Қазақстан республикасының білім және ғылым министрдігі

Бағдарламаны ветеринариялық ғылымдарының кандидаты, доцент Байқадамова Г.А. дайындаған

__ _______ 2011 ж. ____________________
Ветеринарлық медицина кафедрасының мәжілісінде қаралып бекітілген

__ _______ 2011 ж. хаттама №

кафедра меңгерушісі А. Тегза

\БЕКІТЕМІН

Кафедра меңгерушісі

______________ А.Тегза

2010. 
      оқу жылына «Індеттану және індетті аурулар» пәннің
      
2011. 
      оқу-әдістемелік картасымен қамтамасыз етілуі
      

Құрастұрушы

2. Инфекция, инфекцияның формалары мен түрлері.

3. Макро және микроорганизмдердің симбиоз формалары.

Бұл ғылымның бастапқы даму кезеңдерінде дәрігерлер мен табиғат зерттеушілер жұқпалы арулардың себептерін анықтауға баса назар аударды. Гиппократтың (біздің ғасырға дейінгі 460-37 жылдарда), Варрона (біздің ғасырға дейінгі 116-27 жылдарда), Лукрецийдің (біздің ғасырға дейінгі 95-55 жылдарда), Плинийдің (біздің ғасырға дейінгі 23-75 жылдарда), Галеннің (біздің ғасырға дейінгі 131-211 жылдарда) және басқа да сол кезде өмір сүрген ғалымдардың еңбектерінде жұқпалы аурулар қоздырғыштарының тірі орга-ганизмдер болатыны жөнінен ғылыми болжамдар баяндалған екен. Атақты ғалым Авицена (біздің ғасырға дейін 980-1037 жылдарда) жұқпалы аурулардың пайда болуы ауа және су арқылы тарайтын майда, жәй көзге көрінбейтін тірі жәндіктердің әсерінен болады деген батыл пікір айтқан.Микроорганизмдерді алғаш рет ашу Левенгук есімімен байланысты. Оның аспабы заттарды 160-300 еседей үлкейте алатын болған. Осы аспаптың көмегімен Левенгук ет тағам-дарындағы зең саңырауқүлақтарын, тұрып қалған қақ суындағы тірі организмдерді көрді, олардың пішінін, шамасы және қозғалысын сипаттап жазды. Тістің сыртына тұрып қалған өңезін суға езіп қарағанда, ондағы тірі организмдер Левенгукқа қатты әсер еткен. Ол бұл препараттан ерсілі-қарсылы жыбырлап жүрген өте ұсақжәндіктерді көргенін және олардың соншалықты көптігіне таң қалып, олардың мөлшері бүкіл Үлы Британия қүрама корольдігіндегі адамдар санынан әлдеқайда көп болса керек деген пікір айтты. Бұл тірі организмдердің ішінде шар және қысқа таяқша тәрізділері және А. Левенгук көріп бейнесі иректелген түрлері бар екенін ол анық салюнбактериялардың формаларын байқады. Сонда Левенгук өзі жасаған маларымикроскоппен әртүрлі ашытқы саңырауқұлақтарды, бактериялар мен инфузорияларды көрген. Левенгуктің ашқан жаңалығы микроорганизмдер дүниесін зерттеуге, сөйтіп микробтар жөніндегі ғылым - микробиологияның дамуына жол ашты.Өз зерттеулерін Левенгук "Антони Ван Левенгук ашқан табиғаттың «құпия сырлары» деген атпен 1645 ж кітап етіп жарыққа шығарды Алайда ол бұл организмдерді сипаттап жазғанымен олардың табиғатта алатын орнын, әрекеттерін білмеді. Соған қарамастан Левенгук зерттеулері сол кездегі көптеген табиғат зерттеуші ғалымдардың назарын аударды. Сол кездегі ірі ғалымдар Роберт Гук және Нехоми Грга А.Левенгук ашқан жаңалығын дәлелдеп, мойындады. Делфте 1698 жылы орыс патшасы І-Петр тек микроскопты сатып алып қойған жоқ сонымен қоса шыныларды ажарлаушы

Індеттанудың екі басты мақсаттары бар: 1) Індет процесінің заңдылықтарын зерттеу (яғни жұқпалы аурулардың пайда болуы,дамуы,таралуы мен жойылуы және осы процестің қарқынына сыртқы орта шарттарының әсеріде себепкер болып табылады). 2) Алдын алу әдістерін ұйымдастыру мен жетілдіру және жұқпалы аурулардың көзін жою.

Жалпы індеттану індет процесінің барлық немесе көптеген жұқпалы ауруларға тән заңдылықтарын қарастырады.Яғни инфекция, індеттік аспектілер, иммунитет,індет процесі,эволюция,номенклатура және жұқпалы аурулардың топтастырылуы (класификациясы) туралы оқытады.

Сидорчук А.А.,Воронин Е.С., Глушков А.А. Общая эпизоотология. М.: Колос, 2004.- стр 11-13, стр 25-31.

1. Инфекция,жұқпалы ауру және инфекциялық процесс ұғымдарын қалай түсінесіз?

2. Макро және микроорганизмдердің арасында қарым-қатынастың қандай түрлері бар?

3. Қандай негізгі факторлармен ауру қоздырғыштары организмге әсер етеді?

4.Организмде зардапты микроорганизмдердің қандай ену және таралу жолдары болады?

5.Қандай инфекция түрлерін білесіз?

6. « Реинфекция », « рецидив », « секунаралық инфекция » ұғымдары нені білдіреді?
2-тақырып. Індетті ауруларды балау, эпизоотологиялық зертте әдістеріері.

Мақсаты:

Сабақтың мақсаты. Жұқпалы ауруларды балаудың ерекшелiктерiн ұғып, балаудың әдiстерi және негiзгi принциптерiмен танысу.

Жұқпалы ауру шықты-деп күдiктенгенде, малдәрiгер эпизоотологтың ең бiрiншi мiндетi – сол ауылшаруашылығында шыққан ауруды дер кезiнде балау. Балау кезiнде екi нәрсеге көңiл бөлген жөн:

1 Жедел уақытта балау керек.

2 Балауда кешендiк әдiстi қолдану қажет.

Дұрыс және жедел қойылған балаудың (диагноздың) арқасында

сауықтыру шараларының тиiмдiлiгi жоғары болады.

Бұл жағдай жұқпалы аурудың ары қарай таралып кетпеуiмен қатар, эпизоотикалық ошақты тежеу үшiн де және ауру малдардың тез арада емделуiнiң қажеттiгiмен байланысты.

Жұқпалы ауруларды балау кешендi түрде жүргiзiледi. Бұл кешен мынандай құрама бөлiктерден тұрады: iндеттанулық, клиникалық, патоморфологиялық бактериологиялық, вирусологиялық және тағы басқалары жатады (төменде көрсетiлген).

Iндеттанулық әдiс Иммунологиялық:

Клиникалық аллергиялық сынама

Патоморфологиялық: (терi iшiне, көзге, терi астына)

патологоанатомиялық серологиялық (АР, ГАР, КБР, ҰКБР,

гистологиялық ГАТР, ИФР, АФӘ, ИДР, БР, РБС және басқалар)

Бактериологиялық: микроскопия

(жарық, люминесценттi)

қоздырғыштың таза өсiндiсiн алу

биосынама

Вирусологиялық:

микроскопия (люминесценттi, жарық, электронды)

вирустың таза өсiндiсiн алу

биосынама

Гематологиялық

Iндеттанулық балау әдiсi

Iндеттанулық балау әдiстерi iндеттiң шығуы мен таралуына қатысты төмендегiдей мәлiметтердi талдау арқылы жүргiзiледi.

1. 
   iндеттiк жағдай
   
2. 
   iндет бұғауының буындары
   
3. 
   аурудың iндеттiк ерекшелiктерi
   

Ауруға бейiмдi малдарды анықтау керек.

Iндет бұғауының буындарын талдау, жануардың ауыруға бейiмдiлiгiнен басталады және ауруға бейiм жануар iндет бұғауының соңғы буыны болса да, жұқпалы ауруды балау үшiн ең бiрiншi жануарлардың ауруға бейiмдiлiгi ескерiледi.

Мысалы: жылқы аусылмен ауырмайды, iндеттiк ринотрахеитпен шошқа ауырмайды, ал сиыр маңқа, сақаумен ауырмайды, сондықтан аталған ауруларға балау жұмысын жүргiзудiң қажетi жоқ.

Ауру малдың өзi аурудың бастауы болып табылады да, микроб алып жүрушi жануардың бар немесе жоқ екенi анықталады. Инфекция қоздырушысының бастауы табылса, оның берiлу тетiктерi iздестiрiледi.

Ауруға бейiм жануар инфекция қоздырушысымен тiкелей жанаспаған жағдайда жұғу факторлары мен тасымалдаушылардың аурудың тарауына қатысы және берiлу жолдары анықталынады.

Аурудың қарқынын (спорадия, эпизоотия, панзоотия), жұғымталдығын шығын және өлiм көрсеткiштерiн, аурудың маусымдылығын анықтаған жөн.

Көп жұқпалы аурулар үшiн клиникалық диагноз шешушi болып саналмаса да, кейбiр ауруларда клиникалық белгiлерi пайдалы бағдар бередi.

Клиникалық зерттеудi дене қызуын өлшеуден бастайды. Ары қарай малды жiберiп: дене-тұлғасының ұстауына қарай, әртүрлi тiтiркен-дiргiштердiң әсерiн, азық, су iшуiне, нәжiстiң түрiне, нәжiс және несеп шығару ерекшелiктерiне назар аудару қажет. Кейiн әртүрлi мүше және жүйелерiн зерттеу кестесiне кiрiседi.

Жұқпалы аурулардың клиникалық белгiлерi көптеген факторлармен: қоздырғыштың түрi мен мекендейтiн жерi, аурудың кезеңi мен көрiнiс формасынан, организмнiң төзiмдiлiгiмен және басқа көп себептермен байланысты.

Жануарларда клиникалық тексеру жалпы, арнаулы және лабораториялық әдiстердi пайдаланып жүргiзiледi. Жалпы әдiстерге жататындар:

Тiркеу, анамнез, қарау және бақылау, дененiң ыстығын тексеру, пальпация, перкуссия, аускультация. Арнаулы әдiстерi: зондтау, катетерлеу, эндоскоптау, УЗИ, рентгеноскопия, графикалық әдiстер (ЭКГ, ринография, пневмография, гастрография, сфимография, флегмография)

Лабораториялық әдiстер: қанның, несептiң, нәжiстiң тағы басқа анализдерi. Аурудың клиникалық түрлерi: әдеттегi, әдеттегiден тыс, аса жiтi, жiтiден төмен, созылмалы, үзiктi, зiлдi, зiлсiз, орны шектелген, жайылған тағы басқа. Аурудың айтылған түрлерiн айқындаудың емдеу үшiн маңызы аса зор

Әрбiр жағдайда жұқпалы аурудың клиникалық белгiлерi жануарларда өзгерiп отырады. Бұл әр-түрлi факторлармен: қоздырғыштардың түрi мен олардың енген жерiнен, аурудың өту ағымы және формасынан, аурудың сатысынан, организмнiң төзiмдiлiгiне байланысты.

Патологоанатомиялық және гистологиялық әдiстерi жатады. Жұқпалы ауруларды балау үшiн патоморфологиялық әдiсi шешушi болмаса да, ең маңызды болып саналады.

Жұқпалы ауруды балау үшiн үш түрлi патологиялық-анатомиялық өзгерiстердi ескеру қажет.

Инфекция қоздырушысының денеге енген жерiнде болатын өзгерiстер.

Инфекциалық процестерге тән денедегi жалпы патологиялық- анатомиялық өзгерiстер.

1. 
   Жекелеген жұқпалы аурудың өзiне тән өзгерiстерi.
   

2. Жұқпалы аурудың ағымы.

3. Иммунологиялық икемділік.

4. Иммунитет.Иммунитет түрлері.

Жұқпалы ауруларға тән қасиеттердің бірі- олардың өршуінің сатылылығы.Яғни ауру білінгеннен кейін,бірінен соң бірі бірнеше кезеңдер өтеді.

1 кезең – инкубациялық, немесе жасырын – зардапты микроб жануар организміне енгеннен соң ауру біраз уақыт өткеннен кейін барып білінеді.Осы микробтың енуі мен аурудың алғашқы белгілері басталғанға дейінгі уақыт аралығын айтамыз.

2 кезең – продромальдік – инкубациялық кезеңнен кейін аурудың алғашқы нышаны біліне бастайды.Бұл клиника алдындағы, алғашқы нышан.Оның ұзақтығы бірер сағаттан бастап 1-2 күнге дейін,өзіне тән клиникалық белгілері болмайды.Ауырған мал тынышсызданып,жем-судан қалады,ыстығы көтеріледі,іші өтеді,немесе құсады.

3 кезең – аурудың толық дамуы – бұл кезде осы ауруға тән негізгі клиникалық сипаттары айқындалады.

4 кезең – сауығу-( клиникалық сауығу,реконвалесценция) - сыртқы ортаның, макроорганизмнің иммунологиялық икемділігіне, аурудың сипаттамасы мен ауырлығы осындай көптеген факторларға байланысты оның ұзақтығы да әртүрлі болады.

5 кезең – толық сауығу - мал толық мүлде сауығып кетуі де, болмаса толық жазылмай денеде әртүрлі морфологиялық немесе функциялық ақаулар қалуы мүмкін.Организм сауыққаннан кейін әлбетте қоздырушы микробтан да арылады.

Динамикадан басқа , жұқпалы ауруларға ағым өткірлігінің айқындығы тән (аса жіті, жіті, жітіден төмен, созылмалы, абортивті сонымен қатар қатерсіз және қатерлі) және аурудың клиникалық көріністерінің түрлері (типтік немесе атиптік; ішектік; өкпелік; жүйкелік; терілік; бұлшық еттік; тамырлық т.б.)