелдері нақты тақырыптар аясында қамтылып, түрлі жұмыс формалары арқылы жүзеге асады.Оларға:

«Білгенге маржан»- сыныптан тыс сабақ, «Кішіпейілділіктен кішіреймейсің», т.б. әңгіме сағаттары, «Ертегілер еліне саяхат», «Мақал-мәтелдер отауы» тәрбие сағаттары, «Мақал-сөздің мәйегі» білім сайыстары, «Мейірімділік - жүректен, мейрімсіздік - білектен», «Балбөбек»қайырымдылық акциясы және т.б. шаралар ұйымдастырылып өткізуге болады. «Атадан қалған асыл сөз», «Анаға қарап, қыз өсер, әкеге қарап, ұл өсер», «Адамның асқан сұлулығы - адамгершілік» тәрбие сағаттары, «Ерлік-ел мұраты» мерекелік кеші, «Күш-білімде» ата-аналардың қатысуымен өткен кеш, «Еңбек - ер атандырады» оқу-еңбек айлығы қазақ халқының ұлттық мінез-құлқына тән негізгі қасиеттерді: мейірімділікті, кеңпейілділікті, сөзге беріктікті.т.б. балалардың бойына сіңіруге мүмкіндік берді. «Әдеппен сөйлеп әдеттен» танымдық дәрісі, «Үлкенге-сый, кішіге-құрмет көрсет» әңгімесі, «Сабырлылық салты», «Сөз басы-сәлем», «Сыйға-сый» тәрбие сағаттары, «Жирен жаман әдеттен, үйрен жақсы әдеттен» кеші, «Қатыгездік қайдан шығады?» пікірталасы, үлкенді сыйлау, кішіге қамқор болу, әділеттілікті биік ұстау сияқты әдет пен ғұрып қағидаларын үйретуге, ұлтымыздың интеллектуальдық күшін нығайту мақсатымен дарынды балаларды анықтауға, олардың қабілетін дамытуға жан- жақты жағдай жасауға бағытталды.

Бала – болашақтың адамы, жаңадан қалыптасып келе жатқан ел азаматы. Сондықтан қазіргі қоғамның жаңару жағдайы болашақ ұрпақты тәрбиелеуде тұтас педагогикалық процестің барлық саласында халықтық педагогиканың озық идеялары мен тәжірибесін кеңінен қолдануды талап етеді.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында оқыту формасын, әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалылық қағидасы бекітілген, бұл білім мекемелерінің тәрбиешілеріне, педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға мүмкіндік береді.

Елбасымыз болашақ, ұрпағымызды тәрбиелегенде оларға жастайынан имандылық пен салауаттылық қасиеттерді сіңіре білсек, тәрбиелесек, сонда ғана біз рухы дамыған, егеменді еліміздің дамуына өз үлесін қоса алатын азамат өсіре аламыз, - деген болатын.

Жалпы жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде халықтық педагогиканы жүйелі пайдалана білсек, дәстүріміз жалғасып, әдет-ғұрпымыз сақталып, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеуімізге әбден болады.

Еліміздің ертеңі бүгінгі бүлдіршіндер екені белгілі. Ал бүгінгі өскелең ұрпақ ұлтымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпынан тым алыс, батыстық үлгіге бой алдырып барады. Халықтық педагогиканың асыл мұралары болып табылатын салт-дәстүр, әдет-ғұрып, мақал-мәтел, шешендік өнер, халық ауыз әдебиетін бүгінгі жастар бойына сіңіру үшін ең алдымен ана тілімізден бастаған жөн. Ана тілін білмейтін ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру әсте мүмкін емес. Өз тілінде сөйлеп және ойлай алмайтын ұрпақтың өз ұлтына деген құрметі ешқашанда болмақ емес.

Халқымыздың ұлттық санасының егемендік алып жатқан ұлттық және халықтық мәдениеті жоғары адамзаттарды тәрбиелеу бүгінгі қоғам алдында тұрған жан-жақты мәселе болып отыр. Біздің пікірімізше қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілгеніне байланысты халқымыздың ежелден қалыптасып тәрбие дәстүрі халықтық педагогиканың үлгілерін насихаттауда және дамытуда көп болып қолға алынатын ізетті мәселелердің бірі болып отыр. Ең алдымен оқу-тәрбие процесінде, халықтық педагогиканың озық түрлерін кеңінен пайдаланып отыруымыз қажет.

Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәлім – тәрбиенің белгілі жүйеде жас буын жадына сіңіріп отыратын арнаулы жолдар, тиісті тәсілдерде болған. Мәселен, мақал-мәтелдерде адамгершілік, имандылық тәрбиесіне байланысты әдеп бұрыштары нәсихаттап, ал жұмбақтармен айтыстарды ақыл ой тәрбиесі өлең, жыр дастандарда эстетикалық тәрбие негізі, принциптері, ал ертегілер халық тәрбиесіне сан алуан мәселелерін қозғайтын тәлімдік материал ретінде пайдаланған.

Ұлт ойындары осылайша атадан балаға үлкеннен кішіге мұра болып, жасалып отырған және халықтың дәстүрлі шаруашылық мәдени көрінісі те болған. Ойын тек көңіл көтерумен ермек үшін ғана жасалмаған, қайта белгілі бір халықтың әлеуметтік дамуының төменгі сатысында тұрған кезінде, жазу өнері әлі дамымаған, оқу орындары болмаған кезде, өз ұрпақтарын өмірге әзірлеу мүмкіншіліктерін пайдаланатын бірден бір тәжірбиелер іс-әрекет қызметін атқарады. Адамгершілік іс-әрекет, әдеп- ғұрыпқа баулуда белгілі бір жүйеге негізделген ұлт ойындарының болуы, баланың жас ерекшеліктеріне сәйкес дене ақыл-ой жағынанда дамуына тамаша мүмкіндіктер туғызады, қазақ халқының ағартушы педагогтары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев және т.б. педагогтарының және ағартушы мұраларын және халықтық тәрбие дәстүрін жан-жақты жүйелеп жинақтау нәтижесінде халықтық педаггиканың сарқылмас қайнар көзінен сусындай отырып кейінгі ұрпаққа қалдырған болатын.

Балабақша табалдырығын аттаған алғашқы күннен бастап балалардың қоғамдық өмірімен, жаңа ортадағы өздерінің міндеттерін, қоғамдық пайдалы еңбектерге қатыстыру арқылы олардың жауапкершілігін арттыруда, сабақтарды байланыстыра отырып оқыту процесінде ұлттық ойындарды пайдалануды жүзеге асыру керек.

Әрбір ұстаз осындай ғылыми еңбектері мен таныс болып, оларды өз қажеттіліктеріне жаратып, жас ұрпаққа сапалы біліммен сапалы тәрбие беруге пайдаланып отыруға қоғам алдында борышты.

Мақал-мәтелдер мен жаңылтпаштың өтірік өлең мен ертегі, дастандар және лиро-эпостык, жырлар-балаларды елжандылыққа, еңбексүйгіштікке, жамандық пен жақсыны, шындық пен өтірікті айыра білуге, батырлық пен батылдыққа тәрбиелейді.

Осылай балалардың ынтасын және танымдық қызығушылығын арттырып, олардың өз бетінше ізденуіне жол ашу.

Қазақтың «тектілік» деген сөзінде үлкен мән-мағына, аса құнды астар жатыр. «Текті» деп білім қуып, еңбек етіп, ата-бабасының атына кір жуытпайтын, бойына ұлттық болмысымыздың бар қасиетін жинақтаған, иманды-инабатты, арлы да абыройлы азаматты айтамыз.

Ал «текті» ұрпақ тәрбиелеу үшін, отбасындағы ата-анасы беретін тәрбиемен қоса, алғашқы тәрбие балабақшада басталады.

Әрбір баланың ішкі дүниесіне үңіліп, қазақи тәрбие беру негізгі міндетіміздің бірі болуы шарт.Оларға:

1. Ана тіліміздің ерекшелігін ескеріп, сонау ақын-жазушыларымыздың «тіл» жайлы айтылған нақыл сөздерін, өлеңдерін пайдалана отырып, ұрпақ бойына тілімізге деген құрметті қалыптастыру.

2. Сабақ барысында ұлттык, ойындарды (қыз қуу, көкпар, теңге алу, бәйге, алтын сақа) түрлі әдістермен ыңғайына қарай қолдану. Бұл балалардың сабаққа деген қызығушылығы мен ынтасын оятады.

3. Мақал-мәтел сайысын ұйымдастыру. Сабақ барысында балаларды қатар бойынша бөліп сергіту сәті ретінде пайдалану. Бұл баланың сөздік қорын молайтады, әрі есте сақтау қабілетін арттырады.

4. Ұлттық дәстүрлер арқылы оқу-тәрбие үрдісінде бала бойына рухани мәдениетті қалыптастыру.

5.Салт-дәстүр, әдет-ғұрып негізінде ұлттық психологиялық ерекшеліктерді ескере отырып, адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу.

6. Ұлттық дәстүр арқылы дүниедегі бағалы рухани байлықты жеке тұлға бойына дарыту.

Белгілі жазушы, педагогика ғылымдарының докторы С.Ғаббасов: «"Халық педагогикасы - дегеніміз, адамның жан дүниесін тәрбиелейтін және зерттейтін ілім» деген болатын.

Халық педагогикасы ұрпақтан-ұрпаққа қажетті қасиеттерді жинақтаған тәжірибе. Оның мақсаты ұлттық ерекшелігімізді айқындай түсетін, өнегелі азамат, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Ұлтымыздың тәлім-тәрбиесін ұрпаққа жеткізу әрбір ұстаздың алдына қойған мақсаты, бағдарламасы болуы шарт.

Адамгершілік, имандылық, инабаттылық, үлкенге құрмет, кішіге ізет, сөз қадірін білу сынды қазаққа тән қасиеттерді бала бойына сіңіруді бастауыш сыныптан бастаған абзал. Халқым «баланы жастан» деп тегін айтпаса керек. Бала күнінде қалыптасқан дағдысы келешекте жемісін берері анық.

Ұлтымыздың болашағы тәрбиелі ұрпақ қолында. Ал тәрбиелі ұрпақ, қалыптастырудың бірден-бір жолы - халықтық, педагогиканың асыл қазынасы. Халық педагогикасының мәні - еңбек, білім, дағды, адалдық пен адамгершілікті жас ұрпақ бойына дарыту. Салт-дәстүр әрбір ұлттың ұрпақ, тәрбиесінен, тіршілігінен көрініс береді. Осы дәстүр ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып және сол қоғамға сай жаңарып отыруы шарт. Сонда ғана ол өз мәнін жоғалтпайды. «Халқым қандай десең, салтынан сынап біл» деген екен. Ұлттың салт-дәстүрі арқылы сол ұлттың менталитетінен, ақыл-зердесінен, даналығы мен даралығынан хабардар етіп тұрады.

Қазақ халқы материалдық мұралар мен қоса, мәдени қазыналарға бай халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлттық ойындар жатады. Болашақ ұрпақтарымыздың оны оқып үйрене отырып, өздерінің кім екендіктеріне барлау жасалуына, ата-бабамыздың психологиялық болмысымен ойлау жүйелеріне зер салуына өткенімен бүгінгісін байланыстыра білуіне, сөйтіп мәңгүрттік атаулыға тосқауыл қоюларына септігін тигізбек.

Ойындарға зер салып ой жүгіртіп қарар болсақ, үлкен де мәнді, мағыналы істер туындайтынын байқаймыз.

Ұлт ойындары атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғаса отырып, халықтың көне дәстүрлері шаруашылық мәдени өмір тіршілігінің жиынтық бейнесі де болған.

Әрине өнер ретінде әдебиетпен мәдениеттің сан алуан түрлерімен қабысып бірін-бірі толықтыра байыта түседі. Ойын бар өнердің бастауы, көне әдебиет пен пайда болып, халықтың игілігіне сөйтіп, бүгінгі ұрпақтың ұлттық ойындары адам еңбегінің жемісі.

Ойын халық қиялының ой құбылысының көрінісі нәтижесінде дүниені танып білуге талпынысының нышаны ретінде өмірге келген, халықтың әлеуметтік экономикалық айнасы.

М.О. Әуезов «біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында, өздері менің түсінуімше көңіл көтере жұрттың көзін қуанту көңіл шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше мағыналары болған» - дейді. Бұл пікір өзі өмір сүрген ортаның шындығынан туындаса керек.

Қазақтың тарихи көне жылдарының эпостары мен лиро эпостарын алып қарасақ, оның өне бойынан ұлттық ойындарының әдет-ғұрыптарының, салттарының алуан түрін кездестіреміз.

Негізгі кейіпкерлер-халқының ел қорғаушы батыры, жауынгер халық қайраткері екені ойын үстінде көрінеді, сол ойын арқылы шынығып, өзінің табиғи дарынын шыңдай түседі.

Адам ата-анадан туғанда есті болып тумайды. «Естіп, көріп, ұстап жатып ескерсе, дүниедегі жақсы жаманды ажырата алса, көргені көп адам білімді болады» - дейді Абай Құнанбаев.

Бір жастан жеті жасқа дейінгі балаларды халқымыз нәресте немесе ойын баласы деп атаған. Халық неше алуан ойынды туығызып қоймай оны іс жүзінде қолданып, ойынның тәрбиелік, білімділік жақтарын да көре білген.

«Бала ойынмен өседі» деген өмірлік қорытынды жасап, бала тәрбиесіне тілек етті.

Балалармен ойнайды

Ойнап жүріп ол бала

Кеудеде ақыл оймайды - деген өлең жолдары да осының дәлелі. «Ойын баласы ғой, бүгін ойнамай үйде отыр, сонсоң ауырып қалды – ау» деген қорытынды жасап халқымыз ойынның бала денсаулығына да әсерін бағалаған.

Ойын-баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, бүкіл өмірге ұштасады. Халық бала тәрбиелеуде өзінің асыл ойларын, мол тәжірбиесін өлеңге, әнге қоса айту арқылы баланың ой ықыласын өздеріне тез баулып алуға болатын әдіс айлалар қолданғанын білеміз. Бала әр түрлі ойындар арқылы күнделікті өмірді тануға үйренсе ұйқасты тіркестер олардың өлеңге деген құштарлығын оятады,тіл байлығын дамытады. Жастайынан әнмен өлең арқылы көп нәрсені ұққан бала есейе келе өздігінен көңіл білдіруге талпынады. Өмір мектебін ертерек таныстыруға себепші болатын осындай өлең жырлардың бәрі де баланың ішкі дүниесімен сезінуі арқылы оларды үнемі жақсылыққа саналы ойлауға талпынтады.

Тәрбиеленушінің білімінің сапалы болуы оқу жүйесінде әр сабақтың ішкі мүмкіндіктерінде оларды ұлтық дәстүрмен ұштастырып балаларды шығармашылық жұмыс істеуге білім, білік, дағдыларын іскерлікпен дамытуға байланысты. Қандай сабақ болмасын тәрбиеші балаларды ізденіске баулуы керек. Осыны жүзеге асырудың бірден-бір ұтымды жолы тәрбие процесінде ұлттық ойындардың түрлерін пайдалану. Мысалы: «Орамал тастау», «Сақина салу», «Жамбы ату», «Ақ серек». Ойынды жүргізу барысында балаларды ұлттық ойындардың жемісі арқылы тақырыпқа сәйкес ойын тапсырмалар ұйымдастыру, сол арқылы олардың бойына байсалдық, тапқырлық, шыншылдық және тағы басқа қасиеттерді сіңіру қалыптастыру басты нысана. Білім мен тәрбие егіз. Қазақ халқы баланы тәрбиелей отырып, танымын кеңейткен.

Елбасымыз «болашақ, ұрпағымызды тәрбиелегенде оларға жастайынан имандылық пен салауаттылық қасиеттерді сіңіре білсек, тәрбиелесек, сонда ғана біз рухы дамыған, егеменді еліміздің дамуына өз үлесін қоса алатын азамат өсіре аламыз», - деген болатын.

Жалпы жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде халықтық педагогиканы жүйелі пайдалана білсек, дәстүріміз жалғасып, әдет-ғұрпымыз сақталып, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеуімізге әбден болады.

Еліміздің ұлттық саясатының басты бағдарларының бірі - ана тілінде таза сөйлеп, ұлт тарихын, мәдениетін құрметтейтін ұлтжанды азамат тәрбиелеу. Осы мақсатта жалпы білім беретін орта мектептерде ана тілін ойындар арқылы балаларлардың шығармашыл ойлауын қалыптастыру - бүгінгі өмір талабына сай азаматты тәрбиелеудің негізгі жолдарының бірі. Себебі, оқыту үрдісінде тиімді қолданылған ойындар балалардың сабаққа деген ынтасын арттырады, сол арқылы шәкірттердің ана тілінің терең қатпарларын игеруіне, асыл-маржандарын түсінуіне жағдай жасайды.

Ғалым оқулықтарын құрастырған кезде теорияның тәжірибемен байланысы ұстанымын басшылыққа алған. А.Байтұрсынов тәрбиеленушінің меңгерген білімін тәжірибеде орынды қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін тілдік материалдарды үш кезеңде үғындыру жұмыстарын жүргізу қажеттігіне ерекше назар аударған.

Бірінші кезеңде тіл білімінің сыртқы болмысын таныту жұмыстары жүргізіледі. Тәрбиеші түрлі әдіс-тәсілдерді орынды пайдалана отырып тіл заңдылықтары мен ережелерінің болмысын меңгертеді.

Екінші кезеңде балалардың тәжірибеде өз білімін қолдана алу дағдылары мен біліктерін, білімдерін бекіту үшін «Сынау» және «Дағдыландыру» жұмыстары жүргізіледі. Сөздердің мағыналары қандай, олар сөйлемде қалай орналасады, бір-бірімен қалай тіркеседі, сөйтіп тіл білімінің заңдылықтары тәжірибе жүзінде танытылады.

Үшінші кезеңде балаларды шығармашылық ойлауға дағдыландыру үшін ойындар қолданылады. Бұл ойындарды қолданудағы басты мақсаты – тәрбиеленушінің жаңа білім жөнінде түсінігін қалыптастыру, білімін жетілдіру, баланың тіл ережелерін өздігінен ізденіп қолдануға үйрету. Ойындарда балалардың жас шығармашылық қабілетін дамытатын тапсырмалар беріледі.

А.Байтұрсыновтың тілдік материалды меңгеру кезеңіндегі балалардың ойлау қабілеттерін эмпирикалық ойлау (1 кезең), теориялық ойлау (II кезең), шығармашылық ойлау (III кезең) деп қарастыруы - балаларға білімді игертудің ұтымды жолы. Ғалымның әдістемелік жаңалығы бүгінгі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ.

А.Байтұрсыновтың оқу-ағарту жөнінде айтқан ой-пікірлері орта ғасырлық ғалымдар Әбу Насыр әл-Фараби және Әбуғали ибн Синаның, пікірлерімен ұштасады. Бұл ұрпақтар жалғастығын, сабақтастығын көрсетсе керек. Әл-Фараби «Рухани негіз түзу болса, оның тілегі, қалауы дұрыс болады. Оқу, үйрету нәтижесіне шәкірттің ниеті әсер етеді. Көңіл қалауы болмақ» десе, Әбуғали ибн Сина тәрбиеленушінің сабаққа қызығуы басым болса, оның білімінің нашар болмайтынын айқындап, өз пікірін былайша тұжырымдаған: «... егер ұжымда бала тәрбиеленсе, онда ол жалықпайды, сабаққа ынтасы мен қызығуы пайда болып, басқалардан қалып қоймауға талпынады». Мәселен, А.Байтұрсыновтың «Балалар оқудың басында қиналмаса, оқудан тауы шағылмай, көңілі қайтып, мұқалмайды, оқуға ықыластанып, оқыған сайын қызығады. Оқу басында қиын болса, балалар суға (ұйыққа) түскен мал сықылды малтығып, жылжи алмай қиналады, үйретуші сүйреп шығара алмай қиналады» деген пайымдауы сол ғұлама көзқарастарымен орайлас келеді.

Бұл пікірден ғалымның сабақта ойындарды тәрбиеленушілерге жаңа материалды толық меңгерту үшін ғана емес, олардың сабаққа қызығуын арттыру мақсатында қолданғанын көреміз.

А.Байтұрсыновтың оқулықтары мен еңбектерінде арнайы «дидактикалық ойындар» деген термин қолданылып аты аталмаса да, сабаққа балалардың, ынтасын туғызатын ойындардың түрлерін кеңінен қолданған. Мәселен, «Қате оқыған жақ қайта оқиды» атты ойыны.

«Алтын бала одақтасып ат бақыл атты.

Дала балалары одақ болды.

Қала балалары одақ болды.

Асандар атты.

Алты асық алды

Назарлар асықсыз қалды..

Асандардан асық қарыз алды.

Қақбақылдан да Назарлар қалды.

Осы 8 сөзді 8 баладан одақтасып бәске оқиды. Бәстері қата шығармау; шығарған жақ қайта оқу, бала басынан бір сөйлемнен оқиды. Бірі қателессе, қатесі одағының бәріне жұғады. Қателескен жақтан біреуі бөтен мақаланы қатесіз оқып шықса, одақтастарының қатесінің бәрін жуады».

Бұған қарағанда А.Байтұрсынов ойындарды балалардың сауатын арттыруда, олардың орфоэпиялық дағдыларын қалыптастыруда толық пайдаланған.

Сондай-ақ, ғалым ойындардың басқа түрлерін арнайы «Ойнаңдар, ойлаңдар!» деп тапсырма түрінде берген.

«Төлептің төрт ұлы бар. Төрт ұлының адам басына бір апа, бір қарындасы бар. Төлептің барлық баласы нешеу болған?».

«Бір қазақ қалаға бара жатыр еді, жолдан үш танысы қарсы шықты. Қанша адам қалаға барды?».

Осы тапсырмалар секілді оқулықта көптеген ойындар қамтылған. Ойындар балалардың, білімді дұрыс меңгеруге, тәжірибеде орынды қолдануға біліктерін қалыптастырады, жетілдіреді. «Қате оқыған жақ қайта оқиды» деген ойында балалар сөздерді дұрыс айтуға, сөйлемді қатесіз оқуға дағдыланады. Ойынның, шартын өзгерту арқылы тапсырма мақсатын да өзгертуге болады. Бұл өтілген тақырыпқа, қандай іскерлік біліктерді қалыптастыру деңгейіне байланысты. «Қате оқыған жақ қайта оқиды» деген ойынның тақырыбын, ойынның мақсатын «Сөз мағынасын дұрыс тап», «Мәндес сөздерді кім көп табады» деп сабақта өтілген жаңа материалға қарай өзгертуге болады. Қорыта келгенде, А.Байтұрсынов – қазақ тілін оқыту әдістемесінде тұңғыш дидактикалық ойындарды қолдану негіздерін көрсетіп, сара жол салып кеткен ғалым.

Балалардың қызмет бағыты күшейген кезде оның құлшынып ойнағысы келіп тұрады. Баланың ойын қызметін тоқтатып, оны қимылына қайшы келетін басқадай нәрсемен шұғылдануға мәжбүр еткізу – бала талантының жеделдете дамып, жан-жақты ашылуына тосқауыл жасау деген сөз.

Сонымен педагог-ғалымдар мен психологтар зерттеулеріне талдау ойынның баланы оқыту, тәрбиелеу және дамыту ісінде ерекше мәнге ие болатындығын көрсетті.

Ойында ең алғаш баланың дүниеге әсер етуге қажетсінуі қалыптасады және көрінеді, ойынның – негізі, жалпы психологиялық мәні де осында.

Этнопедагогикалық әдебиеттерде ұлттық ойындардың педагогикалық мәні былай анықталады: «ұлттық ойындар баланың ақыл-ойын, тілін ұштап, дүниетанымын, ұлттық сезімін, еңбекке дұрыс көзқарасын, көркемдік-эстетикалық талғамын қалыптастырып, жетілдіреді, әсемдік әлемінің сырын ұқтырады. ендеше бұл ойындар оқытуға арналған.

Бала ерте жастан-ақ қоршаған ортамен танысады. Ол адамдармен, жануарлармен, әртүрлі заттармен қарым-қатынасқа түсіп, олардың ерекшеліктері мен қасиет-сапалары туралы мағлұмат алады. Бірақ, бала тек өзінің тәжірибесіне сүйеніп оқыса оның білімі нақты болмайтыны сөзсіз. Сондықтан білімді пысықтау, бекіту үшін ойындар пайдаланады.

Ұлттық ойындардың негізгі мақсаты – баланы тәрбиелеу, оқыту, олардың танымдық қабілеттерін дамыту. Ал мазмұны – қандай да болмасын ақыл-ой міндеттерін жүзеге асыру. Ережені орындау ойды, қиялды, есті дамытуға ықпал етеді. Ұлттық ойын арқылы дүниені тану басқаша түрге ие болады, ол күнделікті оқытуға ұқсамайды, мұнда қиял-ғажайып та жауапты өз бетінше іздеу де, белгілі болмыс пен құбылысқа жаңаша көзқарас та, білімді толықтыру мен кеңейту де, жекеленген құбылыстар арасында өзара байланысты, ұқсастықты және айырмашылықты тағайындау да бар. Ал ең бастысы, балаларды еш зорламай, өздерінің қалауы бойынша ойын арқылы оқу материалын әртүрлі тұрғыдан бірнеше қайталауға мүмкіндік туады. Сонымен бірге ұлттық ойындар өзара сайыстыру мүмкіндігін туғызып, тәрбиеленушілерге білімдерін әртүрлі жағдайда қолдануға негіз береді.

Ойынның оқыту үрдісіндегі ерекше рөлі ерте кезден белгілі. Ұлы педагогтер мен ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған және өз жұмыстарында тиімді пайдалана білген. Ойын кезінде адамның толық және ойламаған жерден қабілеті ашылады.

Бала өмірге келе салысымен ойын арқылы өзін қоршаған ортамен, табиғатпен танысады және сол арқылы дамиды, өседі. Ана тілі сабақтарында тәрбиеленушінің ақыл-ойын, танымдық процестерін жетілдіру және сабаққа деген қызығуын арттыруда ойынның рөлі зор. Ол сабақтың сапасын арттырады және балалардың белсенділігін, шығармашылық ойлау қабілетін дамытады.

Ойын кезінде барлық балалар бірдей, өйткені, барлығы да не істесем, қалай айтсам жеңемін, қалай нәтижеге жетемін деген мақсатта жұмыс істейді. Тақырыпты білмей отырған тәрбиеленушінің ойын кезінде қорқынышы, ұялшақтығы жойылып, басқа балалармен бірге бір деңгейде жұмыс істей алады. Тез тілдік материал жатталады, ол балалар өзінің басқалармен бірге сабаққа қатысқанына көңілі толып отырады.

Балалармен әр түрлі ойындар ойнауға болады. Кейбір ойындар тілді жаттықтыру үшін қолданылады, ал енді біреуі арнайы бір жағдаятқа негізделіп келеді және ол бір драмалық шығармаға ұқсайды, өйткені, оның өзінің ой желісі, соған қатысты кейіпкерлері болады. Егер жағдаят балалардың өмірімен байланысты болса, онда олардың қызығуы артады, бір-бірімен сайысқа түсіп эмоционалдық көңіл күйге жағдай туады. Ойын кезінде белгілі бір нәтижеге жету үшін балалар тек қана сөзді ғана қолданып қоймай, сонымен қатар мимика, жест түрлерін де қолдана алады. Сонымен ойын келесі міндеттерді шешуге мүмкіндік тудырады:

- балаларды психологиялық жағынан дайындауға;

- тілдік материалды бірнеше рет қайталауға;

- тәрбиеленушінің белсенділігін арттыруға

- балалардың бір-бірімен қарым-қатынасын, ұйымшылдығын дамытуға;

- тез және дұрыс жауап беруге;

- сабақты қызықты өткізуге.

Ойынның біз білетін бірнеше түрі бар: грамматикалық, лексикалық, фонетикалық, орфографиялық.

Ойынның сабақтағы орны бірнеше факторларға байланысты: балалардың дайындығына, меңгерілетін материалға, сабақтың мақсатына. Лексикалық ойындарды сабақтың басында болмаса аяғында, фонетикалык, ойындарды сабақтың басында, грамматикалық ойындардың көбін жаңа тақырыпты өткен кезде қолдануға болады. Ойынның нәтижесіне жету тәрбиешіге байланысты. Тәрбиешінің балаларға деген сенімі, оларға деген көзқарасы дұрыс болса, олар тек ойынды ғана емес, басқа да жағдайларда өздерін көрсете алады.

Сонымен бұрынғы және кейінгі психологтардың пікіріне сүйенсек ойын бала ойының іс – әрекетін дамыту, қарым-қатынас орната білу, салыстыра білу, объективті түрде білім алу жалпы бала дамуының басты факторы болып табылады.

Қазақтың ұлттық ойындары халық педагогикасының ұлттық азығы болып табылады. Бұрындары халық ойындары халықтың өмір сүру тәртібі дәстүрі, батырлығы, еркіндігі, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, жеңіске деген құлшынысы байқалып тұрған.

Халықтық шығармалар әсіресе Ы.Алтынсаринді және А.Құнанбаевты қызықтырды. Олар халық тәрбиесіне көп мән беріп, сенді. Олар өздерінің сенімдерін халқына деген сүйіспеншілігімен білдірді.

Өзінің іс-тәжірибесінде Ы.Алтынсарин халықтың ертегілерін, мақал-мәтелдерін, жұмбақтарын көп келтірген. Ы.Алтынсариннің «Қазақ хрестоматиясы» еңбегінде жас ұрпақты қоршаған ортаға дұрыс көзқараспен қарау, адаммен дұрыс қарым – қатынас орнатуға, тәрбиелік мағынасы терең халық мақал – мәтелдері көптеп қолданылған. Мысалға, «Еңбексіз бақыт болмайды», «Ерте тұрған адамның бір ісі артық», “Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» т.б. Ы.Алтынсариннің ойынша балаға білім мен тәрбие беруде халық шығармаларын пайдалану баланы ұлттық дәстүрді толық меңгеруге, адам ойын және іс -әрекетін дұрыс қабылдауға, адамгершілік қасиеттерді бойына түйіп, әдемілікті сезіне білулеріне көмектеседі. Қазақ баласы қоршаған ортасын ғылыми тұрғыдан танып білмегенімен, олар жасынан қоршаған ортаны жетік танып, жерді бағдарлай білген, атпен жақсы жүрген, саятшылыққа шыққан, ақын айтыскерлердің әндерін естіп, ертегі тыңдап өскен. Қазақ баласы жастайынан мақал-мәтел жаттап, ертегі тыңдап, жұмбақ шешіп, ұлттық ойындарды ойнап өскен.

Қазақтың ұлттық ойындарын Абай жоғары бағалап, жақсы көрген. Мұхтар Әуезовтың «Абай жолы» романында мынадай жолдар берілген. «Қысқы күндері Абай Макишев Исмагұл, Марқабай және Көрпебайды тоғызқомалақты ойнау үшін оларды апталап қонақ болуларын талап ететін.Абайдың өзі де ортасы да мықты ойыншылардың бірі болатын. Олар ойынды аса қызығушылықпен таңертеңгі астан түске дейін үзбей ойнайтын. Сары сүйекшеден жасалған жылтыр шариктер тақта тесігіне бірінен соң бірі түсіп жататын. Көп шариктің ішінен 9 шарикті қалай тез тауып алатынын түсіну қиын болатын. Бірінші үйреншікті 3-4 жүрістен кейін, бір-бірінен үлкен мес шариктерді алатын. Міне олар тұздықты алатын кезге де жетті».

Ұлттық ойындар әсіресе Абай аулының той-томалақтарында ұйымдастырылатын. Ақсақалдар тойдың қызығын тамашалап, таң қалудан жалықпайтын. Бұл ойындарға көбінесе жас өспірімдер мен балалар қатысатын.

20 ғасырдан бастап қазақ фольклорының материалдары этнографиялық экспедицияларда этнографтардың, өнер адамдарының, фольклорлардың зертеулерінде зерттеліп, баспа беттеріне басылып, радио және теледидардан беріле бастады. Онда ұлттық ойындар тәрбиелеу құралы ретінде қарастырылды. Осылай қазақтың ұлттық шығармалары дами түсті.

Қазақ халқының ұлттық ойындарын білім беруде және тәрбиелеуде көрсеткен ғалымдар Н.Құлжанова және М.Жұмабаев. Н.Құлжанованың пікірінше ойын жүгіріс, секіру, әңгіме және бала күлкісі біз бұған әрқашан мән бере бермейміз, бірақ ол бала дамуына зор септігін тигізеді.

М.Жұмабаев «бала қозғалыссыз өмір сүрмек емес, өйткені бала ойынсыз әрекет ете алмайды». Ойын барысында баланың қиялы дамиды, жауапкершілігі, құлшынысы артады. Сондықтан ойынды бала тілін дамытуда қолданған жөн. Ойынның шартын дұрыс құрып,оны балаларға қысқа әрі нақты түсіндіру жеткілікті. Балаларға көргендерін, естігендерін жеткізу қызықты. Ойын бала ойында жаңа бір суретті бейнелеп,өзінің тілін дамытуға ықпал етеді. Ойын барысында баланың рөлін дамыту үшін тәрбиеші баламен бірге болуы керек. Сонымен қатар ойын барысында тәрбиеші балалармен арадағы ара қашықтықты сақтай білуі керек. М.Жұмабаев қазақ халқының этнопедагогикасын қоса қарастыруды ұсынады. Оның «Педагогика» еңбегінде халықтық тәлім – тәрбиеге арналған мақал – мәтелдер берілген. Мысалы: «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің», «Ұрлық түбі – қорлық» т.б. Сонымен қатар қазақ халқының эпостары, ертегілері шебер берілген.

Ұлттық ойындардың тәрбиелік жағы қазақ ақындары еңбектерінде айтылған. І.Жансүгіровтың айтуынша қызықты ойындарды яғни санамақтарды бала сөйлей бастағаннан бастап мектеп жасына дейін бала жаттап, өздері құрап айтуының өзі ұлттық ойындардың бастамасы.

М.Әуезовтың айтуынша қазақ халқында бұрыннан бері қызықты, көңілді ойындар қолданысқа ие. Ойын тек баланың білімін дамыту емес, сонымен қатар ойын арқылы сергітіп, демалдыру.

Қазақ ауыз әдебиетін жоғары бағалап, қазақ халқының ұлттық ойындарын, қазақ халқының театрын көре білгендердің бірі С.Мұқанов. Ол бұларға ойын - өлең «Бадик» ойын – сауықта жүргізілетін ат жарыс, жастар ойындарын, ақындар айтысын халық күлдіргілерін жатқызды.

Ұлттық тәрбиенің көзі деп академик Т.Тажібаев қазақ фольклорының музыкасын, өмірін, ұлттық ойындарын атады. Спорттық ойындарды ол көбінесе физикалық тәрбие беруде қолданды. Оның ойынша спорттық және атпен ойналатын ойындар ерлерге әскери қатал мінез, күштерін жетілдіруге, өздерін қозғалыста ұстауға, қырағылыққа, байқағыштыққа тәрбиелейді. Жауға шығатын жігітке осының бәрі қажет деп есептеді. Ат және спорт ойындары: бәйге, аударыспақ, тізгінге таласу, қыз қуу, бүркіт салу, тазы жүгірту теңге алу т.б. жатады. Спорт ойындарына: күрес, жүгіріп жарысу, арқан тартыс, садақ ату, ақ сүйек, қаппен жүгіру, соқыртеке т.б. Ақын жігіттерден атпен жақсы жүруді талап етті. Бұған балаларды жастайынан баулыған, ал бала 3 жасқа келгенде той жасап, атқа отырғызған. 5 жаста бала үлкендердің көмегінсіз өзі атпен жүре білуі керек, ал 6 жаста баланы ат жарысқа қатыстырған. 14-15 жаста бала аттың құлағында ойнаған. Атқа мінуде қыз балалар ер балалардан қалыс қалмаған. Олар жыр және спорттық ойындарға қатысқан. Спорттық ойындарда дене және әділдік басты орында қойылды. Тоғызқомалақ, дойбы секілді ойындар адамның ойлау қабілетін, өзіндік шешім қабылдауын, қырағылығын дамытады. Ал спорт ойындары кеңістікте өзін басқара алу, интеллектуалдығын, есте сақтауын, байқампаздығын, шапшаңдығын дамытады.

Қазақ халқының ұлттық ойындары педагогикалық тұрғыдан жинағы «Ақ сандық, көк сандық», «Қазақтың ұлттық ойындары», «Жаңылтпаштар» т.б. көрініс тапты. Бұларда қазақ халқының түрлі өнері көрініс беретін ойын түрлері жинақталған.

Қоғам дамуына байланысты қазақтың ұлттық ойындары түрлі ойын-сауық мерекелер ойындары маңызды рөл атқарды.

М.Таникеевтің ойынша ешқандай ғылым өзінің тарихын түп негізін білмей дамып жетілмейді. Сонымен қатар Б.О. Тотенайеваның пікірімен де келіспеуге болмайды. Оның ойынша қазақ жерінде мекендеген адамдарға аңға шығу, атпен жүру, табиғаттың қыр-сырын ұғыну, жануарларды танып білу сияқты нәрселер таңсық емес. Еңбекте іс - әрекет механикалық түрде емес, шығармашылық тұрғыдан дамуды көздейді. Сонымен қатар балаларды саятшылыққа дайындау мақсатында аңға шығу ойындары ойнатылады. Аңшылар ойынында басты қырағылық, сақтық, шапшаңдыққа баулиды.

Бала тәрбиесінде ұлттық ойындардың алатын орны және оларды пайдалану ерекшеліктері

• 
  оқыту – жаңа білім,білік, дағдыны қалыптастыру;
  
• 
  тәрбиелік – басқа қарым-қатынасты қалыптастыру, жан-жануарлар әлеміне қарым-қатынасты қалыптастыру;
  
• 
  дамытушылық – балалардың дене дамуын, қабілеттерін, психикалық процестерін дамыту;
  
• 
  әлеуметтік – ұлттық сана-сезімдерін қалыптастыру;
  
• 
  диагностикалық –баланың дамуына диагностика жүргізу.
  

• 
  тәрбиеші ұлттық ойындардың дидактикалық мәнін жете түсіну;
  
• 
  дидактикалық мақсатта қолданылатын ұлттық ойындарды;
  
• 
  балалардың жас ерекшеліктері және қызығушылығына байланысты; іріктей білу;
  
• 
  ойын ережесін өзі жете біліп, балаларға да түсінікті етіп жеткізе білу;
  
• 
  барлық ойындардың негізгі мақсатын анықтап алу;
  
• 
  ойын барысында ережені сақтауды қатаң түрде қадағалау;
  
• 
  ойын барысында ережені сақтауды алдын-ала даярлау;
  
• 
  қажет болған жағдайда өз қолымен даярлау немесе басқа құралдармен алмастыру.
  

1. 
   Ойынның сабақтың дидиактикалық мақсатына сәйкестілігі.
   
2. 
   Ойынның мазмұны мен формасына қарай әртүрлілігі.
   
3. 
   Ойынға қатысушылардың белсенді шығармашылық ұстанымы.
   
4. 
   Ойын балаларға түсінікті және тартымды болуы.
   
5. 
   Ойынның эмоционалды болуы.
   

• 
  ойынға қажетті көрнекті құралдар мен материалдар күні бұрын дайындалып қойылуы тиіс;
  
• 
  ойынға кірісер алдында оның жүргізілу тәртібі тәрбиеленушілерге әбден түсіндірілуі қажет; топтағы балалардың барлығының қатысуын қамтамасыз ету керек;
  
• 
  оларды ойын үстінде ойлай білуге, шешім қабылдай білуге жетелеу керек.
  

Әлеуметтік мәні зор ұлттық құндылықтардың мән-мағынасын ұғындыру, оны баланың санасына, сезіміне, мінез-құлқына әсер ететіндей дәрежеде жүргізу тәрбиешіден шеберлікті талап етеді. Өйткені, жеке тұлғаның құндылық бағдары туралы түсінікті бастауыш сыныпта қалыптастыру сол жас кезеңіндегі тұлғаның барлық ортаның өзара үйлесімділігін қажетсінеді:

• 
  білімдік (қоршаған дүниедегі құндылықтар туралы мәліметтер жиынтығы);
  
• 
  эмоциялық (өзіне не өзгеге, әлемдік қатынас қалыптастыру);
  
• 
  әрекеттік (алған құндылық түсініктері мен ұғымдарына сәйкес қимыл-әрекет тәсілінің жиынтығы).
  

Жалпы ана тілі, қазақ тілі сабақтарының мазмұны ұлттық құндылықтарға бағыттап отыратын білімдік-тәрбиелік сипатымен ерекшеленеді. Мәтінді талдау кезінде оның құрылымы мен мазмұны жеке тұлғаның рухани дүниесін байытатындай, сөйтіп, оның өзіндік пікірін туғызатындай деңгейде ұйымдастырылған жағдайда жеке тұлғаның ұлттық құндылық бағдарының дамуына мүмкіндік туады. Ол үшін тәрбиеленушінің бойындағы ұлттық құндылықтар қатарының артуына ықпал ететіндей бағытты ұсына отырып, құндылықтардың мәнін ашатын, арнайы бағыттайтын мәтіндерді пайдалану қажет.

Мысалы: «Шаңырақ шуағы» тақырыбын өту барысында шағын мәтіндерді пайдалана отырып, имандылыққа, ата-анаға құрмет көрсетуге бағыттау.

Жеке құндылық түсініктеріне әсер ете оқыту оның ең алдымен, әдеп-тілегіне баса назар аударуды қажет етеді. Өйткені ол – халқымыздың ұлттық психологиясының өзегі, оның ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық санасының практикалық көрінісі, барлық кісілік қасиеттерінің жиынтығы.

Оқу үрдісіндегі ұлттық құндылық бағдар адамаралық қарам-қатынастағы халқымыз үлгі тұтатын қағидаларды ұсынып отыру арқылы да жүзеге асады. Осылайша сабақ үстінде балалардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың түрлінше жолдары қарастырылып отырады. Қазақтың ұлттық дәстүрі бойынша, кісіні сыйлау, құрметтеу, оның кісілігін үйрену әрбір жастың парызы болып саналады. Үлкен кісінің алдынан қия кесіп өтпеу, үлкен адамға орын беру, көңіліне қарау адамгершілік борыш ретінде есептеледі. Адамгершілік барлық адамдарға тән қасиет ретінде өмірдегі кесір-қырсық, жанға жат мінездер мен кереғар іс-әрекеттерге қарсы күресу барысында қалыптасады. Ал қазақ халқының әлеуметтік өмірінде үлкенді сыйлау ұлттық дәстүрге айналған. Отбасында, балалар бақшасында, қоғамдық орындарда үлкенді сыйлай білу дәстүрін бұзбау және оны қастерлеу керек.

Тәрбие мен оқытудағы адамгершілікке бағытталған идеалдар құндылықтар деп қарастырылады. Оларға шындық, қайырымдылық, бостандық, шығармашылық, т.б. жатады. Құндылықтар – идеалдарды қабылдау немесе қабылдамау сезім арқылы айқындалып, ақыл мен ой-сана арқылы қабылданады. Құндылықтар құрметтеу, қошеметтеу, қабылдау тәрізді ұмтылысты білдіреді. Құндылықтар сезім мен ақыл-ойдың ұштасуын және сол арқылы адамның іс-әрекетін көрсетеді.

Құндылықтар шынайы ғана болады, ол адамға тәуелді емес, солай болса да субъективті, өйткені ол адам санасында орын алады. Құндылықтар сезім арқылы қабылданады, ал сана арқылы оны түсінуге болады, соның нәтижесінде тұлға құндылықтарды игереді де іс-әрекет етеді.

Ойын – балалардың негізгі іс-әрекеттерінің бір түрі. Бала өмірі ойынға байланысты. Бала ойынсыз өсіп өркендей алмайды. Бұл – өмірдің заңдылығы. Еңбек үстінде адамның көптеген ерекшеліктері дамиды. Өмір сүру барысында ол түрлі жолдармен жарыққа шығады. Мысалы, үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін еңбектену барысында танытса, ал балалар ойын үстінде көрсетеді.

Ойын - балалар үшін күрделі әрекет. Балалар ойын үстінде үлкендердің іс-әрекеттерін үйренеді. Ойын арқылы баланың ой-өрісі кеңейеді. Ойынның, өз мақсаты, жоспары, тәрбиелік мәні бар. Сол ойын арқылы бала өмірден көптеген мәліметтер алады. Ойын баланың ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез-құлықын, ерік-жігерін қалыптастырады. Аса ірі психологтардың пікірінше, ойын үстінде бала қандай болса, өскенде еңбек барысында сондай белсенділік таныта алады. Сондықтан ойын – адамның өмір танымының алғашқы қадамы. Бала ойын барысында өздерін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекеті байқалады. Ойын үстінде өмірдің өзіндегідей қуанып, ренжиді. Баланың белсенділігін, сапалы ойлана білуін, ой-өрісінің дамуын қамтамасыз ету, қиындықты жеңуді төзімділікке баулу – адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеті.

Халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан тәлім-тәрбиесі ұлт қаһармандарының өмірі мен ерлік істерінің тарихы, даналық сөздері адамгершілік тәрбие беруде үлкен рөл атқарады. Батыр бабаларымыз қазақ елінің басын қосып, ұлттық жауынгерлік - ерлік мектебінің негізін салған. Сондықтан бабалардың ерлігі - адамгершілікке толы, асқақ рухты, күні бүгінге дейін ел аузында, халық тәрбие ісінде үлгі етеді.

Қазақ халқы елін, жерін, оның табиғи, мәдени байлығын, өнері мен тілін, тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын сақтап, рухани адамгершілік тағылымдарын ұрпағына мұра етіп қалдырған. Тарихи ескерткіш-мұралар, жеке тұлғаның адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселесі әлі өз дәрежесінде зерттелмеген тақырыптардың бірі болып табылады. Бүгінгі жас ұрпақ бойындағы адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруда ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мұралардың маңызының мол екенін көпжылдық тәжірибелерден көруге болады.

Адамгершілік тәрбие мәселесі негізінен ұлттық педагогикалық ерекшеліктерге сүйене отырып тәрбие берудің әдістемелік жолдарын қарастырады:

- ұлттық дәстүрлер арқылы тәрбие үрдісінде баланың бойында рухани мәдениетті қалыптастыру;

- ұлттық дәстүрлер арқылы тәрбие үрдісінде баланың бойындағы адамгершілік құндылықтарын дамыту;

- салт-дәстүрлер негізінде ойынның ерекшеліктерін ескере отырып баланы рухани-адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу.

Баланың адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың жолдарының бірі - ол баланың қызығушылығын арттыру. Егер балаға қызығуына қарай тәрбиені жүйелеп берсе, баланың даму үрдісі шапшаңдайды. Бұл жерде Л.Занковтың идеясын негізге алған дұрыс. Ол "баланы қоғамдық өмірдің әр түрлі жақтарымен еркін араластыру керек, баланың дамуы үшін туындайтын шегіністерден қашпауымыз керек, керісінше баланың дамуына қандай дәрежеде ықпал еткенін айқындай отырып, жүргізу қажет" деген ұсынысын өз зерттеуімізде басшылыққа алдық. Тарихи ескерткіш - мұраларға жүргізілген саяхаттар мен танымжорықтар балалардың танымын қалыптастыруда негізгі орын алатынын тәжірибе барысында айқын байқадық. Әр түрлі жүргізілген саяхат жұмыстары балалардың ынтымақтастығын жетілдіреді. Бұл туралы психолог Л.С. Выготскийдің, " Дербес жұмыс істегеннен гөрі бала ынтымақтастықта күштірек әрі ақылдырақ болып, ол өзі шеше алатын интеллектуалды қиындықтар деңгейі жөнінен биікке көтеріледі" дегені баланы ынтымақшыл ету үшін топпен жұмыс ұйымдастыруды ұсынуы құптарлық пікір.

Ұлттық ойын ойнау баланың өз салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына деген сүйіспеншілігін арттырады және адамгершілік құндылыктарын қалыптас-тырады. Мәселен, ойында ұнамды әдеттер: өзара қарым-қатынастар, адамгершілік сезімдер дамиды. Еңбек ету барысында ұйымшылдық жауапкершілік, парыздық сезімдер сияқты қасиеттер қалыптасады. Мектеп жасындағы естияр балалардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруды жүзеге асыруда тәрбиеші олардың мүмкіндігінің 3-4 жастағы балдырғандарға қарағанда анағұрлым көп екенін аңғарады. Балалар қашанда шындықты айтуға тәрбиеленуі тиіс.

Баланың қайталанбастығын субъект ретінде қарап, өзіндік қабілеттігімен, бостандығы, тілегі, шешкен тапсырмалары барлық әлеуметтік институттарының тәрбиесіне бағыттылығы келесі тапсырмаларды шешуге көмектеседі:

• 
  Өзіндік құндылығынсезінуге тәрбиелеу, адамның негізгі бостандығы мен құқығын құрметтеу, ұлттың және ұлттық-мәдениеттің ерекшелігін ұғыну;
  
• 
  Жасөспірімдердің ұлттық өзіндік танымының дамуы және ғасырлар бойы қалыптасқан бүкіл әлемдік мұраны және ұлттық мәдениетті игеруі;
  
• 
  Балаларды және жасөспірімдерді дене мәдениеті сабағына белсендіру және халықтық ойындарды, жарыстарды спорт негізінде кең қолдану.
  

Жанұяның қоғамдағы рөлін көтеруге бағытталған іс-шаралар қатары баланы тәрбиелеу кезінде алға жылжиды. Мысалы:

• 
  Мысал үшін үлкендердің балаларға әсері жетекші әдіс ретінде, белсенді еңбекте олардың шығармашылық дамуы, фольклорлық-көркемдік, социумдағы мәдени іс-шаралар, өнер мен спорт түрлері ұлттық ретінде.
  
• 
  Баланың кішкентай балалармен қарым-қатынасы белсенді өзін-өзі таныту ретінде, жауапкершілікке тәрбиелеу және де бала педагогикалық қарым-қатынасының элементарлы тәсілі ретінде оларға халық педагогикасының әдісін беру.
  
• 
  Мерекелерге құрметпен қарауға тәрбиелеу, тұлға дамуына жеке бағытына байланысты (туылуы, жасөспірімдік кезең, үйлену салты және т.б.);
  
• 
  Балалардың ұлттық әдет-ғұрып мерекелері мен салтанатты жиынға дайындалуы мен өткізуге белсене қатысуы;
  
• 
  Жас ақындардың, поэма айтушылардың, халық аңызы сыныптарын ашу;
  
• 
  Ұлттық ойындар мен спорт түрлерінен жарыстар өткізу.
  

«Қазақтың ұлттық ойындар» атты кітабында Е.Сағындықов қазақтың ұлттық ойындары туралы былай деген: «Ұлттық ойындардың қалыптасуы тек балаларға ғана керектігімен дамып қойған жоқ, ересектердің күнделікті тіршілігіндегі қозғалысымен көңіл көтеріп демалыс уақытын өткізудегі еңбектің бір түрі ретінде дамыды. «Адамзаттың дүниеге келген күннен бастап ақ ақыл ой қабілетінің, ортаға, өмірге деген көзқарасының дұрыс қалыптасуын реттейтін белгілі бір жүйеге келтіретін, оны балалар мен жасөспірімдердің ойындары» деп тоқтала кетті.

Балаға бір ойынның алдына қоятын мақсаттары айтыла отырып, ойын ережесі түсіндіріледі.Сондай-ақ пайдаланылатын құрал жабдықтар айтылады. Халық ойындары қарапайым заттар мен ойнала береді. Олай болса дидактикалық құралдарын даярлау онша күрделі емес, оны әрбір тәрбиеші дайындай алады.

Ойын таным әдістері мен бірге іскерлікке, тапқырлыққа, жігерлікке, белсенділікке, әділдікке тәрбиелеу мен бірге санауға, өлшеуге, топтауға, біріктіруге т.б үйретеді. Ойынға баланың қызығушылығын туғызу үшін ойынды өмірмен ұштастыра отырып, оның керектігін сезінетіндей етіп таңдап алу қажет.

Ұлттық ойындарды оқыту мен тәрбие құралы ретінде пайдалану үшін бір қатар әдістемелік талаптар қатаң сақтануы тиіс. Оларға:

• 
  тәрбиеші ұлттық ойындардың бірнеше түрін білуі қажет;
  
• 
  ұлттық ойындарды балалардың жас ерекшеліктеріне және қызығушылығына байланысты іріктей білу;
  
• 
  барлық ойындардың тәрбиелік мақсатын анықтап білу;
  
• 
  ойын ережесін жете білу балаларға түсінікті етіп жеткізу;
  
• 
  ойын барысында ереженің сақталуын қадағалау;
  
• 
  ойынға қажетті құралдарды даярлау.
  

Балалардың тілге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін толық пайдалану және оларды оқу процесінде үздіксіз дамытып отыру, сабақ барысында алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастырады.Ойын элементтерін әр тәрбиеші күнделікті жұмысында дидактикалық «деректіден дерексізге», «жеңілден ауырға», «жақыннан алысқа» деген принциптерді негізге ала отырып, бірте-бірте күрделендіре жүргізуіне болады. Ал ойын элементтерін сабаққа орынды пайдалану төменгі сынып балаларының бағдарламалық материалды терең меңгеруіне көп септігін тигізуде.

Ойын-балалардың танымдық қызығушылығын және сөйлеу мәнерін арттыратын құрал екені мәлім. Ойын балалардың тіл дағдысын дамытып, іскерлікке баулуға көмектеседі. Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті болса, мектепке келгеннен кейін ол баланы оқудан кейінгі екінші іс-әрекеті ретінде сақталып қалады. Қазіргі кезде тәрбиешілердің алдында тұрған міндеті-балаларды сабаққа ынталандыра білу, сол арқылы әр сабақты, тақырыпты түсіндіруге нәтижесіне жетсе қанағаттанып қуанады. «Мен бәрін істей аламын» немесе «Басқалар сияқты істей аламын» деген өздерінде сенім пайда болады. Жеңіліп қалса, өкінеді, сол ойынды қайта ойнағысы келіп, жеңу үшін бар күшін салады. Жақсы ойынға бала қайта ойнағысы келіп, жеңу үшін бар күшін салады. Жақсы ойынға бала бар ынтасымен беріліп, алуан мәлімет, дағдымен шеберлікті меңгереді. Алға мақсат қоя білуге төселеді, білгенін соған жұмсайды.

Мектепалды дайындық бағдарламасында барлық жаттығулар балаларлардың тілін дамытуға бейімделе жүргізілуі тиіс.Тіл сабағы негізінен тәрбиеленушілерге тілді меңгеруді мақсат етіп қойды. Олай болса оқумен жазу сабақтарында әдеби тілдің нормаларын сақтау дағдысы бірдей дәрежеде берілуі керек деп бастауыш сыныптың өзінен ақ болса назар аударылады.

Сабақ ұлттық ойындарды қолданудың әдістемесі. Сабақта ойын ойнаудың орыны.

1. Ойынды балалар оқу материалдарын кішкене игергеннен кейін бастауға болады. Жарыс ойындарын тәрбиеленушінің бірінші аптасында жүргізгені дұрыс.

2. Әрбір ойын белгілі бір мақсатты көздейді. Ойын барысында тәрбиеші алдына қойған мақсатының орындалуын бақылап нәтижесін шығаруға тырысқан жөн.

3. Ойынды сабақтың қай бөлімінде жүргізуге болады? Бұл ойынның қандай мақсатта және қандай мазмұнда жүргізілгеніне байланысты. Қозғалмалы ойындарды сабақтың алдында жүргізген тиімді. Бұл кезде балалар мақсат көздеп тез қабылдайтын болады. Сонымен бірге ойын соңында тәрбиеші нәтижесін, қорытындысын айтуы қажет. Ойынның екінші міндеті-таңдап алынған ойын балалардың жас шамасына, қабілетіне, білім деңгейіне және қызығушылығына сәйкес болуы керек.

Ойын басталмас бұрын тәрбиеші тәрбиеленушілерге ойынның қандай материал негізінде жүргізілетіні туралы, өзіне тән қиыншылдығы, қандай бақылау сұрақтары арқылы балаларды, тексеретіні жөнінде ескерту жасап өтеді.Тәрбиеші ойынның шарты мен мақсатын түсіндіреді және ойнау үлгісін көрсетіп береді. Ойынды барлық балалар түсінгеннен кейін бастауы керек.

Ойын барысында тәрбиеші балаларға қиындық көрсететін кездерде жетекші сұрақтар қою арқылы қалай әрекет жасау керектігіне көмектеседі. Кейде тәрбиеші балаларға түсініксіз сөздерді және іс-әрекеттерді түсіндіру үшін ойынды тоқтатуға мәжбүр болады.

Ойынның жүру барысы.

1. Ойын барысында тәрбиеші балалардың зейінінің ойынға деген көз қарасына көп назар аударуы керек. Орынсыз ескертпелер балалардың белсенділіктеріне, иницативасына теріс әсер етеді. Балаға түсініксіз нәрсені ойын барысында оның санасына жеткенше түсіндірмеу керек, ойын барысының екпінін бұзып, басқа ойыншыларға ұнамсыз әсер етеді.

2. Ойында назарды көбінесе сезімтал балаларға аудару қажет. Мұндай балаларды тапсырманы орындамай қалған жағдайда бірден ойыннан шығарып жібермей, оларға ерекше жағдаймен қарау керек.

3. Ойында белгілі бір ырғақпен қозғалысты сақтау қажет. Мысалы: жылдам қозғалысты ойындар балалардың артта қалуына, ал жиі қозғалысты ойындар ұзаққа созылып, кезек күтуде қызығушылықтарын төмендетіп зеріктіреді.

4. Ойын барысында әр түрлі ескертулер жасау барысында алаңдауына, кейде сескенуіне жол салады. Ойын кезінде балалар өздерін еркін сезінуі керек және өзінің іскерлігімен қабілетіне қанағаттануы тиіс.

5. Тәрбиеші ойынның барысын бақылап отыруы керек. Тәрбиешінің сөйлеу мәнері жоғары, балаларды ойын тапсырмаларына жауап іздеуге талпындыратындай болуы тиіс.

6. Кейбір ойындар басқарушыны керек етеді.Ол балалар кез-келген сұрағына жауап беріп, жасырынған затты тауып, сұраққа жауап іздейтін тапсырмаларды орындайтын болуы керек. Ондай тәрбиеленушінің санамақ арқылы сайлап алуға болады.

Ойынның қорытындысын жасау.

Ойынды ұйымдастыру үшін 5-10 минут уақыт кетеді. Ойын соңында қорытынды жасалып, жеңімпаздар анықталады. Қорытынды жасауға тәрбиеші ғана емес бүкіл топ қатысады. Сонымен ғылыми, педагогикалық, психологиялық зерттеулерді, ғылыми еңбектерді оқып үйрену, талдау нәтижесінде мектеп алды даярлық балаларының оқу- танымдық, іс-әрекетін белсендіру құралдарының бірі – дидактикалық ойындар жөнінде мәселелер жан-жақты ашып көрсетіп, әрбір ұғымның мән мағынасы айқындалуы қажет.