Қазақстан республикасы

және ол туралы тұжырымдамалар

терді атқарады, ол үшін соған сәйкес оның құқықтары мен міндеттері,

яғни белгілі бір әлеуметтік мәртебесі болады. Жалпы мәртебені әлеуметтік

және жеке статус деп бөледі. Әлеуметтік мәртебе адамның үлкен әлеу-

меттік топтың өкілі ретінде (мамандық, тап, ұлт, жыныс, жас мөлшері, дін)

қоғамдағы орны. Жеке мәртебе деп индивидтің шағын топтағы орнын

айтады, бұл индивидті осы топ мүшелерінің (таныстары, туыстары) баға-

лауы мен қабылдауына байланысты болады. Таныстары мен туыстары-

ньщ оны қабылдауы индивидтің жеке сапаларына орай болады. Әлеуметтік

мәртебе индивидтің жағдайын жан-жақты сипаттайды: мамандығын,

кәсібін, біліктілігін, нақты атқаратын жұмысының сипатын, қызмет-лауа-

зымын, материалдық жай-күйін, саяси ықпалын, партия мен кәсіподаққа

мүшелігін, іскерлік байланысын, ұлтын, дінін, жас мөлшерін, отбасылық

жағдайын, туыстық байланыстарын және т.б. қамтиды. Бұлардың бәрін

Р. Мертон «мәртебелік жиынтық» деп атаған. Әлеуметтік мәртебе өз ке-

зегінде аддмның дүниеге келген сәтінен белгіленген, яғни субъектіден

тәуелсіз, туғаннан сақталатын мәртебе: нәсілі, жынысы, ұлты және қол

жеткен, яғни индивидтің өз күшімен жеткен мәртебесі болып бөлінеді.

242

Кейде индивидтің аралас мәртебесі де болады. Ол жоғарыда аталған

мәртебе болады. Тұлға екі немесе одан да көп әлеуметтік топтардың, ин-

ституттардың, қауымдастықгардың, ұйымдардың, т.б. субъектісі болып

табылады. Мысалы, тұлға: еркек, әке, күйеу, бала, оқытушы, профессор,

ғылым докторы, редколлегия мүшесі, т.б. Бір адам әр түрлі адамдарға қаты-

насына сәйкес қарама-қарсы мәртебені де иеленеді, айталық, тұлға өзінің

балалары үшін — әке, ал өзінің анасы үшін ол — ұлы болады. Бірақ сол

мәртебелердің бірі адамның қоғамдағы ахуалын анықтайтын негізгі, бас-

ты мәртебе больш саналады. Мұндай мәртебе көбіне-көп негізгі жұмыс

орнындағы қызметпен байланысты болады. Мысалы, ер адам үшін негізгі

жұмыс орнымен анықталады: банк директоры, заңгер, жұмысшы, ал әйел

адам үшін - тұрғылықты жерімен (бибі) айқындалады. Бұдан да басқа

варианттары болуы мүмкін. Бұл басты мәртебенің салыстырмалы екенін

көрсетеді, оның жынысқа, нәсілге немесе мамандыққа байланысты емес

екендігін анық көрсетеді.

Жоғарыда аталған мәртебелермен адамзат қоғамындағы мәртебелер

бітпейді. Мандайға жазылған, өзі жететін, аралас, әлеуметтік, жеке мәрте-

белер, солармен қатар кәсіптік, экономикалық, саяси, демографиялық,

діни және қандас-туыстық негізгі мәртебелердің бір түріне жатады. Бұлар-

дан басқа көптеп саналатын эпизодтық негізгі емес мәртебелер де бар.

Мұндай мәртебелерге жаяу жүрушінің, куәгердің, демонстрацияға қаты-

сушының, оқырманның, тындаушының, теледидар көрерменінің, баспа-

на кезегінде тұрушының және т.б. жатқызуға болады. Әдетте, бұлар уақьгг-

ша жағдайлар. Мұндай мәртебені алып жүрушілердің құқықгары мен

міндеттері көбінесе тіркелмейді. Оларды анықгау да өте қиын, айталық,

жаяу жүрушінің мәртебесі. Бірақ мұндай мәртебелер бар, олар адамның

бастысына болмаса да, екінші қатардағы жүріс-тұрыс, ойлау және сезім

белгілеріне ықпал етеді. Мысалы, профессор мәртебесі осы адамның

өмірінде көп нәрсені анықгайды, ал оның уақытша мәртебесі — жаяу

журуші екенін анықтамайды. Сөйтіп, адамңың негізгі және негізгі емес

мәртебелері болады, бірақ оның біріншісінің екіншісінен мәнді өзгешелігі

бар. Бірде-бір адам мәртебеден немесе мәртебелерден тыс өмір сүре ал-

майды. Егерде ол бір мәртебеден кететін болса, міндетті түрде екінші бір

мәртебені иемденеді.

Индивидгің қоғамдағы немесе топтағы сыртқы жағдайы үйлесімді бола

бермейді. Мұны мәртебелердің сәйкессіздігі (немесе алшақтауы) деп

атайды. Индивид көптеген мәртебені иеленеді және көптеген әлеуметтік

топтарға жатады, ал олардың қоғамдағы беделі бірдей емес: коммерсанттар

сантехниктерден немесе әр түрлі жұмыскерлерден жоғары бағаланады;

243

еркектердің өндіріс саласында әйелдерге қарағанда үлкен әлеуметтік

Ешбір құжатта тіркелмеген, бірақ қоғамдық пікірде қалыптасып, ауыз-

дан-ауызға беріліп, мойындалған мәртебелер мен әлеуметтік топтардың

иерархиясы бар. Бұл иерархия бойынша біреулерді басқаларға қарағанда

көбірек құрметтеу мен бағалау орын алған. Мұндай иерархиядағы орын-

ды ранг деп атайды. Ол жоғарғы, ортаңғы немесе төменгі рангқа бөлінеді.

Иерархия бір қоғам шеңберінде топтар арасында (мұндайда иерархияны

топаралық деп атайды) және бір топтың шеңберінде индивидтер арасын-

да (топ ішінде) өмір сүре алады. Бұл жерде де адамның орнын «ранг»

термині білдіреді. Мәртебелердің сәйкессіздігі топтар арасындағы және

топтар ішіндегі иерархиядағы қарама-қайшылықты көрсетеді. Осы қара-

ма-қайшылық екі жағдаймен байланысты пайда болады:

- индивид бір топта жоғарғы рангте, ал екінші топта төменгі рангте

болғанда;

— бір мәртебенің құқы мен міндеттері екінші бір мәртебенің құқығы

мен міндеттеріне қарама-қарсы немесе кедергі келтіргенде.

Жоғары жалақылы банк қызметкері (жоғарғы кәсіптік ранг) отбасын

материалдық игілікпен қамтамасыз етуші адам ретінде отбасында да жо-

ғарғы рангны иеленеді. Бірақ бұдан оның өзге топтарда, айталық, доста-

рының, туыстарының, қызметтестерінің ортасында рангы жоғары бол-

майды. Әйелдің дәстүрлі экономикалық мәртебесі — бибі болу, ал инду-

стриялық дәуір оған тағы бірін — жұмысшы әйел мәртебесін қосты. Бірақ

оның бұрынғы ескі және жаңа мәртебелері келе-келе бір-бірімен қарама-

қайшылыққа түсті. Бірдей тиімді және бір мезгілде екі рөлді атқару тіптен

мүмкін емес. Олардың әрқайсысы көп уақытты және біліктілікті талап

етті. Сөйтіп, екі рөлді қатар атқару жүзеге асырылды. Жалпы ана мен

тиімді қызметкер, сонымен қатар жақсы әйел мен тиімді қызметкер мәрте-

бесін - рөлдерін қатар алып жүру өте қиын. Қалжыраған әйел сезімтал,

аяулы жар бола алмайды. Ал өндіріске кеткен қажетті уақыт лебінен бала

тәрбиесі ақсайды. Сонымен, жаңа мәртебе — «жұмысшы» бұрынғы үш

мәртебемен — бибі, ана, жар — қарама-қайшылықа түсті. Демек, адам-

ның кейбір мәртебесі үйлесімін тапса, ал басқалары қарама-қайшылықта

болады. Оны мәртебелердің сәйкессіздігі деп атайды: ол индивидтің бір

әлеуметтік топта жоғарғы, ал екінші бір топта төменгі рангде болатынын

көрсетеді. Солардың бірі — әлеуметтік рөлдердің жиынтығы ретіндегі адам

бейнесі (образ).

Тұлғаның рөлдік тұжырымдамасы XX ғасырдың 30-жылдарында Аме-

риканың әлеуметгік психологиясында пайда болды. Оның негізін Дж. Мид

салды. Бұл тұжырымдама әр түрлі әлеуметтану ағымдарында, әсіресе

244

және оның ізбасарлары әлеуметтік рөлдердің көптігіне орай тұлғаны

функция ретінде қарайды, бұл рөлдер қайсыбір қоғамдағы кез-келген

индивидгерге тән.

және тұлғааралық қатынастағы тұлғаның объективті берілген әлеуметтік

ұстанымы. Рөлдердің жиынтығын рөлдік жүйе дейді. «Рөлдік жиынтық»

ұғымын Р. Мертон анықтады. Әлеуметтік рөлдер адамға заң немесе басқа

да құқықтық актілер арқылы формальды бекітілуі мүмкін, және ол көпте-

ген моральдық тәртіп нормалары арқылы формальды емес болуы да

мүмкін. Әлеуметтік рөл рөлдік күтіліс пен рөлдік мінез-құлыққа бөлінеді.

Рөлдік күтіліс «ойын ережесіне» сәйкес рөлді күтеді, ал рөлдік мінез-

құлықты адам өз рөлінің шеңберінде нақты орындайды. Адам кез келген

уақытта қайсыбір рөлді өзіне алғанда онымен байланысты құқықтары мен

міндеттерін нақты түсінетін болады, әрекеттердің нобайын және бір

ізділігін біледі, сөйтіп өзінің төңірейндегі адамдардың күткеніндей өз

жүріс-тұрысын құрады. Осыған орай қоғам бәрінің дұрыс орындалуын

қадағалап отырады. Сол үшін әлеуметтік бақылаудың тұтас жүйесі —

қоғамдық пікірден заң қорғау органдарына дейінгі және соған сәйкес

әлеуметтік тыйым жүйесі — бетіне басудан, айыптаушылықтан күштеп

тоқтатуға дейінгі қамтыған.

Рөлдік мінез-құлық өте қатаң шектелген, өйткені әр түрлі қызметтерді

араластыру немесе олардың бәрін бірдей орындамау бүкіл әлеуметтік жүйе

тепе-теңдігінің бұзылуына әкеп соқтыруы мүмкін. Бірақ бұл шектер

абсолютті емес; рөл іс-әрекетке жалпы бағыт береді және оның мақса-

тьш айқьшдайды, ал оларды орьщдау стилі варианттық фактор болады.

Мысалы, фирма директорьшьщ рөлі басшылық жасау қызметін жүзеге

асыруды талап етеді және оны басқа біреудің қарамағында қызмет істеу

міндетімен алмастыруға болмайды. Бірақ басшылық жасау әр түрлі

әдістермен жүзеге асырылуы мүмкін: беделге сүйену, демократиялық,

бетімен жіберушілік, ал бұл тұрғьщан алғанда фирма директорьшьщ рөліне

ешқандай шектеу қойылмайды.

Бір адам көптеген рөлдерді орьшдайды, олар бір-бірімен қарама-

қайшы келуі де, бір-бірімен үйлеспеуі де мүмкін, мүндай жағдай рөлдік

қайшылықтарға әкеп соқтырады. Бұған әлеуметтануда жиі жазыльш

жүрген әйелдердің кәсіби және отбасындағы рөлінің арасьшдағы қайшы-

лық мысал бола алады.

--------------------------------------------------

1. Американская социологическая мысль: Тексты / Под ред. В. И. Добренькова.

М.: Издание Международного Университета Бизнеса и Управления, 1996. С. 474.

245

Рөлдермен қатар, қоғамдық жұмысты тікелей алып жүруші, жалпы

қатынастары бар, мұнда да адам белгілі бір орьш алады және соған сәйкес

қайсыбір міндеттерді орындайды. Осы қарым-қатынастардың астары

«тұлғааралық рөл» ұғымымен бейнеленеді. Әлеуметтік рөл сияқты тұлға-

аралық рөлдер де әр түрлі болуы мүмкін және әр түрлі шағын топтарда

тіптен қарама-қарсы болуы да мүмкін, айталық, дос, дұшпан, сенімді адам,

т.б. Көбіне-көп адам өз мінез-құлқында осы әр түрлі күтілістерді еріксіз

ескеруіне тура келеді, мұндайда адам бір емес, бірнеше топтардың күт-

кеніне бағыт-бағдар ұстайды.

Рөл өзінің қоғамдық маңыздылығы тұрғысынан алғанда, объективті

құбылыс ретінде танылса, ал ол индивид санасында өзіндік ұйғарым тауып,

өзінше оған түсініктеме берсе, субъективті де болады. Т. Парсонстың

көзқарасы бойынша, қайсыбір рөлдің негіздерін тұлғалық мәннен емес,

әлеуметтік қажеттіліктерден іздеу қажет. Айталық, қазіргі әйелдердің

индивидуалдық ұстанымдарында әйел (ана) рөлі аса елеулі маңызға және

құндылықтарға ие бола алмайды, бірақ қоғам алдында бұл рөл әйелге

үлкен міндбт жүктейді. Социум тұрғысынан алғанда, рөлдік қалыптардан

ауытқу, оларды мойындамау жөнсіздікке әкеп соқтырады. Сондықтан

рөлге қатысты мінез-құлық ережелерін мейлінше ұстану тұлғаның қоғамда

өмір сүруін жеңілдетеді, оның қайшылықты жағын азайтады, өзін-өзі

сезіну сеніміне және оның баянды болуына негіз қалайды.

Әлеуметтік рөлдер бүкіл қоғамдық организмнің қалыпты өмір сүруі

үшін қаншалықты маңызды екендігіне қарай маңыздылығына да бөлінеді.

Бұл қайсыбір топтардың қоғамдағы орнына және тиісінше әлеуметтік

құрылымдағы оның мүшелеріне, олардың құрылым тұрақгылығын қол-

дау үшін маңыздылығына байланысты. Әлеуметтік мәртебе қоғамдық

қатынастардағы әлеуметтік топтар мен жекелеген тұлғалар жағдайының

интегративтік көрсеткіші болып табылады. Кез келген қоғамда және

қоғамдық өмірдің кёз келген саласында, айталық, өндірістік, құқықтық,

тұтыну және басқа да саласында әлеуметгік теңсіздікті айқындайтын және

нықтайтын мәртебелер сатысы, пирамидасы бар.

Рөлдер теориясы тұлғаның әлеуметтену процесінде оған бейімделу

жағдайын жақсы бейнелейді. Бірақ бұл схеманы бірден-бір және соңғы

схема деп қарауға болмайды, өйткені мұнда тұлғаның белсенділігі, шы-

ғармашылық бастаулары есепке алынбайды.

Тұлғаның келесі бір бейнесі 3. Фрейд идеяларының ықпалымен пайда

болды. Бұл адамды мұқтаждықгардың жүйесі ретінде, ал қоғамды тыйым

салулардың жүйесі ретінде қарастырады. Тұлғаның санасыз (ең алдымен

сексуалды) іс-әрекеті оның белсенді күш-куатын және негізгі қайнар көзін

246

теулерге байланысты табиғи формадағы түйсіктік қажеттіліктерін қана-

ғаттандыра алмайтын болғандықтан, бойын билеген құштарлығы мен

оның қоғамда қабылданған формада жүзеге асуы арасынан ұдайы келістік

іздеуге мәжбүр болады. Фрейд жасаған тұлға үлгісі үш деңгейлі түзілім

болып табылады. төменгі деңгей (Ол немесе Гед), бұл санадан тыс им-

пульстермен және «тектік естеліктермен» берілген, ортаңғы қабат (Мен

немесе Эго) және жоғары деңгей (Асқан-Мен немесе Супер-Эго) - адам

қабылдаған қоғамдықұнормалар. Аса қатал, шамшыл және жауынгер дең-

гей — Ол және Асқан-Мен. Олар адам психикасьша екі жақган «шабуыл»

жасап, жүйкелік мінез-қүлық халін қалыптастырады. Бұл тұлға үлгісі

қоғамдық қысымнан әрдайым қорғанып жүреді және әлеуметтік ортамен

шиеленіске түсіп отырады. Қоғам дамуының деңгейіне қарай жоғары дең-

гей (Супер-Эго) сөзсіз ұлғаяды, салмағы да артады. Фрейд бүкіл адамзат

тарихын психоздың өрістеу тарихы регінде қарастырады.

Тұлғаның тағы бір бейнесі - әр түрлі ынталандыруларға көзқарас

жүйесі ретіндегі тұлға. Осы көзқарастьі ұстанғандар Б. Скиннер, Дж. Хо-

манс, К-Д Опп болды. Бұл тұжырымдама бойынша, әрбір адамның мінез-

құлқын әлеуметтік орта тіл, дәстүр, әлеуметтік құрылымдар, бұқаралық

ақпарат құралдары және т.б. арқылы қамтамасыз етеді және бақылайды.

Басқа адамдармен өзара әрекетте, кез келген әлеуметтік топта адам өз

мүддесін қорғайды: егер де оның мінез-құлқы қолдау тауып, жағымды

ынталандырылатын болса, онда адам өзін қоршаған ортаға және жалпы

әлеуметтік жүйеге ниеті түзу, тілектес болады; егерде қоғам тарапынан

ол қолдау таппаса, онда ол шамшыл келеді, тәртіп бұзады. Бірақ әрбір

адам жазаланудан аулақ болуға және қолдау табуға тырысады және

осыған байланысты ол сыртқы ынталандырулар мен әлеуметтік бұйрық-

тардан бір жақгы әсер алады. Басқаша айтқанда, тұлға проблемасын қара-

стырғанда, адам нендей бір жағдайларға неге әсерленеді деген мәселені

сараптағанда мінез-құлық әлеуметтануы басты рөлді ынталандыру жүйе-

сіне береді. Осыдан тұлға мінез-құлқындағы өзгерістер жақсыға, әрекет-

ке үйрету процесінен туындайды.

Кез келген «жақсылық» атаулыны ынталандырушы ретінде пайдала-

нуға болады. Олар: білім, билік, құрмет көрсету, даңқ, ақша, билік ету-

шілердің оң қатынастары және т.б., бірақ өзінің қайнар көзі жағынан

міндетті түрде әлеуметтік болуы керек. Ол қайнар көз қоғамның қолын-

да болуы шарт және оны қоғам басқаруы керек. Сыйлық алу адам үшін

қаншалықгы құнды болса, онда ол соған сәйкес мінез-құлықгы ұстана-

тын болады. Сонымен қатар, адам бір сәт басқалардың тарапынан қолдау

тапқанын сезінсе, онда тиісінше оның кейінгі әрбір әрекеттері де құнды

247

болады. Бұл принципті тұлғааралық қатынастар деңгейінде қарастырған-

ұтысқа қол жеткіздім деп, яғни келетін пайдаға немесе сыйлыққа қара-

ғанда өзінің жағдайға қосқан «үлесі» аз деп санағанға дейін сақгалады.

Л. С. Выготскийдің мәдени-тарихи мектебі қалыптастырған тұжырым

бойынша, адам өзінің міндеттерін орындауға, мақсатына жетуге ұмтыл-

дыратын мінез-құлқы мен қылықтарын ұтымдылық көзқарасымен ғана

түсіну мүмкін болмайтьш қызметтік тірі организм больш табылады. Тұлға-

ның негізіне адамның қызметі, қарым-қатынасы, танымы арқылы көрініс

табатын оның дүниемен сан қырлы байланыстары алынған. Тұлғаны та-

нып-білу кілті ретінде басты бағалау категориясы — «қызмет» категория-

сы қарастырылған. Қызмет бұл жерде құрылымдық және функциялық

аспектіде пайымдалған. Құрылымдық аспект қызметтің өз құрылысын

анықтауды және қызметті құрайтын элементтерді анықтауды талап етеді.

Функциялық аспект сол қызметтің қалайша жүзеге асатынына баса на-

зар аударады. Сонымен, тұлғаны танып-білу оның қызметін тікелей зерт-

теумен байланысты және ол мынаған саяды:

- жүйені құрайтын буынды, қызметтің негізгі түрін (кәсіби, таным-

дық, т.б.) анықгау;

- қызметтің жүзеге асу принципін - еріксіз немесе еркін, қол үзген

немесе қол үзбегенін анықтау;

— әр түрлі қызметтер арасындағы байланыстардың сипатын (сәйкесті-

лік немесе сәйкессіздік), олардың иерархиялық орналасу деңгейің зерттеу;

- әрбір қызмет түрінің жүзеге асу деңгейін зерттеу.

Тұлғаны танып-білуге келтірілген варианттардың бірде-бірі бұл құбы-

лысты толық көрсете алмайды, олардың әрқайсысы оның жекелеген

көріністерін қарастырады, бұл варианттар тек аса маңызды, негізгі ретінде

беріліп отыр. Әлеуметтік тұрғыда тұлғаны таньш-білудің моделін жа-

сау — болашақгың ісі.

Бүгінгі әлеуметтануда тұлға ұғымы екі мағынада: а) индивидті қарым-

қатынастардың және б) саналы қызметтің субъектісі ретінде көрсету үшін

қолданыльш келеді. Оның мәртебесі мен рөлін тұлғаның әлеуметтену

деңгейі анықтайды.

Тұлғаның әлеуметтік құрылымы және 9

бұл ғылымды индивидуалдықган жоғары тұрған тұлға қызықгарады. Ол

қоғам мен адамның өзара ықпалдасуының салдары ретінде түсіндіріледі.

248

дәстүр, салт қана емес, сонымен қатар қызу қандылық және әйелдер мен

еркектердің мінез-құлық ерекшеліктері әлеуметтендірудің жемісі больш

табылатынын көрсетті. Мысалы, маскулдық (батылдық) және фенеминдік

(биязылық) ұзақ уақыт бойы «табиғи», яғни табиғи-биологиялық жағдай

себепші болған сапа деп саналып келді (қатал, күшті еркек және биязы,

нәзік, адал әйел). Мысалы, маскулдық (батылдық) пен фенеминдік (бия-

зылық) сапаның «табиғи» еместігі, яғни табиғи-биологиялық жағдай

(қатал, күшті еркек, биязы, нәзік, адал әйел) себешпі болған сапа еместігі

анықгалды. Бұған дейін аталған сапалар адам бойындағы табиғи сапалар

ретінде танылып келді. Бұл сапалар қайсыбір қоғамдағы еркектер мен

әйелдердің тұрмыс-тіршілігінде елеулі маңызға ие болған. Мысалы, Аф-

риканың бір тайпасында еркектер мен әйелдердің міндеттері керісінше

бөлінген: әйел белсенді қызметтер атқарады, қарапайым өндіріспен ай-

налысады және отбасының асыраушысы болып саналады, ал ер адамдар

жеңіл, қосалқы жұмыстарды орындайды: киім тігеді, зергерлік бұйымдар

жасайды, үйді жинап-сыпырады, енжар және әйелдерге бағынышты жағ-

дайда болады.

Әлеуметтендіру (социализация) терминінің пайда болу тарихына келе-

тін болсақ, ең алдымен мьіна жағдайды айта кеткен жөн: алғашьшда тер-

миң неміс тілінен ағылшын тіліне қате аударылған. Соған қарамастан бұл

жаңа сөз сақгалды жөне классикалық әлеуметтану мәселелерін қамты-

ған ұғымға айналды. «Әлеуметтену» ұғымы дәстүрлі «білім» және «төрбие»

үғымдарымен салыстырғанда кең ауқымды, терең мағыналы үғым. Білім

белгілі бір білім жиынтығын беруді көздейді. Тәрбие мақсатты, саналы

түрде жоспарланған әрекеттер жүйесі ретінде түсіндіріледі, оньщ мақса-

ты - балада белгілі бір тұлғалық сапаларды және мінез-қүлық дағдыла-

рын қалыптастыру. Әлеуметтендіру өзіне білім беруді де және тәрбиені

де қосып алады, сонымен қатар тұлғаның қалыптасуына ықпал ететін

ешкім жоспарламаған тосын жағдайларды да, стихиялық жиьштығын да,

әлеуметтік топтарға индивидтердің ену процесін де қамтиды.

Түлғаның әлеуметтенуі топтық тәжірибенің негізінде іске асады.

Шағын және ірі өлеуметтік топтардағы адамдардың әлеуметтік өзара әре-

кетінің нәтижесінде адам қоғамда жинақталған білім мен тәжірибені, ол

қалыптастырған құндыльпстар мен нормаларды мең-гереді. Бұл кез кел-

ген қалыпты тұлға бейнесінің іргетасын және сонымен қатар әлеуметгік

249

топтардың, бүкіл қоғамның бірлігі мен тұтастығын құрайды. Бірақ әлеу-

бірегейлігін айқындайтын индивидуалдық тәжірибенің рөлін ескермеуге

болмайды. Тұлғаның әлеуметтенуінде екі бірдей абсолюттік процесс бол-

ған емес және болмайды да, сондықтан екі бірдей абсолютгі тұлға да бол-

ған емес және болмайды. Бір отбасында тәрбиеленген балалар мен егіз-

дердің міндетті түрде сыртқы ерекше айырмашылығы болады, оның себебі

де түсінікті, өйткені ол әлеуметтендіру тәжірибесіндегі индивидуалдық

өзгешеліктермен ғана анықталып қоймайды.

Әлеуметтендірудің қандай механизмдері бар? Бұл процеске ең алды-

мен екі жақ — әлеумеггендірудің объектісі жөне субъектісі қатысады.

Әлеуметгендірудің объекгісі - бұл процестің кімге бағыттталуы, яғни жеке

ддамдар немесе адам топтары. Әлеуметгендірудің субъекгісі - бұл осы про-

цесті жүзеге асырушы, яғни жеке тұлға, әлеуметтік топ, әлеуметтік құры-

лым немесе ұйым, бұларды кейде әлеуметтендіру агенттері деп те атайды.

Әлеуметтендіру - ауқымды және күрделі процесс. Ол өзінің табиға-

тьшан әлеуметгік орта мен байланысты, әлеуметтік объектісі және субъек-

тісі тұрақгы адамның (адам топтарының) үздіксіз және қарқынды өзара

әрекеті. Сол бір ғана адам (мысалы, әке) бір байланыста (балалары мен

қатынаста) субъект ретінде, әлеуметтендіру агенті ретінде көрінеді, ал ке-

лесі жағдайда (әлеуметтік топқа қатынасына қарай) ол әлеуметгендірудің

объектісі ретінде көрінеді. Екінші жағьшан алғанда, қайсыбір өзара әре-

кет шеңберінде әлеуметтену субъектісі әлеуметгенудің объектісіне ықпал

жасап қана қоймайды, сонымен қатар субъекгі объекті тарапынан кері

әсерді де сезінеді. Мысалы, ата-аналар балаларды тәрбиелеу процесінде

балаларға шешуші ықпал жасай отырып, өз кезегінде, тәрбиеленушілердің

тарапынан тәрбиеге белгілі бір кері әсерді де байқайды.

Әлеуметтендіруді бірінші және екінші әлеуметтендіру деп бөледі.

Бірінші әлеуметтендіру адамға өзін тікелей қоршаған ортаның, алғашқы

әлеуметтік топтардың отбасының, туған-туыстардың, достардың, құрдас-

тардың, оқу және еңбек ұжымдарының, тәрбиешілердің, ұстаздардың,

оқудағы, қызметгегі, жұмыстағы тікелей басшылардың және т.б. тікелей

ықпал жасауымен байланысты. Тұлғаның алғаш қалыптасуы мен даму-

ында бірінші әлеуметтендірудің рөлі аса зор. Екінші әлеуметтендіруді

екінші қатардағы әлеуметтік топтар (шағын немесе ірі), құрылымдар мен

ұйымдар және мекемелер тікелей және жалпы формада, көбінесе бір-екі

бағытта жүзеге асырады. Мұндағы қатынастар көбіне институционалдық

сипат алады. Екінші әлеуметтендірудің агенттері мемлекет пен оның

органдарының (әскер, полиция, сот, прокуратура, т.б.), кәсіпорындардың,

жоғары оқу орындарының, мектептердің, балабақшаларының, радио,

250

талады, енді соларды жүзеге асыруға және ішінара өзгерістер жасауға

көңіл аударылады. Әлеуметтендірудің бірінші және екінші агенттерінің

қызметін өзара байланыстыру мен үйлестіруді қамтамасыз ету аса маңызды.

Адам өмірінің әр түрлі кезендерінде әлеуметтендірудің өзіндік мәнді

ерекшеліктері болады. Осыған байланысты әлеуметтендіру процесі өз

ерекшелігі бар бірнеше сатыдан: балалық, жасөспірім, есейген, қартай-

ған шақган тұрады. Әлеуметтендіру процесі балалық және жастық шақта

пәрменді әрі қарқынды жүреді.

Әлеуметтендірудің бастапқы сатысында балаларды ересектер әлемін-

дегі өмірге бейімдеу іске асырылады. Бұл жерде басты рөлді әлеумет-

тендірудің бірінші агенттері саналатын ата-аналар атқарады. Осы сатыда

ата-аналар мен балалар арасындағы өзара қарым-қатынастар олардың бір-

біріне деген жақындық, жауапкершілік, ыстық ықылас сезімімен сипат-

талады, бұл әлеуметтендірудің келесі сатысына шешуші ықпал жасайды.

Бұл кезенде бала ойлау және танымдық дағдыларды меңгереді, күрделі

тәртіп ережесінің жүйелерін игереді, мәдени құндылықтар мен норма-

лардың үлгісімен таныса бастайды, бұлардың мәнін және мазмұнын жақсы

түсіне қоймаса да, оларды қолдануға ұмтылады.

Балалық сатыдағы әлеуметтендіру тәсілдері мен құралдары оншалық-

ты көп емес. Соның бірі — имитация. Мұнда бала саналы түрде белгілі бір

мінез-құлық дағдысын үлгі тұтынып, көшіріп алуға ұмтылады. Тақылет-

тендіру балалардың ата-аналардың мінез-құлық тәртібін, әлеуметгік мақ-

сатгар мен құндылықгарды өздерінікі іспетгі меңгеру тәсілі регінде қарас-

тырылады. Сөз болып отырған екі тәсіл әлеуметтендірудің жағымды тегіктері

болып табылдды. Ал әлеуметтендірудің теріс көріністері: тыйым салатын не-

месе белгілі бір төртіпке астамшьшылық жасайтын ұят істер (сыртқы жағдай

әсерінің нәтижесі регінде) және кінәсін сезіну (іштей күйзелу) жатады.

Балалық кезеңде әлеуметтендіру агенттерінің саны ғана артын қой-

майды, сонымен бірге олардың қызметінің мазмұны мен бағдарламалары

да түбегейлі өзгеріп, күрделене түседі. Ата-аналарымен қатар, тұлғаны

әлеуметтендіруге балалардың мектепке дейінгі тәрбие орындары, мектеп,

балалар бағдарламалары, бұқаралық ақпарат құралдары және т.б. барған

сайын үлкен үлес қосады.

Жасөспірім кезеңге (13—19 жас), яғни «күрделі», «өтпелі», «қиьш», «тү-

бегейлі», «тұрақсыз» деп саналатын өмір кезеңінде жасөспірімдер мен жас

адамдар біршама кең білім алады, өзінің тұлғалық іргетасын қалауды және

дүниетанымын қалыптастыруды аяқгайды, өзінің өмірдегі орны мен рөлін

251

жақын адамдары арқылы негізінен пайымдайтын болады. Бұл кезендегі

лықгар мен дүниеге көзқарас жүйесінің қатар пайда болуы, бұлар жас

адамға әлеуметтендірудің әр түрлі агенттерінен - ата-аналардан, мектеп-

тен, құрбы-құрдастардан беріледі. Олар әлеуметтік дүниені әр түрлі

түсінеді, бұл жасөспірімнің әлеуметтенуін қиындатады. Бұл жерде шын-

дығында жас адамға қажеттіден гөрі жарқын, сезімге және символға толы

іс-әрекеттер тиімді әсер етеді. Мұндай жағдай жастардан адамгершілік

бағалары мен бағдарларды тұрақгы ізденуді талап етеді, өйткені сезімдік

жағдай тұрақсыз және ұзаққа бармайды. Нәтижесінде жасөспірім толқи-

ды, өзіне сенімсіздік пайда болады, ақырында қателікке ұрынады. Бұған

ата-аналар мен мектептің орынсыз шектеулері қосылады, мұндай шек-

теулер жақсы нәтиже бере бермейді. Ең соңывда әлеуметтанушылар

әлеуметтендіру сатысының жасөспірімдерге тән тағы да бір ерекшелігін

атап көрсетіп жүр. Олардың пікірінше, осы сатыда жасөспірімдер белгілі

бір әлеуметтік мәртебеге ие болуға және өзінің өлеуметтік рөлін атқа-

руға үмтылады. Бірақ қоғамда бұл ұстанымдарды экономикалық жағы-

нан тәуелсіз адамдар ғана берік және тұрақгы ұстай алады, ал тым «ерте

есею» көптеген жас адамдар үшін қыйғылы аяқталады, әлеуметтанушы-

лардың сөзімен айтқанда, әлеуметтендірудің табиғи процесі бұзылады,

бұл олардың алдағы өміріне қатер төндіреді.

Тұлға кемел жасқа жетіп, есейген шағында оның белсенділігі артады,

мұны әркім өз қалауынша, жеке өміріне және сыртқы жағдайларға сәй-

кестендіре бастайды, ивдивид экономикалық, әлеуметтік және моральдық-

психологиялық тұрғыдан тәуелсіздік алады, саяси жағынан пісіп-жетіледі.

Бұл өзін өмір сүруіне қажетті заттармен қамтамасыз ету қабілетінен көрі-

неді және өзгелерден тәуелсіз, өз табысымен тапқан материалдық игілік-

терді пайдаланудан, өз бетінше өмір салтын құрудан, ата-анасынан тәуел-

сіз өмір сүруден, некеге отырудан, заң алдында жауапкершілікті болудан,

сайлауға қатысудан және т.б. байқалады. Бұл сатының биік белесі - адам-

ның зейнетке шығуы, ол белгілі бір жасқа жетуіне байланысты бірнеше

мәртебелерін жоғалтады және атқарын келген бірнеше рөлдерін тоқгатады.

Әлеуметтендірудің осы сатысында ең бастысы — тұлғаның әлеуметтік

мәртебелер мен әлеуметтік рөлдерді ала білуі және меңгеруі, оларды

белсенді түрде жүзеге асыруы. Мұның негізі бүкіл әлеуметтік өмірді қам-

титын қоғамдық еңбек бөлінісінде жатыр, ол негізгі төрт түрден, атап

айтқанда: жас-жыныстық, кәсіби, экономикалық және саяси еңбек

бөлінісінен байқалады. Осыған сәйкес қоғамның өзіндік қаңқасын құрай-

тын, бүкіл әлеуметтік өмірді қатаң детерминдіретін әлеуметтік құрылым

қалыптасады. Есейген тұлға нақгы өмірдің сан алуан қажетгілігі туғызатын

252

оларды өзгерту арқылы әлеуметтік құрылымның қайсыбір түріне енеді.

Әлеуметтендіру адамның ер жетіп, есейген шағында әдетте аса өрлеу

жағдайында жүреді, тұлға жоғары әлеуметтік мәртебеге қол жеткізіп, со-

ған сәйкес әлеуметтік рөл атқарады. Бірақ бұл жолда сәттілік пен

сәтсіздіктер, бұрылыстар, кедергілер, дағдарыстар болады, тіптен адам-

дардың кінәсінен болашаққа деп құрылған жоспарлар, сенім мен үміт

атаулы тас-талқан болады. Әдетте бұл - адам өмірінде болатын өзгеріс-

терге, оны қайта бағамдап, бағалауға, өмірлік жоспарлар құру мен бола-

шақты анықтау жолында кездесетін өзгерістерге байланысты. Осыдан

қайта әлеуметтендіру қажеттігі туындайды. Қайта әлеуметтендіру - бұл

тұлғаның бұрынғылардың баршасынан бас тартып, жаңа білімді, құнды-

лықтарды, рөлдерді, дағдыларды меңгеру процесі. Кейде бұл процесс

өмірдің әр кезеңінде де орын алады. Мысалы, мәдениеттің қайсыбір эле-

менттері ескіргенде, тұлғаның және бүкіл қоғам өмірі маңызды өзгеріске

түскенде қайта әлеуметтендіру жүзеге асьш отырады. Бірақ бұл көбінесе

есейген шақтағы әлеуметтендіруге тән. Қоғамға көзқарастың тиянақты

түрде өзгеруі, маман адамдардың кәсіби қайта даярлықгардан өтуі неме-

се жаңа көзқарас пайда болуы және психотерапиялық ықпал ету әдісімен

айналысатын адамдардың ұстанған қағидалары мен тәртібінің өзгеруі

қайта әлеуметтендірудің айқын мысалы бола алады.

Адам қартайғанда, яғни әлеуметтендіру процесінің аяқталар кезеңінде

олардың жасының ұлғаюына және зейнеткерлікке шығуына, сонымен

бірге адамдардың күш-қайраты мейлінше қайтып, қауқарсыз күйге түсуі

мен психикалық мүмкіндіктерінің төмендеуіне байланысты әлеуметтен-

діру өзінің ауқымы мен қарқынын құт төмендетіп қана қоймайды, сон-

дай-ақ ол енжар формаға айналады. Бұл олардың негізінен алғанда жаңа

жағдайға қалай бейімделе бастағанынан айқын көрінеді. Ең алдымен егде

тартқан адамдар өздерінің күш-қуатын, білімін, тәжірибесін бұрынғы

деңгейде қолданудың мүмкіндіктерін іздестіруге тырысады және басқа

да мүмкіндіктерін сарқа пайдалану арқылы қоғамға қызмет етуді жалғас-

тыра бергісі келеді.

Зейнеткерлікке шығуларына байланысты егде ддамдардың әлеуметтік

мәртебелері күрт төмендейді және әлеуметтік тұрғыдағы рөлдерінің

шеңбері де тарыла түседі. Денсаулықтарының нашарлауы және т.б. си-

паттарға енді достары мен жолдастарының күрт азаюы секілді екінші бір

ауыртпалық келіп қосылады. Осыдан барьш ол тіптен жалғыздыққа да

ұшырайды, сөйтіп, қарт адамның қызметі үй шаруашылығымен айналы-

судан, бау-бақша мен көкөніс өсіруді ермек етуден аспай қалады.

Адамдар, әсіресе жалғыз қалғандар, мұндай жағдайда қатты торығады.

253

Әлбетте, бұл жастағы адамдардың өмірі қуаныштан гөрі реніштерге толы

рөлі де көбіне-көп нақгы анықгалмайды. Бұл осы кезеңге тап болғандар-

дың әлеуметтендіру жағдайының тағы да бір ерекшелігі болып табылады.

Тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқын зерттегенде зерттеуші бірнеше

күрделі теориялық мәселелерге ұрынады, оларды шешпейінше қазіргі

ғылыми өлшемдер мен практиканың қажетгіліктеріне жауап беретін тұлға

тұжырымдамасын құру мүмкін емес. Осындай проблемалардың қатары-

на тұлғаның әлеуметтік құрылымы жатады.

Күрделі құбылыстардың құрылымы, олардың қатарына сөзсіз адами

тұлға жатады, әр түрлі элементтердің жиынтығы, иерархиясы және белгілі

бір өзара әрекеттері болып көрінеді. Кез келген құрылым белгілі бір тұ-

рақгылықты игерген, сонымен бірге әр түрлі өзгерістерге түсуге де икемді -

профессивгік, рефессивтік - тіптен ыдырағанға дейінгі өзгерістерді қамти

да алады. Оны деқұрылымдық деген ұғыммен сипаттайды. Тұлға құрылы-

мындағы деқұрылымдық құбылыстар алуан түрлі ауытқушьшықгарға өкеп

соқгырады, мұндай ауытқушьшықгарды девианттық мінез-құлық деп атай-

ды. Тұлға алғаш рет биогендік, психогендік және социогендік компонент-

тердің құрылымдық тұтастығы ретінде қарастырьшуы мүмкін. Бұл био-

логия, психология және әлеуметтану зерттейтін тұлғаның биологиялық,

психологиялық және әлеуметтанымдық құрылымын бөлу үшін негіз бо-

лады. Тұлғаның биологиялық құрылымын, әлбетте, әлеуметтанудың

ескермеуі мүмкін емес, ол тек осы құрылымды деформациялаушы тұрғы-

сынан ескеріледі. Өйткені мұндай жағдайда адамдар арасындағы қалып-

ты өзара әрекет бұзылады. Ауру немесе кемтар адам дені сау адам орын-

дайтын барлық әлеуметтік функцияларды атқара алмайды. Тұлғаның

әлеуметтік құрылымы көбіне-көп оның көңіл-күйі, қасіреті, талаптары,

есі, қабілеті жөне т.б. жиынтығынан тұратын псиологиялық құрылымымен

байланысқан. Бұл жерде әр түрлі ауытқушылықтармен қатар индивидгің

нормальды психологиялық әрекеті де маңызды. Алайда, тұлғаның

әлеуметтік құрылымын психикалық, субъективтік сапалардың жиынты-

ғынан тұрады деп қарау жеткіліксіз. Сондықтан тұлғаның әлеуметтік

құрылымын анықтауда істі тек субъективтік жағына апаруға болмайды.

Тұлғадағы ең басты нәрсе - оның әлеуметгік сапасы.

Тұлғаның әлеуметтік құрылымы индивид кірген қауымдастық пен

бірлестіктің ықпал етуімен оның алуан түрлі қызметі процесінде қалып-

тасатын және өмір сүретін объективтік және субъективтік әлеуметтік

қасиеттерінің жиынтығынан тұрады. Осыдан келіп тұлғаның әлеуметтік

құрылымының маңызды сипаттамасы болып өз қайраткерлігі ретінде және

басқа адамдармен өзара әрекеті ретінде түсіндірілетін оның қызметі са­налады.

254

раптама жасамайынша, іске аспайды. Тұлғаның әлеуметтік құрылымы-

ның көптеген элементтері бар. Оның біріншісі, өмір салтынан және еңбек,

қоғамдық-саяси, мәдени-танымдық, отбасы-тұрмыстық сияқты қызмет

түрлерінен керініс табатын әлеуметтік сапалары қызметін жүзеге асыру

тәсілдері. Бұл жерде еңбек тұлғаның әлеуметтік құрылымынан басқа эле-

менттерін анықтайтын ең басты, мәнді буыны болып саналады. Екіншісі,

тұлғаның объективтік әлеуметтік қажеттіліктері, Тұлға - қоғамның орга-

никалық белігі, сондықган оның әлеуметтік құрылымының негізіне қоғам-

дық қажеттілік жатады. Үшіншісі, шығармашылық қызметке қабілетгілігі,

білімі, дағдылары. Қалыптасқан тұлғаны индивидтен шығармашылық

қабілетгері ерекшелейді. Төртіншісі, қоғамның мәдени құндықтарын мең-

геру дәрежесі, яғни тұлғаның рухани дүниесі. Бесіншісі, тұлғаның өмірде

басшылыққа алатын адамгершілік нормалары мен принциптері. Алтын-

шы элементі, ол сенім. Ол адамньщ мінез-құлқының басты бағытып анық-

тайтын ең тереңдегі принцип болып саналады. Бүкіл осы құрылымдық

элементтер қайсыбір дәрежеде әрбір тұлғаға қатысты болады. Өйткені

әрбір тұлға қоғамдық емірге қатысады, білімді меңгереді, оларды басшы-

лыққа алады. Тұлғаның әлеуметтік құрылымы әрдайым өзгеріске түсіп

тұрады. Себебі оны қоршаған әлеуметтік орта - туыстары, достары, та-

ныстары, қоғам және т.б. езгеріп отырады. Тұлға жаңа ақпарат, жаңа білім

алады. Бұл білімдер сенімге айналады. Ал өз кезегінде сенім адам қылық-

тарының сипатын анықгайтын болады. Осьщан әлеуметтендірудің қоғам

талаптарына сәйкес тұлғаның әлеуметтік құрьшымын өзгертуші ретіндегі

түсінігі шығады.

Әрбір қоғам мүддесін, ұстанған қағңдаларын жүзеге асыруға күш-

жігерін, бүкіл білімі мен тәжірибесін жұмылдыратын жақсы тұлғаның

болуын қалайды. Сондықган да әлеуметтік сипаттың дұрыс қальптгасуы-

на сол қоғам өз талаптарып қояды. Бұл мақсат күнделікті өмірде білім

беру мен тәрбие жүйесі, бұкараалық ақпарат құралдары, т.б. арқылы жүзеге

асады. Тұлғаны қалыптастыру процесі - қиын, әрі ұзақ мерзімге созы-

латын процесс. Солай дегенмен де, объективтік жағдай бірдей болға-

нымен, әр түрлі субъективтік жағдайлардың қалыптасуына орай, яғни

соларға баға беру қатынастарының салдарынан әр түрлі типтегі тұлға-

лардың қалыптасуы да мүмкін.

Жеке тұлғалардың әлеуметтік тыныс-тіршілігін сан жағынан да баға-

лауға болады. Мәселен, адамдарды әлеуметтік белсенділігінің деңгейі мен

сапалық жағынан бағалайтын болсақ, оның бойындағы бұл сипаттар мен

қасиеттер оның сипаты мен бағьггы бойынша іске асады. Өйткені оның

белсенділігі ұнамды, пайдалы дүниелер жасау және және білдіру арқылы

255

саналы және стихиялы, т.б. сипатта болуы мүмкін. Бұлардың қайсысы

қоғамның нормативті мәдениеті мен құнды бағыт-бағдарына, соның

ішінде ол қандай болуы керек немесе болмауы қажет деген түсінік шең-

берінде адамның нормативтік қағидасына, үшіншіден, жекелеген тұлға-

лардың ойлау стилі мен өзіндік санасына тәуелді болып келеді.

Тұлғаның әлеуметтік типі дегеніміз - адамдардың тарихи-мәдени және

әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан алғанда тұрмыс құру, тіршілік ету

жағдайларының күрделі жиынтығының жемісі. Әлеуметтануда тұлғаны

әлеуметтік түрге бөлудің әр түрлі варианттары ұсьшылған. Мысалы,

М. Вебер түрге бөлудің негізіне әлеуметгік әрекеттің ерекшелігін, дәлірек

айтқанда, оның ұтымдық дәрежесін алса, К. Маркс формациялық және

таптық ұғымға осьі тегін жатқызған. Э. Фром болса орныққан мінез-

құлықгы тұлғаның әлеуметтік түрі, индивид пен социумның байланыс

формасы деп қарайды.

Әлеуметтік мінез-құлықтың түбегейлі қалыптасуын Э. Фром әрбір

тұлғаның қоғам талаптарына мейлінше тиімді бейімделуінде және қауіп-

сіздік пен өзін-өзі қорғаудағы сана-сезімін нығайтудың мүмкіндігінде деп

бағалайды. Адамзат тарихын сараптаудың нәтижесінде Э. Фром әлеу-

метгік мінез-құлықтың бірнеше типтерін: рецептік (енжар), қанаушылық,

дүние жинаушылық және нарықгық деп түр-түрге бөледі.

Қазіргі әлеуметтану саласында тұлғаларды олардың құнды бағыт-бағ-

дары мен қадір-қасиеттеріне байланысты бөлу кең түрде тарады. Олар:

-дәстүршілдер негізінен мынандай құндылықтарды: міндетгі, тәр-

тіпті, жөнге салушылықты, занды қолдаушылықты ұстанса, ал креативтік

болса: адамдардың өзін-өзі көрсету, өз бетімен жүру сияқты сапаларды

басшылыққа алады. Мұндай мінез-құлықтар ешкімге ұнамайды, оны өрес-

кел, өрмінезділікке ұқсатады;

— ал идеалистер, керісінше, дәстүрлік нормаларға, тәуелсіздікке бейім

болады және басқа адамның беделін мансұқ етпейді, өзін-өзі ғана басқа-

рады, басқаларға еліктеп аландамайды;

— фрустрировтік мінез-құлыққа адамның өзін өзгеден төмен бағалауы,

көңіл-күйінің басыңқы болуы, өзін өмір ағымынан тыс қалдым деп сезінуі

жатады;

— реалистер өзін-өзі ел алдында айрықша көрсетуді міндет санайды және

халыққа деген жауапкершілік сезімін дамыта түсуге тырысады, орынды

скептицизмді өзін-өзі дәріптеу мен өз-өзіне бақылау жасау арқылы жүзеге

асырады;

— гедонистік материалистер ең алдымен «осы жерде және дәл қазір»

рахатқа кенелуге бағыт ұстайды және бұл «өмір ләззатының» ізіне түсуге

256

налады.

және базистік деп ерекшелеу көзқарастары да қабылданған. Тұлғаның

модальдық типі — қоғамда нақты көпшіл больш көрінгісі келетін, соған

лайық орындарда отырғандар. Тұлғаның идеалдық типі нақты жағдайға

араласпайды, оған байланыспайды. Тұлғаның бұл түрі болашаққа тілек-

ұсыныс білдірумен шектелетін адамдар, мысалға алсақ, олар К. Маркстің —

жан-жақты дамыған тұлғасы немесе Э. Фромның жаңа адамы. Тұлғаның

базистік тұр-тұлғасы қазіргі кезендегі қоғамдық дамудьщ қажеттіліктеріне

барынша жауап бере алатындар. Басқаша айтар болсақ, тұлғаның

әлеуметтік типі - бұл адамның құнды бағыт-бағдарына қоғамдық жүйенің

ықпал жасауының және сол арқылы оның нақгы мінез-құлқына әсер

етудің көрінісі болып саналады.

Батыс әлеуметтанушыларының зерттеулері көрсеткендей, қоғамдық

өмірдің әр саласындағы бітім-болмыс пен ерекше іс-әрекеттер тұлғаның

белгілі бір сапалары мен мінез-құлық тұрпаттарының қандай тұрғыда

көрінетінін айғақтайды. Мысалы, бұл сипаттар нарықтық қатынастар

прагматизмінің, қулық-сұмдықтың өріс алуына, өндіріс саласындағы

эгоизмнің, мансапқорлықтың қалыптасуына және еріксіз түрде коопе-

рациялауға көшуге, ал отбасы саласында және жеке өмірде - көңіл-күй

мен адамның ішкі сезіміне, т.б. ықпал етеді.

Сонымен қатар, әлеуметтануда осы айтылғандарға кереғар механизм-

дердің болатыны белгілі. Белгілі бір қоғамдық қатынастар үрдісінің пайда

болуы мен дамуына тұлғалық сапалардың ықпал ететіні анық. М. Вебер

өз тұжырымдамасында сана саласындағы өзгерістерді, құнды бағыт-

бағдарларды қайта құру және еңбекке деген көзқарасты жаңа тұрғыда

қалыптастыру капитализмнің пайда болуына серпіліс бергенін дәлелдеді.

Демек, белгілі бір жеке тұлғаның бойындағы сапалардың кешені қайсыбір

бағытта қоғамдық дамуды тездете алады, керісінше, оның дамуына кедергі

келтіруі немесе оны тіптен тоқтатуы да мүмкін.

Әлеуметтанушылар мен психологтар социалистік қоғамда мейлінше

тұрақгы түрде қалыптасқан бірнеше мінез-құлық стереотиптерін, тұлға-

лық комплекстерді айрықша атап көрсетті. Бұл - «жаттанды шарасыз-

дық», «ұзаққа созылған инфантилизм», екі мағыналық және кең көлемді

екі стандарттық практика, «паразиттік жаңашылдық».

Кез келген тұлға өзінің әлсіздігі мен шарасыздығын психологиялық

тұрғыдан сезінсе — ол сол қоғамдағы құрылыстың занды түрдегі салдары

больш саналады, өйткені мұндай қоғамда жеке адамның рөлі мүлде төмен-

дегіледі. Тоталитарлық жағдайда немесе соған жақын сипаттағы өмірді

257

қатаң бақылауға алатын және ондағы жағдайларды реттеп отыратын, өз

ның шарасыздыққа ұшырайтыны анықталды. Бұл эффектінің мәні мына-

ған салды. Адам қоғамдағы жағдайдың (ситуация) бақылаусыздыққа ұшы-

рағандығына әлденеше рет көз жеткізген соң, оқиғалардың барысын өз

әрекетімен өзгертуге мүмкін еместігін түсінеді де, оны жөндеудің жолда-

рын ізденуден жалпы бас тартады. Сөйтіп, бас ию мен айтылғанды атқа-

рушылық мінез-құлықтың бөлінбес белгісіне айналады. Тұлға өзіне сырт-

тан ықпал еткісі, беделі арқылы әмірін жүргізгісі келетін билік құрылы-

мының шешімінен тыс өзі қабылдаған шешімге сүйенген кезде өзін-өзі

еркін сезінеді. Бұған көнбеген жағдайда тұлға тек қана әлгілердің айтқа-

нын орындаушы болудан бөтен жол таба алмайды.

Психотерапиялық жұмыстың тәжірибесі көрсеткеніндей, өз шарасыз-

дығын жиі сезінуі адамның жеке басына қатысты және жалпы әлеуметтік

жағдайды сипаттауымен ғана шектелмейді, оның сол жағдайды қалай және

қай мағынада қабылдауына да қатысты. Көптеген адамдар өз өміріне қа-

тысты дүниені немесе соның төңірегіндегі жағдайларды өзгерту мүмкін-

дігін дұрыс бағалай алмайды. Адам өмірде өзгерістер жасаудан өзі қаш-

қақтауға тырысады, өйткені ондай өзгерістердің болашақга неге ұрын-

дыратынын көп адам нақты болжап біле алмайды. Ол үшін мойнына

жауапкершілік жүктеуі, ізденуі қажет.

Жаттанды түрде шарасыздыққа ұшырау эффектісі — пролонгирован-

ды инфантилизм (яғни ұзаққа созылған балалық шақ) деп аталатын тұжы-

рыммен де байланысты. Бұл ең алдымен жауапкершіліктен қорқу және

одан ересек адамдардың өзін аластату, оны басқа бір адамның иығына

артуға тырысу секілді көріністерден байқалады. Соның салдарынан адам-

дар өздерінің өмір сүрулері, оны жақсарту жөніндегі талаптар мен әлеу-

меттік жағымен қорғалу мақсатындағы сенімсіздіктерге ұрынып, енді тек

өз күштеріне арқа сүйеуге тырысады, оның үстіне осы бағытта үкімет та-

рапынан бір көмек болар деп, соған үміттенеді. Бұл екі комплекстердің:

халықтың жаттанды шарасыздығы мен ұзаққа созылған инфантилизмнің

келесі бір көрінісі - паразиттік жаңашылдық. Паразиттік жаңашылдыққа

мінез-құлықтың типі ретінде «мемлекетті алдауға және жүйені ақымақ

етуге» тырысу жатады, яғни өзінің мақсатына жүйенің арқасында жетуді

көздейді, оған қалайда жетеді. Мұндай тәртіп кезінде соған жұмсалған

шығынды өтеу немесе іске аспаған мүмкіндіктерді нақгы немесе гипоте-

тикалық тұрғыда қайтару қарастырылады. Бұл кезде халықты тұрақты

және заңсыз алдайтын өкіметтен «кек» алу жолы әлеуметтік әділеттікті

қалпына келтіру мақсатындағы қоғамның өзіндік тәсілі болып табылады.

Қазіргі ТМД елдеріндегі қоғамның жалпы сипаттамасы — құнды және

практикалық қайта бағдарлауға көшу, яғни экономика саласында — жеке

258

меншік формасындағы мемлекеттік жоспарлы шаруашылықтан нарық-

рухани салада — таптық құндыльпсгардан жалпы адамзаттық құндылық-

тарға көшу. Біздің өмір сүріп отырған кезенді өтпелі кезең дейді. Бұл

әлеуметтік жүйенің ерекше тұрғыдағы және сапалы түрдегі өз бетінше

өмір сүруге ұмтылу қалпы, олай дейтініміз — бұл кезең өмірлік құбылыс-

тардың тұрақсыздығы, дағдарыстары, басқарудың әлсіздігі, соны әлеу-

меттік тұрғыда реттеудің тиімділігінің төмендеуі, әр түрлі балама құры-

лымдардың пайда болуы арқылы ерекшеленеді.

Мүдделердің арасындағы тепе-теңдікті бұзу жеке тұлғалардың әлеу-

меттік қорғалуы азайып барады деген сезімін қалыптастырады және

мұндай бұзу тұсында адамның үш реакциясы алдыңғы қатарға шығады.

Олардың біріншісі - вертикальды мобильдікке шығу мақсатындағы жеке

тұлғалардың бағьгг-бағдарының енжарлығы, одан да өмірде тірі қалуға

бағыт-бағдар ұстаудың күшеюі. Екіншісі - топтық «эгоизм» деп атала-

тындарының артуы, яғни иңдивидуалдық мүддені топтық мүдде арқылы

қорғауға талпынушылар, мұны олар кез келген құралдар мен тәсілдер

арқылы іске асыруға тырысады: формалдық емес тәсілден оның ықпа-

лын күштеуге, қылмысқа дейін шара қолдануға барады. Үшіншісі -

әлеуметтік салыстыруда стихиялық процестің күшеюі, соның нәтижесінде

мінез-құлықтың ерекше агрессивті түрі пайда болады. Бұларды жүзеге

асырушылар, яғни осы бағыттағылар жағдайының түбегейлі нашарлауын

есепке алмайды, керісінше, басқалардың жағдайын әділетсіз түрде жақ-

сартуға ықпал етеді.

ТМД елдерінде жағдайлардың тез өзгеруі адамдардың алдына жаңа

әрі тосып міндеттер қоюда. Мұндай міндеттерді шешуге қалыптасып отыр-

ған тәрбие жүйесі де, бұған дейінгі бүкіл өмір тәжірибесі де адамдарды

дайындаған емес. Адамның осындай жағдайда жақсы өмір сүруіне белгілі

бір тұлғалық белгілері мен мінез-құлық, тәртіп дағдылары ықпал етеді.

Солардың арасынан ең алдымен іскерлікті, адамның қуаттылығын, бел-

сенділігін, бұрынғыға балама өмір қалпын таңдау қабілеттілігін және әрқи-

лы окңғалардьщ дамуына орай соған бейімделіп, алдын ала дайындалу-

ьш, когнитивтік плюрализмді, жауапкершілікті, профессионализмді және

біліктілікті ерекше айтуға болады. Бұл белгілердің жарым-жартылай ғана

қолданылуы бұрынғы жүйенің тұрақты түрде дамуьш қамтамасыз етті

және әлі де болса кездесіп отырған әлеуметтік бұрмалаушылықтарды

тудырды.

ретінде тұлғаның әлеуметтендірілуі мен қалыптасуын, т.б. мәселелерін

зерттесе, саясат әлеуметтануы сол тұлғалардың билік, саясат саласын-

дағы қызметін қарастырады.

259

ОНБІРІНШІ ТАҚЫРЫП