Қазақстан республикасы

шиеленіскен карама-қайшылықты жағдайда жүрді. Онда институттанды-

ру процесі басталды. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында әлеуметгану

ғылымының өрлеуі байқалды. Әлеуметтанулық зертгеулер жүргізілді және

әлеуметгану кафедралары құрылды. Жоғары оқу орнының осыңдай бөлімі

Петроград пен Ярослав университеттерінде жұмыс істей бастады. 1919 жылы

Социобиблиофафиялық институт ашылды. Сол жылы осы институттың

директоры К. М. Тахтарев бұл институтты Ресей әлеуметгану институ-

тына өзгерту туралы мәселе көтерді.

М. М. Ковалевский атындағы Ресей әлеуметтану қоғамы өз жұмысын

кайта жалғастырды. Оның төрағасына Н. И. Кареев тағайындалды. Пет-

рофад университетінің маңызды буыны саналатын қоғамдық ғылымдар

фақультетінің қатарында елдегі алғашқы әлеуметтану бөлімі 1920 жылы

------------------------------------------------------------

70

ашылып, оқу процесіне орыстың ірі әлеуметтанушылары тартылды.

жылдары негізінен теориялық мәселелер қарастырылған көптеген әлеу-

меттанулық әдебиеттер баспалардан жарыққа шықты. Мысалы: П. А. Со-

рокиннің, Н. А. Бухариннің, М. С. Сальнскийдің, В. М. Хвостовтың, т.б.

шығармаларын айтуға болады.

Бұлардың еңбектерінде әлеуметгану білімінің пәні, теориясы және

құрылымы жөнінде әр түрлі көзқарастар сарапталды және әлеуметтану

мен маркстік қоғам теориясының арасалмағын ажырату мәселесі қойыл-

ды. Соңғының негізінде марксгік әлеуметгану ғылымын нақгы калып-

тастырып, әлеуметтанудың марксизм іліміндегі орнын айқындау міндетін

жүзеге асыру қарастырылды.

Алайда, беделге сүйенген тәртіптің орнауы, қоғамдық өмірдің бар-

лық саласын басқаруда әкімшілік-әміршілдік жүйенің құрылуы жалпы

қоғамдық ғылымдарға, соның ішінде әлеуметгану ғылымына кері әсер

етті. 1922 жылы көрнекті ойшылдарі кәсіби философтар, әлеуметтану-

шылар, экономистер елден қуылды. Солардың арасында П. А. Сорокин,

П. Б. Струве, Н. А. Бердяев, С. Н. Булгаков, т.б. болды. 20-шы жылдар-

дьщ орта тұсында қалыптасқан идеологиялық және саяси бақылау жүйесі

кез келген жаңа әлеуметтік ойдың басып-жаншылуына, тыйым салыну-

ына әкеп соқгырды, әлеуметтанулық пайымдаулар жоқка шығарылды.

П. А. Сорокин марксистерді қоғамның әлеуметгік құрылымының

бүкіл проблемасын таптарға бөлумен шектелуін сынады, адамдар арасын-

дағы жойылмайтын сапалы өзгешеліктерге байланысты тапсыз қоғам

орнатудың «принципі мүмкін емес» екендігін де айтты. Марксизмге адал

К. М. Тахтарев, С. И. Солнцев, т.б. әлеуметганушылар коғамның таптар-

ға бөлінуі шешуші рөл атқаратындығын атап көрсетті, таптардың шығуы

мен эволюциясын Спенсер мен Дюркгейм тұрғысынан түсіндірді. Бұлар

таптық күреске қоғамдық прогресгің қозғаушы күші регінде қарамады.

Дамудың қайнар көзі, Тахтаревтің пікірінше, таптар емес, әлеуметгік ын-

тымақгастықгың және қоғамның іргетасын қалайтын ұлтгық қатынастар.

А. А. Богданов пен Н. И. Бухариннің таптар тұжырымдамаларының

негізіне қоғамның әлеуметтік-таптық құрылымын қалыптастыратын тех-

никалық-ұжымдық қатынастар қоғамдық еңбек бөлінісінде басқарушы

және атқарушы болады деген түсініктер алынды. Мұндай бөліну тіптен

әлеуметтік ұйымдардың нышаны көрініс берген жерлердің бәріңде бола-

тын болды. Сондықган таптар қоғамның табиғи және қажетті элементі,

деп танылды.

Алайда, 20-жылдардағы таптарға дәстүрлі марксгік көзқарас шеңбері-

нен шығуға жасалған талап маркстік әлеуметганудың одан әрі дамуына

71

айтарлықтай ықпал жасай алмады. Көптеген маркстік зерттеулер бұрын-

ұғымдарды тәптіштеді: негізгі және негізгі емес, аралық, өтпелі таптар;

сонымен бірге таптар ішіндегі жіктелісті сипатгайтын ұғымдарды: «тап-

тар типі», «отрадтар», т.б. нақтылады.

30-жылдардың басында тапсыз социалистік қоғам концепциясы да

маркстік әлеуметтанушылардың арасында орын тепті. Олар қала мен де-

ревнада капиталистік элементтерді жою тапсыз қоғамға өткізеді деп

тусінді. Бұл көзқарас Маркстің пролетариат диктатурасы тапсыз қоғамға

жеткізеді деген ережесін жалаң көшіре салу болды. Сондықган 30-жыл-

дардьщ ортасында қалыптасқан қоғамның әлеуметгік құрылымын сипат-

тағанда «жаңа таптар», «жаңа социалистік таптар» ұғымдары қолданыл-

ды, яғни бұлар классикалық марксизмде болмаған және оның доктрина-

сына қарсы ұғымдар еді.

30-жылдардың ортасында маркстік оқулықтардан белгілі болып отыр-

ған социалистік қоғамның әлеуметтік құрылымының тұжырымдамасы

толығымен қалыптасып болды. Ол тұжырымдама бойынша қоғам екі

антагонистік емес таптардан: жұмысшы табы және колхозшы шаруалар-

дан және тапаралық жік — еңбекші интеллигенциадан тұрды. Меншіктің

екі формасының, яғни жалпы халықгық және колхоз-кооперативтік мен-

шіктерінің біртіндеп жақындасуы әлеуметтік біртекті қоғамға өкеледі

деген болжам жасаады. Бұл әлеуметтік утопия негізінен идеологиялық

функция атқарды.

20-30-жылдары ұлт және ұлттық қатынастар проблемасына арналған теориялық жұмыстарда И. В. Сталиннің «Марксизм және ұлт мәсе-

лесі», «Үлт мәселесі және ленинизм» еңбектерінде калыптасқан көзқа-

растар етек алды. Проблеманы талқылау сталиндік пайымдауға түсініктеме

берумен шектелді. Бұл проблемаға сталиңдік тұрғыдан қарау кеңестік елеу-

меттану әдебиеттерінде бұдан кейінгі жылдары әбден бекіп, пайымдау

жөніндегі пікір сайысы мәселенің теориясын тұмшалап тастады. Сол тұс-

тағы ұлт мәселесі бойынша жарық көрген жарияланымдарда орын алған

ұлттық және этникалық қауымдастықгы, ұлттық және этникалық про-

цестерді бір-бірінен нақгы ажырата алмау бірден-бір көшірілмес іргелі

кемшілік болды. Этникалық және ұлтгық қауымдастықтардың арақаты-

насы проблемасын қарастырған көптеген марксистер ұлт дайын этника-

лық қауымдастықгың негізінде пайда болады деп түсіндірді. Этникаға

ұлттық процестің кері ықпал ету проблемасы зерттеуден тыс қалып қойды.

20—30-жыадары қоғамдық өмірдің барлық саласына көңіл бөлінді,

соның ішінде отбасы мәселесі де болды. Отбасы мәселесі көптеген марк-

сист теоретиктерді және партия мүшелерін қызықтырды. В. А. Быстрен-

скийдің, А. В. Луначарскийдің, А. М. Коллонтайдың және т.б. еңбектері

жарыққа шықты. Бұлар отбасы мен неке генезисі, әртүрлі қоғамдық фор-

мациялардағы отбасы-неке қатынастарының даму заңдылықтары, отба-

сының әлеуметтік функциялары, социалистік қоғамдағы отбасы дамуы-

ның келешегі проблемаларын зерттеген тұңғыш еңбектер еді. Аталмыш

маркстік әлеуметганулық шығармалардың арасында біраз схоластикалық

туындылар да болды. Оларда теориялық және эмпирикалық талдауды

ұштастыруға алғашқы қадамдар жасалғанымен, идеологиялық нұсқаулар

фактілерді бұрмалап түсіндіруге әкеп соқтырды. Кеңестік социалистік

республикалар одағындағы ерлі-зайыптылардың ажырасуларының саны-

ның артуы отбасы институтының ыдырауының көрсеткіші ретінде ұғын-

дырылды. Отбасын біржақты зерттеу, оның шағын топ ретіндегі сипатын

мойындамау, сайып келгенде, экономикалық, құқықтық институттар мен

нормалар жағынан қатаң детерминдендірілген формальды ұйымдар

принципіне сәйкес отбасы моделін құруға әкелді.

Соған қарамастан маркстік әлеуметганудың 20-30-жылдардағы теория-

лық ізденістері қуатты идеология қысымының аясында болды, ал социо-

графия саласында жаңа әлеуметтік қажеттіліктер елдегі болып жатқан

әлеуметтік процестер жөнінде ақпарат жинау үшін қолайлы жағдай жа-

сады. Бұл теориялық және эмпирикалық зерггеулер арасындағы алшақ-

тықтың тым терендеуінің басты себебі еді. Эмпирикалық әлеуметтік зерт-

теулер саласындағы қарқынды жұмыс азамат соғысы жылдарында баста-

льш та кетті. Революцияньщ әлеуметтік салдары туралы ақпарат жинауға

арналған бірнеше зертгеулерді Петрофад социобиологиялық институ-

тының қызметкерлері жүргізді. 1920 жылы П. А. Сорокиннің жетекшілі-

гімен Петрофадта кәсіби топтарға зерттеу жүргізілді. Бұл оньщ әлеуметгік

стратификация теориясьша арналған тұңғыш тәжірибесі болды. Алайда,

1920 жылдан бастап маркстік емес әлеуметтанушылар өз зерттеулерін

тоқтатуға мәжбүр болды. Бірақ қоғамға әлеуметтік ақпараттың қажеттігі

сақгалып қалды.

20-жылы орталық және жергілікті өкімет органдары жүргізген «әлеу-

меттік зерттеулер» әлеуметгік ақпаратты жинауды ұйымдастырудың тиімді

формасы болды. Мұндай зерттеулерге әдетге ұқыпты дайындықтар жа-

салды. Зерттеу бағдарламасы баспасөз бетгерінде жарияланды. Олардың

нәтижесі бойынша монографиялар, газеттер мен журналдарда көптеген

мақалалар басылды. Анкеталық сауалнама жүргізу техникасы енді ғана

қалыптасып жатты, оның бәрінде ашық сұрақтар қолданылды. Білім беру

және тәрбие проблемаларын әлеуметтанулық зерттеулерде тестілерді

қолдану тәжірибесі іске асырылды. Жиналған ақпарат өзінің мазмұны-

ның байлығымен, қолданбалық тиімділігімен ерекшеленді. Көптеген

73

зерттеулердің бүгінгі нормалармен салыстырғанда біршама кемшіліктері

аппараттағы, алғашқы ақпарат жинау әдістемесіндегі кеткен көптеген

қателіктер және т.б. осының айғағы. Бірақ сол жылдардағы кеңестік со-

циография академиялық әлеуметгануға қарағанда саяси цензураға онша

тәуелді болмады. Соның нәтижесінде соғысқа дейінгі кеңес қоғамындағы

әлеуметгік процестер туралы бай ақпараттар жиналды. Олар қазір де та-

рихи-әлеуметтанулық қызығушылық тудырып отыр.

Совет Одағы Коммунистік партиясы екі рет: 30-жылы және 60-жыл-

дың басында әлеуметгануды марксизмге жау, жалған ғылым деп жария-

лады. Алайда, эмпирикалық зерттеулердің жүйесі қоғамға қажет болды,

сондықган әлеуметтануда ақтап алу қажеттілігі туды. Ол үшін идеоло-

гияның тыйым салуларын бұзбай, яғни тарихи материализмді әлеуметта-

нуға балап, ал әлеуметганудың өзін қолданбалы зерттеулердің деңгейіне

дейін темендетуді жариялау әлеуметгануды марксизм аясына қайтару-

дың бір ғана жолы болды. Осыған орай әдеттен тыс жағдай калыптасты:

әлеуметганулық зерттеулер өмірде қолдану құқығына ие болды, ал әлеу-

меттану ондай құқықты ала алмады.

Кеңестік әлеуметтанудың «екінші рет дүниеге келуі» 60-жылдары

болды. Шет елдердегі әлеуметтанудың қарқынды дамуы мен кейбір

субъективгік жағдайлар бұған негізгі себеп болған еді. 30—60-жылдар ара-

лығында Кеңес қоғамында әлеуметганулық ойдың дамуында бірқатар

үзіліс болды. Сол кезенде тарихи материализмнен таратыла жарық керген

монографияларда әлеуметтік құбылыстар мен процестер шектен тыс

абстрактілі — теориялық деңгейде, мейлінше идеологияланған, нақты

өмірмен байланыстырылмай талданды. Философиялық детерминизм,

әлеуметтанулық ойлауды жоққа шығару қоғам туралы ғылымдарда дог-

матизм мен схоластиканың елшеусіз үстемдік етуіне әкеп соқгы. Әлеу-

меттанулық ойдың дамуы шындығында да 30-жылдардың аяғында тоқга-

ған еді. Әлеуметтанулық нақгы зертгеу әдістері ғылыми айналымнан алы-

нып тасталды және оны философиялық түрдегі әлеуметтік білімге қарсы

қойды. Әлеуметгік өмірдегі құбылыстар мен процестерді нақты зерттеу-

ге тыйым салынды.

Әлеуметтанудың жандана бастағаны, ғылыми пән ретінде алғашқы

еске алынуы 1955 жылы басталды. Академик В. С. Немчинов зерггеу пәні —

қоғамның дамуы дей отырып, әлеуметтануды философиялық білімнің бір

саласы ретінде сипаттады. Бұдан кейін, 1965 жылы, әлеуметтану қоғам

дамуының зандары мен қозғаушы күштері туралы ғылым ретінде айқын-

далды. Оның пәніне бірін-бірі алмастыратын тарихи қоғамдық форма-

циялар, қоғамдық зандылықгар, соның ішінде адамдардың әлеуметтік

74

катынастарының қалыптасуы мен дамуы зандылықгары, олардың әлеу-

60-жылдары әлеуметтанудың пәні туралы пікірсайыстар өрбіді, алай-

да оның ғылым ретіндегі өзіндік пәнін анықтаудан гөрі, әлеуметганудың

философия мен маркстік дүниетанымға қарама-қарсы тұжырым емес

екендігін дәлелдеуге көңіл бөлінді. Осыдан келіп әлеуметтануды тарихи

материализм тұрғысыңда, ал оның әдістерін диалектикалық-материалистік

әдістемелік екендігін анықтау етек алды. Бұл пікірсайыстарда идеоло-

гиялық жағы басым болды да, идеология мен қоғамдық ғылымдар бір ма-

ғынада қолданылды. Ал ақиқатында бұлар рухани қызметгің әр түрлі сала-

сы еді. Идеологиямен байланысқан ғылым әдетге әлеуметгік мүдделердің

пайдақорлығын көздеген ғылымсымаққа айналады. Жалпы әлеуметтану-

ды тарихи материализммен ұқсастыру әлеуметтанулық зерттеудің өз алды-

на қалыптасып келе жатқан бағьггтарына да кедергі жасады. Сондықган

бұл көптеген зерттеушілерді қанағаттандырмады. Әлеуметтанудың өзіндік

ұғымдық аппараты болуы керек еді. Әлеуметгану қоғамды әлеуметтік

философияға қарағанда өзінің ерекше категориялары мен ұғымдары ар-

қылы қарастыруға тиіс болды. Сондай жалпы әлеуметтанулық теориялар

ұғымдарына әлеуметтік құрылым және әлеуметгік институттар, мәдени-

ет, әлеуметтік ұйымдар, әлеуметгік тап ретіндегі тұлға және индивидтерді

әлеуметгендіру процестері, әлеуметгік өзара әрекет және әлеуметтік өзара

байланыс категориялары жатқызылды.

Сонымен, 60-жылдары үш деңгейлік әлеуметтану тұжырымдамасы

жасалды: тарихи материализмді жалпы әлеуметтанулық теория ретінде

қарау деңгейі, одан жеке әлеуметтанулық теориялар құру деңгейі,

бұдан әлеуметтік фактілерді қорытындылау деңгейі шықты. Аталмыш тұжырымдама кеңестік әлеуметтанудың қалыптасуында белгілі бір рөл атқарды.Ол нақты әлеуметтанулық зерттеулердің статусын бекітті, бірақ отандық ғылымның дуниежүзілік әлеуметтанудың даму процесіне енуі қиындықтарға шалдықты.

Батыс Еуропа мен Ресейдегі әлеуметтанушылардың идеялары қазақ-

тьщ көзі ашық азаматгарына ықпалын тигізбей қоймады. Солардың ара-

сында Ш. Уәлиханов, ЬІ. Алтьшсарин, А. Құнанбаев, т.б. болды.

75
ТӨРТІНШІ ТАҚЫРЫП
ҚАЗАҚСТАНДА ӘЛЕУМЕТТАНУ ОЙ-ПІКІРІНІҢ ДАМУЫ

(XIX ғасыр—XX ғасырдың бірінші жартысы)
XIX ғасырдың 60-шы жылдарында патшалық Ресей қазақ даласын

толығымен отарлауды ісқе асырған еді. Ол жүргізілген отарлау саясаты

қазақ халқының әлеуметтіқ-эқономиқалық, мәдени-құқықгық және тағы

да басқа өмір салаларына айтарлықтай ықпал етті. Сол тұста қазақ дала-

сьша демоқратиялық қөзқарастағы орыс ойшылдары әр түрлі себептер-

мен келе бастаған еді. Олардың көзқарастары белгілі бір деңгейде қазақ-

тың алдыңғы қатарлы азаматтарының әлеуметтанымдық көзқарастарына

әсер етті. Солардың қатарында Ш.Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнан-

баев және т.б. болды. Қазақ ағартушылары өздері өмір сүрген тұстағы

қоғамның тыныс-тіршілігін зерттеп, оның әлеуметтік мән-мазмұнын

ашып тағы да басқа мәселелерін терең пайымдаулардан өткізді. Енді сол

пайымдауларға тоқталамыз.

қанда, «Қазақтардың өрісі мен қонысы туралы», «Сот реформасы жайлы

жазбалар», «Баянауыл округі туралы», «Өлкенің үкімет басқару жүйесі

мен саяси жағдайы», «Сахарадағы мұсылмандық туралы» және т.б. шы-

ғармаларында қазақ қоғамындағы көкейтесті әлеуметтік мәселелер зерт-

теледі.

халықтардың басынан өткізген эволюциялық даму жолы екенін атап

көрсетеді. Қазақ қоғамының эволюциялық дамуы өзге елдердегі сияқгы

елді өркендеудің биік сатысына көтереді деп түсіндірді. Оның әлеуметтік-

экономикалық негіздері бар екенін дәлелдеді. Ол Ресей державасының

«құрамына еніп отырған барлық бұратана тайпалардың ішінде халқының

санының көптігінен, байлығы жөнінен біз бірінші орын аламыз. Меніңше,

алдағы өркендеу де біздің — қазақтардың үлесіне тиеді»', — деген қоры-

тындыға келеді.

Қазақ қоғамында орын алған жағымсыз құбылыстар тоқыраудың

мотиві болғанын, қоғам дамуында жаңа бетбұрыс алған еркін ағымды тоқ-

татқанын сынай отырып, қазақ елінің өркендеу болашағын реформамен

------------------------------------------------------

' Уалиханов Ш. Тандамалы. 2-басылымы. Алматы, 1985. 129-6.

76

тығыз байланыстырады, реформаға қалай әзірлену және оны қалай жүргізу

реформаға ғылыми тұрғыдан келу керек, нақгы тарихи жағдайды есепке

алу қажет. Сонда ғана реформа сәтті орындалады, соның негізінде қоғам-

дық организмнің дамуы іске асады. Мұндай реформаны аяғына дейін

жеткізуді маңызды процесс деп санайды.

Егер де қоғам мұқтаждығы мен құралдары белгілі болса, қоғамның әл-

ауқатын жақсарту мақсатын көздеген кез келген реформа алға қойған

мақсатына сол уақытта ғана жетеді'.

Басқаша сөзбен айтқанда, реформаны жемісті жүргізу үшін өзгерістердің

ішкі қайнар көздерін көре білу кажет болды. Сонымен қатар Шоқан қоғамдағы өзгерістерді жасау қажеттілігі қоғамның даму деңгейінен

және бұқара халықгың өмір салтынан туындауы тиіс деп түйді. Ал бұның

өзі дифференциялау принципі тұрғысынан қаралуы керек. Қазақ қо-

ғамында жүргізілетін реформалардың ішінде адамның тұрмысын жақсар-

туға ықпал етегін реформа ғана пайдалы, ал бұл мақсатқа жетуге кедергі

келтіретін реформа «зиянды». Сондықтан ол бұл мақсатқа жете алмай-

тын кез келген реформаторлықты жоққа шығарды. Қазақ еліне қоғам-

дық өмірдің экономикалық және әлеуметтік» жақтарын қамтитын ре-

форма қажет деп санады. Ш. Уәлихановтың тұжырымдауынша, қоғамда

жасалатын бетбұрыстардың халыққа ұнамдысы, пайдалысы экономи-

калық және әлеуметтік реформа, олар «халықгың маңызды мұқгажда-

рына тікелей қатысы бар реформа деп саналады, ал саяси реформалар

қажетті экономикалық реформаларды іске асырудың құралы ретінде

қолданылуы тиіс, өйткені жеке алынған әрбір адам және барлық адам-

зат ұжымдаса отырып өзінің дамуында бір ғана түпкі мақсатқа — өзінің

материалдық әл-ауқатын оңалтуға ұмтылады және осының өзі прогресс

болып саналады».

Шоқанның пікірі бойынша, экономикалық және әлеуметгік рефор-

малар шынайы қоғамдық прогреске жетуді мақсат етуі керек, ал қоғам-

дық прогресс өз кезегінде халықгың материалдық халін жақсартуға қыз-

мет етуі тиіс. Саяси реформа белгіленген экономикалық мақсатқа жетудің

құралы қызметін атқарып, соған бағындырылады. Сол халықгың пайда-

сы үшін іске асырылатын қоғамдағы өзгерістер «материалдық қажетті-

лігіне» және «ұлттық мазмұнына» орайластырылған бірнеше талаптарды

қанағатгандыруы керек. Оның аталмыш мұқгаждықгар мен сипатгар деп

-----------------------------------------------------

' Валиханов Ч. Ч. Собр. соч.: В 5 т. Т. 4. Алма-Ата: Ғлавная редакция Казахской советской энциклопедии, 1984. С. 78.

77

отырғаны қазақтың ауылдық-рулық қауымдастығының жерді ұжымдасып

жақтары еді. Сонымен қатар оның өзара көмек, тұрмыста бір-біріне қол

ұшын беру және өзін-өзі басқару белгілерін де назардан тыс қалдырмай,

олардың маңызды жақтарын ашып көрсетті. Шоқанның пікірі бойынша,

бұлар «оқыған еуропалықтардың еліктеуіне» тұрарлық құбылыстар.

Ғұлама ғалымның бұл пікірінің бүгінгі таңда біздің елімізде жүріп

жатқан реформа үшін практикалық маңызы зор. Бірақ осы құнды пікірдің

ескерілмеуі қоғамды келеңсіз жағдайларға да соқгыруда. Қоғамның күйін

және халықтың салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын есепке алмай, өзге елдің

тәжірибесін көзсіз енгізе салуды республика өз басынан кешірді. Бұның

бәрі жүргізіліп жатқан реформаның барысына әсерін тигізбей қоймады.

Шоқан реформаны халыққа таңуға да қарсы болды. Оның көзқарасы

бойынша, «еріксіз, күштеп іске асырылған реформа қазіргі таңға дейін

адамзатты ауыр зардапқа соқтырып келеді». Ол қазақ елін басқарудың

мұндай әдістерінен сақтандырды, өйткені олар халықты толқытуы мүмкін

деп санады. Ойшылдың пікірі бойынша, реформа қайсыбір қоғамға тән

терең қажеттіліктерден туындауы керек. Бұдан кері жағдайда қолданыл-

ған шаралар іске аспайды, тіптен қоғамдағы өзгертулерге жағымсыз ықпал

ететін процестерді тудыруы мүмкін.'

Оның пікірінше, мұндай апаттарды «жөнсіз теорияларға сүйенген не-

месе басқа халықгың өмірінен алынған» реформа қалыптастыруы мүмкін.

Шоқан өлкеде жүргізілуге дайындалып жатқан сот реформасын осындай

реформаның қатарына жатқызды. Үкімет шенеуніктерінің реформа

жөнінде еңбекші халықтың пікірімен санаспай, «танымал қырғыздардың»

пікірін білуге ұмтылуын қателікке есептеді. «... танымал және бай адам-

дардың мүдделері, тіптен жоғары өркениетті қоғамдардың өзінде, көбіне-

көп бұқараның, көпшіліктің мүдделеріне қарсы болады»'.

Реформалардың сәтгі жүзеге асуын Шоқан олардың дұрыстығымен

байланыстырып қарастырады. Олар прогресс зандарына негізделсе ғана

дұрыс болады. Оның пікірі бойынша, дәл осындай жағдайда ғана қоғам-

дық организмнің дамуы дұрыс, орынды жүреді. Осыдан келіп халықтар:

өзін-өзі дамыту, өзін-өзі қорғау, өзін-өзі басқару және өзін-өзі жазғыру

іспетті саяси прерогативтерді жүзеге асыруы тиіс.

Шоқан қазақ коғамын әлеуметтік организмнің күрделі объектісі ретін-

де қарастыра отырып, оның әлеуметтік-таптық құрамының қоғам дамуы-

на сәйкес үлкен өзгерістерге ұшырап отыратынын көрсетті. Оның тұжы-

' Валиханов Ч. Ч. Собр. соч.: В 5 т. Т. 4. Алма-Ата: Главная редакция Казахс

кой советской энциклопедии, 1984. С. 77-78.

78

рымдамаларында қазақ қоғамының ақ сүйек және қара сүйек деп атала-

рымдалады. Қоғамның мұндай екі ірі әлеуметтік топқа бөлінуінің себебін

ол адамның шыққан ата-тегінен, мал-мүлкінен, билік ету деңгейінен кө-

реді. Ақ сүйектер түрлі жеңілдіктерге ие болған иңдивидтердің жабық

сословиесі еді. Бұған төрелер, яғни хан тұқымынан шыққандар енді.

Шоқан қожаларды ақ сүйектердің қатарына жатқызбаған. Бірақ" халық

оларды білімі үшін құрметтейтін еді, деген ой айтады. Қара сүйектер қазақ-

тың билері, байлары, батырлары, тархандары, ақсақалдарынан тұрды.

Қоғамдық өмірдің әлеуметтік иерархиясының ең төменгі сатысының

негізгі бөлігін шаруалар құраса, қапған бөлігін төрелердің әр түрлі тапсыр-

маларын атқарған төлеңгіттері толтырды. Шоқан осы жікті құлға балайды.

Өмірде олардың статусы құлдардан жоғары еді. Қазақстанның Ресейғе бо-

дан болуы, хандық институтгың жойылуы, басқарудың жаңа жүйесінің

енгізілуі және т.б. себептер қазақ қоғамының әлеуметгік құрылымына жаңа

өзгерістер енгізді. Қоғамды ақ сүйек пен қара сүйекке бөлу бірте-бірте

бәсендеп, тоқгады. Ендігі жерде қазақ халқының әлеуметгік-таптық құры-

лымының бай және кедейге бөлінгенін, кедейлердің «сахара пролетариа-

ты» болғанын, олардың ауыр жағдайын ашып жазды. Бұл екі таптың әлеу-

метгік мүдделерінің тіптен үйлеспейтнін, соның салдарынан олардың ара-

сында шиеленістік жағдайлардың болу мүмкіндігін ашады'. Орыс қазақта-

рының қазақ жеріне қоныстандырылуы қоғамның әлеуметгік құрылымы-

на өзгеше сипат беріп, ұлтаралық қарым-қатынастарды қалыптастырды.

Шоқан өз еңбектеріңде таптар арасындағы әлеуметтік теңсіздікгің

мотивін зерттеп, соның негізінде адамдардың қоғамда иеленетін стату-

сының анықталатынын және топтар арасындағы әлеуметтік шиеленіс-

тердің пайда болуының негізгі себептерін көрсете білді.

Шоқан ұлтаралық қатынастар мәселесінің өршуін қазақтардың өз

жерінен ығыстырылып, матералдық жағдайының құрт құлдырауынан,

керісінше, орыс казактардының қазақтардан тартып алынған құнарлы

жерлерге орналасуынан, олардың тұрмыстық жағдайларының тез көтері-

луінен деп есептейді. «Қазақгардың өрісі мен қонысы туралы» деғен ма-

қаласыңда Шоқан: «Қазақтар ұлан-байтақ жер кеңісгігін иеленгенімен,

қазіргі уақытта тек шың шамалы ғана бөілігін пайдаланып отырса да жерге

әрдайым зәру» — деп құнарлы жерлерден айырыла бастағанын жазады.

Жерді ұлтаралық қарым-қатынастағы негізгі мәселе егіп қояды.

----------------------------------------------------------

УалихановШ. Тандамалы. 2-басылымы. 127-6.

Валиханов Ч. Ч. Собр. соч.: В 5 т. Т. 4. Алма-Ата: Главная редакция Казахс-

кой советской энциклопедии, 1984. С. 107.

79

Шоқан орыс казактарының станицасына қазақтардың байырғы ата-

айрылуына, малдарының қырғынға ұшырауына, қазақтардың материал-

дық жағдайының нашарлауына соқтырғанын жазды. Өздері астық өндіру-

мен шұғылданбаған казактар станица жерін жергілікті халыққа жалға

таратып, одан түскен өнімнен салық жинап отырған. Бұл жағдайлар қазақ-

тар мен орыс казактарының арасын шиеленістіре бастады. Қалыптасқан

жағдайдан шығу жолын іздеген Шоқан 1864 жылы 26 наурызда Батыс Сібір

әкімшілігіне хат жазып, бұл мәселе бойынша пікірін білдіреді.

Онда Баянауыл станицасының жерлерін қайта бөлуді ұсынып, ең ал-

дымен қыстақтық мекендер мен орманды алқаптар қазақтарға, олардан

артылса ғана казактарға жер таратып беруге болады деп есептейді.

Шоқан өркендеудің қай сатысында тұрғанына карамастан кез келген

халықтың өзін-өзі дамытуын, өзін-өзі қорғауын, өзін-өзі басқаруын және

өзін-өзі жазғыруын қоғамдық даму зандылықгары ретінде қарастырып,

олардың қазақ қоғамындағы әрекет ету көріністеріне тоқталады.

Ресей елемдік сот тәжірибесін қабылдап, оны шеткі аймақгарға, соның

ішінде қазақ еліне таратпақшы болды. Шоқан патша үкіметінің осы

әрекетіне қарсы шығып, оның негізсіздігін сынға алды. Оның пікірінше,

«рулық тұрмыс пен рулық қатынастар үстем етіп тұрған шақга, халықгың

бұрынғы өмірінен туындап, оның даму жолдарынан және елінің ерек-

шеліктерінің ықпалынан қалыптасқан қазіргі әрекет етуші билер соты

қазақтардың дамуың барынша қанағаттандырады»'.

Билер институты — қазақ қоғамындағы ерекше құбылыс. Оларды

ешкім сайламайтын және тағайындамайтын. Ш. Уәлиханов талантымен

көпшіліктің көзіне түсіп, сыннан сүрінбегені ғана осы құрметті би атағы-

на ие болатынын айтып келіп, патша өкіметінің қазақгың билер институ-

тын жоюға ұстаған бағытының жөнсіз екенін сынайды. Билер институты

ғасырлар бойы жетілдірілді. Соның негізінде қара қылды қақ жарып әділ

де өткір шешім айтатын әйгілі билер шықты. Шоқан мұндай билердің би

атағы балаларына мұрагершілікпен беріліп, әке жолын қуушылар да бол-

ғанын жазады. Орта жүздің қаракесек руынан шыққан әйгілі Қазыбек

бидің құрметті би атағын Бекболат, Тіленші, Алшынбай сынды үш ұрпағы

жалғастырған. Әрине, бұған қарап би болу бірыңғай тұқым қуалайтын

мұрагерлік құбылыс екен деген ой тумауы керек. Өзінің талантымен халық

арасынан талай белгілі билер шықты. Орта жүздегі қалың қаржас ішінен

шыққан Шорман 13 жасында, Есет Көтібарұлы 20 жасында халықгы аузына

кой советской энциклопедии, 1984. С. 95.

80

каратқан би атанған. Жоғарыда аталған объективтік себептер билер со-

тұжырымдайды.

Билер сотының сақгалуын Шоқан халықтың өзін-өзі басқаруының

маңызды буыны деп қарай отырып, патша өкіметі XIX ғасырдың 60-жыл-

дарында қазақтардың мүддесіне сәйкестендірілген өлкені басқару жүйесін

орнатады деп күткен еді. Алайда, оның үміті орындалмады. Бюрократия-

лық басқару жүйесі қалыптасып, елдің жағдайын ауырлатып жіберді.

Осыған байланысты Шоқан өзінің төл еңбектерінде бюрократиялық бас-

қарудың алуан түрлі жымысқы әдістерін қолданып, қазақ халқын ауыр

зардаптарға соқтырған патша әкімшілігінен қазақгардың өзін-өзі басқа-

руын талап етеді'. Халықтың өзін-өзі басқаруын Шоқан елді демокра-

тияландырудың маңызды принципі ретінде зерделеді. Басқарудың осы

жүйіесіне өтудің жолдарын да қарастырды. Алайда, бұратана халықгарды

билеп-төстеп тұрған патша үкіметі үшін Шоканның ұсыныстары тиімсіз

еді. Сондықтан оларды мойындағысы келмеді.

Шоқанның әлеуметтанулық көзқарастары О. Конт Г. Спенсер, т.б.

Батыс әлеуметтанушыларының ой-пікірлерімен ұқсас. Шокан олардың

тұжырымдамаларыньщ төңірегінде қалып қоймады. Коғамның кейбір

әлеуметгік мәселелері жөнінде олардан ілгері кетгі. Сондықган да Шо-

қанньщ әлеуметгану саласындағы пайымдаулары қоғамдық ғылымдарға

қосылған зор үлес.

Шоқан сияқгы қазақ қоғамына назар аударып, оны тұңғыш зертте-

гендердің бірі Ы. Алтынсарин болды.