Ұлттық ойындарды пайдалану бойынша тәрбиеші жұмысының мазмұны

Оқытудың ойындық әдісі ерте кезден бастап күні бүгінге дейін қолданылып, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келеді. Бұл әдіс, әсіресе, халықтық педагогикада, мектепке дейінгі мекемелерде кеңінен пайдалануда. Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді.

Ойынды әрбір адам ойнап өседі, ойынды көп ойнаған адамның дүниетанымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал тұлға болмақ. Әрине, ойын адамның дамуына, қалыптасуына әртүрлі әсер береді. Кей бала ойында шынайы өмірді бейнелесе, кей бала ішкі сезімін білдіреді. Ойынның дамуына және баланың ойынға араласуына әсер ететін факторлар өте көп. Мысалы, үлкендердің ойынға басшылық жасауы, ойыншықтар, баланың өсетін ортасы, балалар ұжымы, баланың тәрбиесі т.б. Дегенмен де ойын тек әрекет емес, балалардың да, үлкендердің де қызығушылық ермегі, адамды рахат және қанағат сезіміне бөлейтін іс-әрекеті.

Балалар тұрмақ, үлкен адамдарда әлі күнге дейін ойнайды, әрине ойынның түрлері өте көп. Балалар ойынына талдау жасайтын болсақ, оның өзгеріп отыруы балалардың жас және жеке дара ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, сюжеттік рөлді, қимыл-қозғалыс, драматизациялық, музыкалық, дидактикалық, құрастыру, ұлттық, спорттық, дамытушы ойындардың түрлері бар. Әрқайсысының өзіндік мәні, ерекшеліктері, мазмұны, ережелері, тәртібі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық функциялары бар. Оның әрқайсысына жеке тоқталатын болсақ, сюжеттік рөлді ойындар ойынның алғашқы танымы десек, артық болмас.

Ойынның негізгі ерекшелігі ол балалардың қоршаған өмірді - адамдардың қимылын, іс-әрекеттерін бейнелеу болып табылады. Ойында бөлме теңіз, аспан кеңістігі де_, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жағдайға ойынның өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайықты маңыз береді.

Ойын іс-әрекетінің тағы бір ерекшелігі - оның әрекеттік сипаты. Балалар ойын шығарушылар, ойынды жасаушылар болып табылады. Олар ойында өздеріне мәлім өмір құбылыстары мен оқиғалары туралы білімдерін бейнелейді, оларға өзінің қатынасын білдіреді.

Балалар ойынының ерекшелігі сондай-ақ бейненің, ойын әрекеті мен сөздің ұштасуымен өзара байланыстылығында. Бұл оның сыртқы белгісі емес, шын мәні. Ойында бала өзі бейнелеген қаһарманның іс-әрекетімен, сезімімен тыныстайды. Кейде бейненің баланы баурап әкететіні соншалық, ол тіпті өзін әдеттегідей шақырғанға жауап та қатпайды.

Балалар үн-түнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғыз болғанның өзінде ойыншықтармен сөйлесіп жүреді. Ойынға қиялдағы қатысушылармен әңгімелеседі, өзі мен анасы үшін. науқас кісі мен дәрігер үшін сөйлеседі және т.б. Сөз нақ бір ойын әрекетін сүйемелдеуші болып табылады, бейнені, оған баланың өз қатынасын толығырақ ашады.

Ойын процесінде сөйлесу қарым-катынасы үлкен рөл атқарады. Сөйлесе жүріп балалар пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын анықтайды. Ойында сөзбен уәделесу ұйымдастырушылық қызмет атқарады, балалар арасында өзара түсінісу мен достықтың, қоршаған өмірдің қайсыбір фактілері мен құбылыстарына бірдей көзқарастың пайда болуына және дамуына көмектеседі.

Бейненің, ойын әрекеті мен сөздің өзара байланысы ойын қызметінің өзегі болып табылады, шындықты бейнелеудің құралы қызметін атқарады.

Ойынның негізгі құрылымдық элементтері мыналар: ойынның түпкі ниеті, сюжеті немесе мазмұны; ойын әрекеттері, рөлдер; ойынның өзінен туатын және балалар жасайтын немесе ересектер ұсынатын ойын ережесі. Бұл элементтер өзара тығыз байланысты және ойынды балалардың өзінше бір іс - әрекеті ретінде көрсетеді.

Ойынның түпкі ниеті - бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының жалпы анықтамасы, мәселен: «дүкен», «аурухана», «әскер», «қызы мен шешесі», «мектеп» және т.с.с. болып ойнау. Ол сөзде тұжырымдалып, ойын әрекеттерінің өзінде бейнеленеді, ойынның мазмұнында қалыптасады және ойынның өзегі болып табылады.

Ойынның түпкі ниетіне қарай ойындарды азды-көпті мынадай типтік топтарға бөлуге болады:

а) тұрмыстық құбылыстарды бейнелейтін ойындар («отбасы», «мектеп», «балабақша» және т.б. болып ойнау);

ә) жасампаз еңбекті бейнелейтін ойындар (корабль салу, үйлер, стадиондар тұрғызу және т.б.);

б) қоғамдық оқиғаларды, дәстүрлерді бейнелейтін ойындар (мерекелер, демонстрациялар, қонақтарды қарсы алу, саяхаттар т.т.).

Ойындарды бұлай бөлу, әрине, шартты ғана, өйткені ойын өмірдің алуан түрлі құбылыстарын бейнелеуді қамтуы мүмкін.

Ойынның сюжеті, мазмұны - бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, ойын әрекеттерінің, балалардың өзара қарым-қатынастарының дамуын, көп жақтылығын және өзара байланысын анықтайды. Ойынның мазмұны оны қызықты етеді, ойнауға деген ықылас пен ынтаны қоздырады.

Ойынның құрылымдық ерекшелігі мен түйіні — бала атқаратын рөл. Ойын процесінде рөлге берілетін маңызына қарай көптеген ойындар рөлді немесе рөлді-сюжетті ойындар деп аталады. Рөл әрқашан адамға немесе жануарға, ол қиялдағы қылықтарға, іс-әрекеттерге, қарым-қатынастарға қатысты болады. Солардың бейнесіне енген бала сол өзі қалап алған нәрсеге айналады, яғни белгілі бір рөлді ойнайды.

Ойын процесінде балалардың өздері (ал кейбір ойындарда - ересектер) ойнаушылардың мінез-құлқы мен өзара қарым-қатынасын анықтайтын және реттейтін ереже белгілейді. Ереже ойынға ұйымшылдық, тұрақтылық сипат береді, оның мазмұнын баянды етеді және қарым-қатынас пен өзара қарым-қатынастардың одан арғы дамуын, күрделене түсуін айқындайды. Сонымен бірге ойын ережесі жасқаншақ, ұялшақ балалардың ойынға белсендірек қатысуына көмектеседі.

Ойынның осы құрылымдық элементтерінің бәрі типтік болып табылады, бірақ олардың түрлі маңызы бар және әртүрлі ойындарда түрліше арақатынаста болады. Әрине ойынның әр түріне сипаттама беруге болады, дегенмен ойынның ішінде ұлттық ойындардың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәні зор.

Әрбір ойын кезеңіне арнайы анықталған педагогикалық міндеттер койылады.

Бірінші, педагог балаларды балабақшада әр түрлі әдістермен салыстыра отырып, қызықтырады, (Мысалы, сөздік, көрнекілік). Қызықтыра отырып, қуаныш сезімін тудырып, ойнауға құштарлығын арттырады.

Екінші, тәрбиеші ол тек бақылаушы ғана емес, сонымен қатар балалармен тең ойыншы, ол керек кезде көмек көрсете алады, әрі ойынды балалар әрекетіне өзінің әділ бағасын береді.

Үшінші, педагогтың ойын тапсырмаларын орындауына, бала шығармашылығына баға беру рөлінің үлкен мәнде болуы.

Педагогтың әділ бағасы ойынның бір шартты белгісі болып есептеледі.

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ұлттық балабақшалар, мектептер ашылып, ондағы оқыту, тәрбиелеу бағдарламасына өзгерістер енгені белгілі. Сондықтан да халықтық педагогиканы сабақта, сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолда-нып, оны балалардың бойына сіңіру – біздің басты міндетіміз. Ол үшін ұлттық білім беру жүйесінде негізгі мына екі бағытты ұстанғанымыз жөн.

Қазақ жері – көп ұлтты мемлекет. Дей тұрғанмен, халқымыздың ұлттық салт-дәстүрін, тарихын, елін, жерін таныта отырып білім нәрімен сусындандыруды көздегеніміз ләзім. Онсыз алға жылжу болмайды. Дегенмен, соңғы жылдары білім берудің келелі мәселелеріне жаңаша талап қоятын бірқатар құжаттар қабылданды. Ұлттық білім берудің өзі – ұлттық қауіпсіздік пен мәдениеттің құрамдас бөлігі. Ал ұлттық білім берудің құндылығы толығымен әлеуметтік дамумен, оның түбегейлі өзгеруімен, саяси күрес, қалыптасқан дәстүрлермен, бірігу дәрежесінен көрініп, қазіргі таңда анықталған. Оларға:

1.Әркімге білім алу үшін бірдей мүмкіндіктер жасау, жеке тұлғаның өзіндік қажеттерін қанағаттандыру.

2. Ата-ананың әлеуметтік орнына лайық немесе ұлттық мәдениет деңгейінде білім алу сенімінде қызмет ету.

3. Ғылымның құндылығының орнына мәдениеттің құндылығын, ал білім беру жүйесінің орталығына баланың жеке басын қоюға болады.

Білім беру қашанда мәдени дәстүрлердің айрықша бөлігі. Сондықтан кез келген қызметті қазіргі заман талабына сай етіп білім беру қажет. Ол - заман талабы. Осы бейнелік дамуды жобалаудың ең бастысы, меніңше, педагогикалық қызметтің өнімін стандарттау арқылы ретке келтіретін технология.

ХІХ-ХХ ғасырдағы ұлы ағартушы педагогтеріміздің ерен еңбектері бүгінде мәнін жойған жоқ. Атап айтқанда, Ы.Алтынсарин, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев және т.б. арыстарымыздың қазақ педагогикасында қалдырған іздері орасан зор. Қазақ қоғамының болашағы жайлы ойланған олар қысқа өмірлерінде, аз уақыттың ішінде ұрпақ тағылымына жетерлік мұра қалдырды. Орыс-қазақ мектептерін аша отырып қазақ әдебиеті негізі мен атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырған ауыз әдебиетінің негізін қалады, жан-жақты білім беруді ұйымдастыра отырып салт-дәстүрді, батыр бабалар өмірін, жырауларды өз оқулықтарында өрнектеді, сол арқылы жас ұрпақ санасын сусындатып, тәрбие үрдісін этнопедагогикамен ұштастыра жүргізді.

Ендеше сол асыл ағаларымыздың мұрасына, баға жетпес оқу құралдарына сүйене отырып оларды бүгінгі заман талабына сай біліммен ұштастыра білу – біздің басты мақсатымыз болуға тиіс. Неге десеңіз, еліміз қазіргі кезде шетел оқу орындарымен тығыз байланыс орнатып, Қазақстан жеткіншектері әлемге әйгілі жоғары оқу орындарында дәріс алу мүмкіншіліктеріне ие болып, әлемдік деңгейде білім алу үстінде. Сол себепті де еліміздің болашағы жарқын болады деген сенімде ұрпақ тәрбиесіне, біліміне әрбір ата-ана, ұстаз, ұлттық, патриоттық дәрежеде білім беруді көздегеніміз абзал.

Бұл үшін ұлтгық тәрбие, білім беру қызметін ұйымдастыру, оны іске қосу керек. Ең алдымен, жас ұрпақ бойында отаншылдық сезімді ояту үшін тәрбие процесінде этнопедагогиканы тиімді қолдана білуіміз қажет. Ал қазақ этнопедагогикасының негізі - халық педагогикасы. Халық педагогикасының арқауы – ауыз әдебиеті мен халықтың салт-дәстүрлері. Міне, ұлтгық тәрбиенің негізі осылар.

Ана тілінің алғашқы кезінде сөзді буын жігімен оқытуға мән беріледі. Соның нәтижесінде балалар сөзді қатесіз тұтас оқуға үйренеді. Сонымен бірге, әріп тастамай, олардың орнын алмастырмай дұрыс жазуға дағдыланады.

Тәрбиеленушінің жақсы оқу дағдысының дұрыс қалыптасуы оның барлық пәнді үлгеруінің басты шарты болып табылады. Балалардың алғашқы күнен бастап оқу техникасын жақсы меңгеруі - ана тілінің көздейтін ең өзекті мақсаты. Хат таныту әдістемесінің бірнеше негізі бар. Олар, біріншіден, тіліміздің дыбысталу ерекшелігі және оның жазба жұмысымен байланысы, екіншіден, балалардың оқу процесіндегі психологиялық ерекшеліктері, үшіншіден, сауат ашу кезінде оқу процесіне қойылатын педагогикалық талаптар.

Сөйлеудің сөзден, дыбыстан құралуы тіліміздің дыбысталу ерекшелігіне жатады. Ал жазуда дыбыс әріппен таңбаланады. Оқу кезінде әріп дыбысқа аударылады. Соған сәйкес балаларды оқуға үйрету оқу процесінде, ең алдымен, дыбыстар, оған сәйкес балаларды оқуға үйрету процесінде, ең алдымен, дыбыстар, оған байланысты әріптер танытылады.

Ойынның мазмұны тек пәндік мақсаттар ғана емес, оқу әрекетінің іскерліктерін қалыптастыру, бейнелік және логикалық ойлануды дамыту мақсаттарын да жүзеге асыруды қамтамасыз етуі қажет. Ойынның мазмұнына қойылатын негізгі талаптардың бірі ойынды және оның түрлерін ұйымдастырудың мүмкін формаларын есепке алу болып табылады. Ойынды ұйымдастыру формаларына қойылатын талаптар: ұжымдық, топтық, даралық таңдау, ең алдымен балалардың ойлау даму деңгейін, коммутативтік іскерліктерді оқу-жазу, қарым- қатынас.

Дидактика саласындағы маңызды мәселелердің бірі – білім берудегі ойындар болып отыр. Адамзат ойынының білімдік құндылығын дәлелдеді. Оған балалық кезеңдегі ақыл-ойды дамыту ойындарынан бастап, мәдениетке, бизнеске және басқарудың барлық салаларына мамандар даярлауға байланысты бағдарламаларды игеру барысындағы ойындар жатады. Адамның ойын әрекеті негізгі үш түрлі даму деңгейлерінен тұрады: кәсіптік ойындар, әуестену ойындары, оқу-жаттығу ойындары. Ойын оқыту үрдісінде оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес дидактикалық категория бола алады. Оқытудың ойын формасын қолдануда екі жақты дидактика байқалады: ойнау үшін білу, үйренудің қажеттілігі, екіншіден адамның ойнай отырып өзіндік білім алуы, өмір тәжірибесін жинақтаудың қажеттілігі.

Ұлттық ойындар балалардың меңгеруіне қиындық келтірген жағдайда тәрбиеші өз шығармашылығын пайдаланып, әр алуан ойындарды құрастырады.

Орынды қолданылған ойын элементтері балалардың ынтасын арттырып, білім дағдыларын игеріп, іскерліктерін шыңдауға өз септігін тигізеді. Ойын барысында қолданылатын дидактикалық материалдар тәрбиеленушілерге ыңғайлы, түсінікті болса, ойын жақсы нәтиже береді.

«Бұл қалай өзгерген» ойыны ана тілінің ерекше дыбыстарының айтылуын және әріп түрінде жазылуын тәрбиеленушілерге меңгерту үшін жүргізіледі. Ойын барысында сөз ішіндегі әріптердің дұрыс жазылуына, бір әріптің өзгеруінен сөздің басқа мағынаға ауысып кететіндігіне балалардың назарын аударуға болады.

Ана тіліне тән дыбыстарды айтуға тілі келмейтін балалармен жұмыс жасағанда, халықтың ұлттық ойындары жаңылтпаш, санамақтарды ұтымды пайдалануға болады. Алдымен олардың жеңіл түрін, кейін біртіндеп күрделендіріп берген өте тиімді.

«Арқан тартыс» ойынын алатын болсақ, бұл балалардың ой-өрісін кеңейтіп, заттарды белгілі бір тақырып бойынша топтастыруға дағдыландырады.

Ойынға қатысушы балалар үшін қандай заттарды топтай білу керектігін көрсететін таблица және оған қажетті заттардың аттары жазылған жеке сөздік карточкалары жасалады. Мысалы: «Үй жануарлары мен жабайы аңдар» тақырыбы бойынша

1-қалта: Үй жануарларын сатып аламыз

(жылқы, сиыр, түйе, қой, ешкі)

2-қалта: Жабайы аңдарды сатып аламыз

(жолбарыс, арыстан, барыс, қасқыр, түлкі, аю, қоян)

Екі кесте тақтаға ілінеді, ал балалар қолдарындағы жауап карточкаларын қажетті қалтаға орналастырады.

Үнсіз қимыл:

Балалар әр түрлі қимылдар көрсетіп, қалған сөздерді басқа балалар атап отырады.

Мысалы: отырды, тұрды, жүрді, тақтаны сүртті, қолын көтерді.

«Ұшты-ұшты» -ойыны

Ұшты, ұшты, үкі ұшты (қол көтеріледі)

Ұшты, ұшты, түлкі ұшты (көтерілмейді)

Берілген сын есімге лайықты зат есім тіркеп айту керек. Бірінші бала кілең сын есімдерді атайды: өнімді, атақты, сымбатты, т.б. Екінші бала оған лайықты зат есім тіркестіріп, тез-тез айтуы керек. Келесі екі бала берілген зат есім алдына сын есім тіркеп, кезектесіп айтып шығады. Мысалы: кітап-қызық кітап, көше-кең көше.

Ана тілінде ұлттық ойын элементтерін кіргізудің маңызы ерекше. Ол тәрбиеленушінің шығармашылық қабілетін, сабақта белсенділігін арттырады, ана тіліне деген қызығушылығын дамытады, білімін молайтуға әсер етеді. Мүмкіндігінше бастауыш сыныптарда ойын, сөзжұмбақ түрлерін қолданып, салт-дәстүр элементтерін кіргізуге тырысу керек. Ойын түрлерін қолдану – сабақты түрлендіру деген сөз.

Сабақ барысында алған білімдерін балалар практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін грамматикалық ойындардың орны ерекше. Сабақта тиімді қолданылған ойын балалардың грамматиканы толық меңгеріп, жазу тілін дамытуларына мол мүмкіндік береді. Балаларды өз беттерімен жұмыс істей білуге дағдыландырады.

Балаларды қазақтың ұлттық ойындарымен тәрбиелеу мүмкіндігі.

Әр ұлттық шығармашылықтар және ұлттық ойындар баланың ақыл-ойын, этетикалық талғамын, денесін шынықтыру болып табылады. Олар балалардың патриоттық сезімін оятады, рухани байытады, ұлттық мәдениетті сыйлауға тәрбиелейді.

Әртүрлі ұлттық ойындар қойшылардың күнделікті өмірімен тығыз байланысты. Балаларды кішкентай жасынан бастап атқа мінуге үйреткен. Жасөспірім жаста балалардың көбісі атқа мінуді білген. Әлбетте, ұлттық әндерде, ертегілерде, би қозғалыстарында және ойындарда көрсеткендей сол сияқты бәйге, атшабар ойындарда ең мықты аттарға, ең жеңіл және жақсы шаба алатын балаларды отырғызған. Әрбір ұлттық ойындар балалардың жас ерекшеліктеріне сай, әнмен өткізіледі.

Ұлттық тәлім-тәрбие беруге арналған жаттығулар

Қазақ халқының құндылығының ғасырлар қойнауынан сүрінбей өтіп, өзінің дәстүрін сақтаған қазақ балалар фольклорының айрықша бір саласы – балалар ойындары. Ұрпағын ойламайтын халық болмайды. Онсыз өсіп-өну, ілгерілеу жоқ. Қазақ ойындарының өміршең қызметі де оның жеткіншек ұрпақты тәрбиелеу ісімен байланысты болуында.

Адамзаттың дүниеге келген күнінен бастап-ақ ақыл-ой қабілетінің ортаға, өмірге көзқарасының дұрыс қалыптасуын реттейтін, белгілі бір жүйеге келтіретін осы балалар мен жасөспірімдер ойындары, сондықтан да ойын - балалар еңбегі, балалардың уақытымен ғана санасады. Ұлт ойындары адам еңбегінің жемісі, халықтың фантастикалық ой құбылысының көрінісі, дүниені танып, білуге талпынысының нышаны, бар өнердің бастамасы.

Д.Эльконин бала психикасының дамуында ойынды «жетекші іс-әрекет» сөз тіркесімен сипаттайды. Ойынның, әсіресе, балалардың психологиясына тигізетін әсері көп, ойын кезінде балалардың ортамен қарым-қатынасы кеңейіп, таным қабілеті өсіп, мінез-құлқы қалыптасады. Ойынның саналуандығы балаларды достыққа, адамгершілікке, тапқырлыққа, шапшаңдыққа баулиды.

Мысалы, «Баланың істегені білінбес», «Баламен ойнама, шаршарсың», «Ойнай білмеген, ойлай білмейді»- деген қазақтың мақал-мәтелдеріне қарасақ, балалардың ойынға аса құмар келетіні, ойын арқылы балалардың сана-сезімі, ақыл-ойы өсіп жетілетіндігі дұрыс көрініс береді. Ойын әр уақытта және әр халықта болатын бірден-бір балалардың негізгі іс-әрекеті.

Ұлттар өміріндегі ұлттық психологиямен тығыз байланысты көкейтесті мәселенің бірі – ұлттық, әдет-ғұрьптар, дәстүрлер. Ұлттық психологияның ерекшеліктері мәдениетте, тұрмыста, сондай-ақ ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерде де айқын көрінеді. Қазақ халқының тарихи көне жырларының эпостары мен лиро-эпостарының қай-қайсысын алып қарасақ та, олардың өн бойынан халықтың ұлттық ойындарының алуан түрлерін кездестіреміз. Өз кезеңінде ұлы педагогтер халық мұрасының, ұлттық құндылықтардың қайталанбайтын өзгешелігін, тілдің, оның формалары мен мазмұнының ерекшелігін өсіп келе жатқан ұрпақтың танып білуіне халықтық ойын арқылы жағдай жасау қажеттігін жариялаған.

Ы.Алтынсарин қазақ балаларына мағыналы жұмбақтар, ойына ой қосатын әңгімелер, танымдық қызығуын тудыратын жайттар адамгершілікке, ақыл - ойды тәрбиелеуде аса тиімді болады деп санаған.

А.Құнанбаев бала психологиясының ерекшелігі – білуге құштарлық деп есептейді. Өсе, ержете келе тәрбие құралдарының қатарына ұлттық ойындарды, оның ішінде ақыл-ойды дамытатын «тоғызқұмалақ» ойынын жатқызған.

Белгілі педагог Н.Құлжанова «ойын арқылы бала дене және көңілді машықтандырады» деп, ойынның әр жақты функциясын ашып көрсетеді және балалар ойынын тану, білуге құмарлығымен, сөйлеумен ұштасып жататындығын ескертеді.

М.Жұмабаев балалар фантазиясының табиғатына ерекше көңіл қойып, оны өркендетудегі ертегі, ойындар мен ойын материалдарының рөліне тоқтала келе, балалардың тілдесуі, сөйлесуі топтық ойындар арқылы көрінетіндігін айтып, тілдің адам өміріндегі маңызына дәйекті талдау жасайды. «Ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай ашық көрініп тұрады. Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы біресе құйындай екпінді қайраты, біресе тұрмысы, асықпайтын, саспайтын мінездері көрініп тұр» - деп тілдің ұлттық мәнін дәйекті мәнермен береді.

Қазақтың ұлттық ойындарын Б.Момышұлы да аса жоғары бағалаған. Ол еңбектерінде ұлттық ойындар ептілікке, ширақтылыққа, қайсарлыққа үйрететіндігін түсіндіреді. Қазақ халқының ұлттық ойындарын жинаушы этнограф Ә.Диваев өзінің «Қырғыз балаларының ойыны» еңбегінде қазақтардың бала тәрбиелеудегі өзіндік ерекшеліктерін айта келе, ойын түрлерін үш топқа бөліп қарастырған (сәбилер ойыны, бозбалалар ойыны, жігіттер ойыны). Сонымен қатар «қыз балалардың қолдан жасайтын қуыршақтары мен ер балалардың балшықтан жасап алатын жылқы мен түйе сияқты жануарлар мүсіні болмаса, қазақтың балалар ойыншығы мүлде жоқ, бірақ антропологиялық көзқараспен қарайтын шығармашылық қиялынан туғандықтан да құнды болып есептеледі» - деп, баланың шығармашылық қиялының жүйріктігі мен қоршаған ортаны танып-білуге деген талпынысын баса көрсеткен.

Ұлттық ойындар түрлі себептерге байланысты пайда болып отырған. Мәселен, «Аңшылар», «Марламкөш» ойындарында аңды жан-жақты қоршап аулау, топталып іздеу, жасырыну, қуу, қалай қолға түсіру анық бой көрсетсе, «Даусынан біл», «Шұқыма» ойындарының далада із кесу, түрлі дыбысты ажырата білу мақсатында пайда болғандығы байқалады. Ойындардың енді бір тобы көшпелі тайпалардың өзара қақтығыстарын, жаугершілік дәуірінің бітімін, рулық қауымның жол-жорағысын өзінше қайталайды. Олардың қатарына «Жамбы ату», «Теңге ілу». «Тұтқын алу», «Қамалды қорғау», «Батыр», «Қыз қуу», «Ат үстіндегі тартыс», «Итеріспек» сияқты іс-әрекет ойындарын жатқызуға болады. Балаларды ептілікке, тапқырлыққа баулитын, отырып та, қозғалып та, жүріп те ойнайтын түрлері аса мол. Мәселен. «Үй артында қолағаш», «Соқыр теке», «Ұшты-ұшты», «Тымпи-тымпи», «Ақ серек, көк серек» сияқты ойындар да сөз, кейде іс-әрекетке жетекші, ал кейде қосалққы қызмет атқарады. Ойындардың ішінде, әсіресе, жан-жануарлардың даусын, төлдерін, іс-әрекетін дұрыс айтуға дағдыландыратын «Қалай айтуды білемін», түрлі сөйлем құрастыруға тәсілдендіретін «Егер», айтылған сөзді есте сақтауға машықтандыратын «Хабаршы», сөз бен сөйлемнің мазмұнына дұрыс мән беруге үйрететін «Біз де», «Ұшты-ұшты», бірден сөз табуды қажет ететін «Орамал табу» ойындарының тілді жетілдіруде маңызы зор.

Мысалы, «Асау мәстек» ойындары өте көңілді әнмен орындалады т.б.

Екі таяқшаға 50-70 см биіктікте тартылған арқанның үстіне бір бала отырып, жердегі таяқшаны алу керек. Егер ала алмаса, ән немесе тақпақ, би билеп беруі керек. Бұл ойындар балаларды шапшаңдылыққа үйретеді және музыкалық шығармашылығын дамытады.

«Қалай айтуды білемін» мынадай сұрақтарды қамтиды.

Кім қалай дауыстай біледі?

Малды қалай шақыруды салайық,

Малдың төлдеуін қалай айтады?

Малды суға кім шақыра алады?

Жүргізушінің сұрақтарына ойынға қатысушылар әр жануардың дыбысын дыбыстайды. Бұл ойында байқампаздық қажет. Ойын кішкентай театрдың сахнасын қажетсінеді.

«Аңдардың айтысы» ойынында қатысушылар жүргізушінің айтқанын қайталайды, сол жүргізушіге еліктейді. Бұл ойында жануарлар әлемін өте жақсы білу керек. Мысалы, жүргізуші иттің үргенін көрсетсе, қатысушылар соны тура солай қайталау керек. Бұндай ойындар ұлттық педагогикада өте көп және олардың бәрі қызықты болып келеді. Балалар ойын кезінде басқа рөлге кіріп ойнайды. Мысалы, «Қоғи көк» ойынында балалар дөңгеленіп тұрып, қаздың даусын салу керек және қаздың қимылын салады. Мұнда есте сақтау қабілеттері жақсы дамиды. Осындай ойындарға: «Орамал жасырмақ», «Хан ойнау» жатады. Ұлттық ойындарда көптеген әзіл-ысқақтар, жарыстар, санамақтар көп. Олар бағалы және құнды ойын фольклорын сақтайды.

Ойын басталмас бұрын санамақ айтылады:

Қуыр-қуыр қуырмаш,

Балаларға бидай шаш.

Тауықтарға тары шаш!

Бас бармақ,

Балалаы үйрек,

Ортан терек,

Шүлдір шүмек,

Кішкене бөбек.

Сен тұр қойыңа бар;

Сен тұр түйеңе бар;

Сен тұр жылқыңа бар;

Сен тұр сиырыңа бар;

Ал сен алаңдамай,

Қазан түбін жалап,

Үйде жат.

Мына жерде құрт бар,

Мына жерде май бар...

Мына жерде қатық бар...

Қытық, қытық!

Сонымен қатар, санамақ қана емес, қаламақ та бар. Олар көңіл-күйді, есте сақтау қабілетті, эстетикалық талғамдарын арттырады. Қаламақтар балаларды командаға бөлу үшін керек. Мысалы, ең бірінші санамақ арқылы екі жүргізушіні таңдап алады, одан кейін екі жүргізуші қатысушылардың атын атап, кезек-кезек өз қалаулары бойынша ойыншыларды таңдап алады. Мысалы, екі ойыншы: «Аспандағы жұлдыз керек пе?, судағы құндыз керек пе ?» - деп сұрайды. Жүргізушілердің біреуі «Судағы құндыз» керек дейді. «Құндыз бала» соның командасына өтеді, «Жұлдыз бала келесі командаға барады» т.с.с. жалғаса береді. Жаңылтпаштар сөзді дұрыс және тез айту үшін қолданылады.

Қай тай лақтай, Ақ тай ақ па?

Қай лақ тайлақтай. Қара тай ақ па?

Жаңылтпаштардың айырмашылығы балалардың сөздік қорларын байытады, қоршаған ортамен таныстырады, күнделікті өмір сүруге көмектеседі.

Ең көп тараған ойын-жұмбақтар. Олар көптеген тәрбие береді. Жұмбақтар балаларды қоршаған ортамен, жануарлар әлемімен, тұрмыс-салттармен таныстырады.

Мысалы,

Ішінен жібек шашылды.

(күннің көзі).

Жас және енді бастап жатқан аңшы осы жұмбақтар арқылы әртүрлі құстардың, аңдардың түрлерін және олардың іздерін т.с.с. әртүрлі айырмашылықтарын білген.

Күндіз жоқ,

Түнде бар.

(жарқанат)

«Сақина салу» ойыны әнмен орындалады. Ойыншылар дөңгеленіп отырады, ал жүргізуші сақинаны алып, біреудің қолына салады. Жүргізуші бір ойыншыны шақырады. Ойыншылар қолдарын созады, ортаға шақырылған бала сақина салынған ойыншыны табу керек. Егер іздеген бала сақинаны таба алмаса, ол міндетті түрде ән немесе тақпақ айтып береді.Сақина салынған бала жүргізуші болады.

«Соқыр теке» ойынында бір ойыншының көзін байлап қояды. Және ол мынандай өлең шумақтарын айтады:

Қараңғыда көзім жоқ,

Тиіп кетсем сөзім жоқ,

Маған жақын келіңдер,

Бір қыз ұстап беріңдер-деп дөңгеленіп, соқыр текені мазақтап, біреулері оны түртіп, мынандай өлең шумақтарын айтады:

Соқыр, соқыр, соқырақ,

Оң көзіне топырақ.

Топырағын алайын,

Тотияйын салайын.

Ал, ұстап көр, батырым,

Міне, келе жатырмын!-деп тұрған ойыншының біреуін ұстап алу керек. Кімді ұстап алады, сол соқыртеке болады.

«Ақ сүйек» ойынында жүргізуші ақ сүйекті немесе сүйек сияқты ақ таяқты айдалаға лақтырып жібереді. Ал ойыншылар сол сүйекті табады. Сүйекті тапқан ойыншы жүргізушіге басқа ойыншыларға білдіртпей алып келеді. Егер басқа ойыншылар біліп қалса, онда басқа ойыншылар сүйекті тартып алуына болады. Сүйекті тапқан ойыншының армандарын басқа ойыншылар орындайды.

«Алтыбақан» жасөспірімдердің ойыны. Онда көптеген әзіл-ысқақтар, әндер, айтыстар орындалады. Мұнда әр жасөспірімдер жеке-жеке актерлік рөлге кіреді. Бұл кезде балалар рөлді ойнағанда эстетикалық ләззат алады.

«Тоғыз құмалақ» ойынын көбінесе үлкен адамдар ойнайды.

Ол екі үлкен қазандардан тұрады және он сегіз кішкентай отаулардан тұрады. 162 ойын шариктарынан құралады.

«Бестас» ойынын бес адам ойнайды және ол үшін бес тас қажет. Бес адам кезектесіп, бес тасты лақтырып, қағып алу керек. Кім бастайтынын жеребе тастау арқылы шешеді. Ұпай жинау үшін екі тәсілмен тастар лақтырылады:

1. 
   Ойыншылар бес тасты үстіне лақтырып, қолымен ұстап алуы қажет.
   
2. 
   Ойыншы барлық тастарды лақтырып, астынан ұстап алуы қажет.
   

Диагностикалық-ұлттық ойындар арқасында баланы оқытады, тәрбиелейді, дамытады.

1.Оқыту ойындары:

«Торғай мен бұтақ».

Өтілу әдісі:

Бұл ойынды математика сабағында қолдануға болады.

Педагогикалық мүмкіншіліктері: білімді тереңдетуге, мәтіндік тапсырмаларды орындауға, практикалық жұмыстарды орындауға көмектеседі. Есте сақтау және байқампаздылық қабілеттерін дамытуға көмектеседі.

2. Тәрбиелеу ойындары:

«Аш қасқыр».

Өтілу әдісі:

Бұл ойынды дене шынықтыру сабағында ғана емес, сонымен қатар үзіліс кезінде де ойнатуға болады.

Педагогикалық мүмкіншіліктері: достық сезімге және өзіне жауапкершілікпен қарауға тәрбиелейді.

3.Дамытушылық ойындар.

«Ұшты,ұшты».

Өтілу әдісі:

Бұл ойын сабақ үстінде ойналады және қатысушы саны шексіз.

Педагогикалық мүмкіншілігі: бұл ойынның мақсаты: шапшаңдылыққа, зейінін шоғырландыруға тәрбиелейді. Балалар үшін әр кезде бұл ойын жағымды қорқыныш сезімін тудырады.

4.Әлеуметтендіру ойындары.

Өтілу әдісі:

Ойынды әртүрлі мерекелерде ойнатуға болады.

Педагогикалық мүмкіншіліктері: бұл ойын ұлттық құралдарды, салт-дәстүрлерді құрметтеуге тәрбиелейді.

Диагностикалық мүмкіншіліктер:

1. 
   Баланы диагностикалық дамыту ойындары.
   

Өтілу әдісі:

Ойын сыныптан тыс ойналады. Екі қатысушы бір-біріне арқаларын түйістіріп тұрып, қолдарын ұстайды. Солай екі команда жарысады.

Педагогикалық мүмкіншіліктері: бұл ойын күшті және жігерлікті қажетсінеді.

5. Диагностикалық оқыту ойыны.

«Тапқыш» ойыны.

Өтілу әдісі:

Бұл ойынды ана тілі сабағында ойнауға болады. Тәрбиеші сыныпты екі топқа бөліп, тәрбиеші допты бір топтағы ойыншыға бір сөз айтып лақтыру керек. Ойыншы допты қағып алып, келесі топтағы ойыншыға, сол сөзді айтып, лақтыруы шарт.

Педагогикалық мүмкіншіліктері: бұл ойын көмегімен балаларлардың ақыл-ойын дамытуға, тапқырлығын ескеруге өз үлесін қосады.

2. 
   Диагностикалық тәрбиелеу ойыны.
   

Әр ойынға қатысушы өзіне ұнайтын жануарлардың рөлдерін таңдап алады да, сол аңның даусын, жүрісін салуы тиіс.

Педагогикалық мүмкіншіліктер: бұл ойында балалардың зейіндерін, байқампаздығын, есте сақтау қабілеттерін дамытады, үй жануарларын күтуге тәрбиелейді.

Біздің ұлттық ойындарға жасаған жіктеулеріміз педагогикалық принциптерді одан әрі зерттеуге мүмкіндік береді. Жіктеу функциялардан құралған. Олар оқу-тәрбие процесінде ғана емес, сонымен қатар оның бір бөлігі ретінде қарастырылуы тиіс. Көптеген тәрбиешілер қазақтың ұлттық ойындарын оқу-тәрбие процесінде бағаламаған, олардың пікірінше тәрбие процесі өз бетімен жүріп жатады деген.

• 
  _{Бала балабақшаға қуана келе ме?}
  
• 
  Балабақша туралы не айтады?
  
• 
  _{Үйде қандай мiндеттердi тұрақты орындап отырады.}
  
• 
  _{Үйде және аулада не ойнағанды ұнатады?}
  
• 
  _{Қанша уақыт бойы теледидар көредi?}
  
• 
  _{Үйде қандай жануарлар бар? Бала оларға қалай қарайды.}
  
• 
  _{Бала қандай мiнез құлық байқатып жүр, көппен жақсы араласа ма, әлде бұйығы ма, қайырымды ма, қайырымсыз ба, турашыл ма, жолдастарымен бiрге болғанды ұната ма, ұнатпай ма?}
  
• 
  Сiз балаңызды жазалайсыз ба? Қалай? Жиi ме?
  
• 
  _{Бала үйдегi адамдармен таныстарының iшiнен кiмдi жақсы сыйлайды?}
  

***

1. 
   Тәрбиеленушілерге асыл қасиет тек адам бойында болатынын түсiндiру.
   
2. 
   Жақсы қасиетке үйретiп, жаман қасиеттен жиренту арқылы адамгершiлiк сезiмдерiн дамыту.
   
3. 
   Балаларды кiшiпейiлдiлiкке, үлкендi сыйлауға, кiшiлерге көмек көрсете бiлуге тәрбиелеу.
   

• 
  Халық ұрпағын тәрбиелеуге, көбiнесе дастарқан басында отбасы мүшелерiнiң бас қосуын пайдаланады.
  
• 
  Дастарқан-берекенiң белгiсi, ризашылық сезiмнiң ошағы, молшылдық пен тойымшылдық көзi деп қарайды халық.
  
• 
  Қазақ халқы дастарқанды «Бөлiнбеген еншiмiз» деп, ортақ ризашылдықтың тағдыр берген несiбенiң белгiсi деп қарайды.
  
• 
  _{«Қуыс үйден, құр шықпа» деп кез келген адам есiк ашып, үйге енсе, оған дастарқан жаю – халықтың қалыптасқан қасиеттi дәстүрi. Халық қуанышты да, қайғыны да дастарқан басында бөлiскен.}
  
• 
  Өсиет айту, бата беру, мәжiлiс құрып, мәмлеге келу, серттесу, достасу бәрi де дастарқан басында шешiледi.
  
• 
  Өйткенi дастарқан дәмi – киелi, оны татып, татуласқан адам «келiсiм бұзса, астың киесi» деп, дастарқан иесi оның дастарқан үстiндегi сертiне сенiммен қараған.
  
• 
  Дастарқан басындағы сертiн бұзғандарды халық «ас дәмi ұрсын», «нан ұрсын» деп қарғайды.
  
• 
  Күнделiктi отбасының тамақтануына жайылған дастарқан басында: асты ең алдымен ата-анаға, жасы үлкенге ұсыну, асты ретiмен қойып, тазалық сақтау рәсiмдерi орындалады.
  
• 
  Халық ас iшiп болған соң, ас қайыру, асқа бата қылу, қол жуу рәсiмдерi орындалады.
  

Құрметті балалар мен ата-аналар! Тобымызда өткізгелі отырған «Алтын сақа» сайысын өткізуге рұқсат етіңіздер. Бұл сайыста топ екі топқа бөлініп, өздерінің ұлттық намысын көрсете алатын балалар қатысып отыр. Қазақ халқы ежелден салт-дәстүрін қастерлеген. Міне осы уақытқа дейін салт-дәстүріміз ұмытылмай сақталып келеді. Ендігі жалғастырушы - келешек жас ұрпақтар. Сол салт-дәстүрімізді жалғастырушы ұландарды ортаға шақырып сәттілік тілейік. Балалар! «Алтын сақа» сайысы алты бөлімнен тұрады

Өнер сайысы.

Мақал-мәтелдер сайысы.

Салт-дәстүрге байланысты сұрақтар.

Тыйым сөздер, ырымдар.

Күш сынасу сайысы.

«Алдардың айласы» атты сайысы.

Осы салт-дәстүрді жалғастырушы жас ұрпақтарға баға беретін әділ-қазылар алқасын таныстырып өтейік.

1. Өнер сайысы:

Қай істе де өнер қолдан,

Өнерлі адам жеңер болған,- демекші, бірінші сайыс - өнер сайысы.

2. Мақал-мәтел сайысы:

Мақал айтсақ - жол көрсеттің,

Мәтел айтсақ – жанымды жайландырдың – демекші, келесі сайысымыз – мақал-мәтел сайысы. Бұл сайыста келесі тақырыптарда мақал-мәтелдер айтылуы керек

1 Салт-дәстүрге байланысты 3.

2 Батыр туралы.

3 Туған ел туралы.

4 Оқу-білім туралы.

5 Жақсылық пен жамандық туралы.

6 «Қыз қылығымен».

3. Салт-дәстүр сайысы:

Жаңарғаны сананың

Ұмытады мұны кім ?

Ата-салтын бабамның

Алып келді осы күн, – дей отырып, салт-дәстүрге байланысты сайысты бастайық. Мұнда қойылатын сұрақтар мен тапсырыстар төмендегідей

1 Қандай ырымдарды білесіңдер? 3-еуін атаңдар

2 Тыйым сөздерді ата.3 мысал

3 Қазақ киіз үйінің бөліктерін ата.

4 Ұлттық саз аспаптарды ата.

5 Мал сүтінен жасалатын тағамдарды ата.

4. Киелі сөздер сайысы.

6 «7» санына байланысты тұжырым сөздерді ата.
Мұнда қойылатын тапсырыстар келесілер

1 3 жұртты ата

2 7 қазынаны ата.

3 3 қуат.

4 3 арсызды ата.

5 3 дауыссызды ата.

5. Күш сынасу сайысы.

Балалардың жас ерекшелігіне байланысты тапсырмалар беріледі.

6. «Алдардың айласы» атты көрініс.

Ойынға қорытынды беру үшін сөз әділқазылар алқасына беріледі.

Қорытынды: Сөздің тобықтай түйіні

Екі тентек кездессе,

Төбелеспен тарқайды.

Екі мылжың кездессе,

Ерегіспен тарқайды.

Екі топ кездессе,

Елжіресіп тарқайды.-демекші,

Біздің «Алтын сақа» ойыны осыменен аяқталады. Келгендеріңізге көп-көп рахмет.

Ойынның мақсаты Кім? Кімдер? Не? Нелер? Сұрақтарының қойылуын, оның қолданылатын орнын ажырата білу. Сөйлем құрау дағдылырын жетілдіру.

Шарты Тәрбиеші орамалды кез келген тәрбиеленушінің алдына тастап, кім? не? сұрақтарының бірін айтады.Ал балалар сол сұраққа жауап беретін сөзді айтуы тиіс. Келесі балалар сол сөзді қатыстырып сөйлем құрайды. Ойын осылайша жалғаса береді.
***

«Ақсүйек» ойыны

Дидактикалық мақсаты: Зат есім тақырыбын түсіндіру – оған мысалдар келтіре алу дағдыларын жетілдіру.

Мазмұны: Үстел үстінде ақсүйектің суреті салынып, нөмірленген карточка жатады. Тақтаға шыққан бала кез-келген ақсүйекті алып, қандай нөмірі болса, сол нөмірдегі карточканың тапсырмасын орындайды.

Карточканың тапсырмалары мынадай:

жауды, ... келді, ... жазды, ...мөңіреді.

дұрыс жауабын біледі. Содан кейін мақта қыз сары және көк гүлдер шоғын жинайды.