Қазақстан Республикасының Ғылым және білім министрлігі Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік унивеситеті

Жергілікті және селекциялык сорттар, әртүрлі ботаникалық • түршелерге жатқанымен географиялык орналасуына байланысты әр түрлі экологиялық-географиялык топтарға жатады,

1. Монгол-бурят. Бул топ сорттарының тамыр жүйесі әлсіз і . дамып, топырақгың жыртылатын қабатында орналасқан.

Өсімдік аласа және орташа бойлы - 40-80 см. Сабақтары жіңішке , . (0,2-0,4 см), бірнеше буынаралыкгары болады (2-4), жоғарғы буынаралактары ұзын. Жопырақгары қысқа, орташа ұзын (12-30 см), жалаңаш немесе әлсіз түкті.Шашақбасы өте борпылдақ (тығыздығы орташа 0,6), шашыраңкы, ұзындығы 15-30 см, үстіңгі жағы жапырылып қалған. Бұтақтары негізінде шашақбас бойында жақсы айкын көрінетін жастықшалар болады. Масақтары үзарған, орташа мөлшерлі, оларды антоцианды бояу болмайды немесе әлсіз байкалады, күшті тармакталған және шашақгүл калыптастырмайды.

Дәні сопақ, көпшілігі орташа ірі, тусі сұр, жасыл-сұр және сирек ақшыл жасыл, кофе түсті және қара коңыр. 1000 Дәннің массасы 5-6г. Дәннің қауыздылығы жоғары (18-21%). Аудандастырылған сорттардың өсу-даму кезеңі 60-7 0 тәулік. Олар Солтүстік аудандарда өсіруге бейімделген және өнімін береді. Тары тез піскіштігімен және қара күеге төзімділігімен ерекшеленеді. Бул топқа, аудандастырылған сорт Омское 5, жатады.

2. Саян-алтайлык. Өсімдіктері орташа биік - 55-100 см, Сабағы жіңішке, орташа бұтақгалған, бірнеше буьшаралықгары болады (3-6), шашақбастың салмағынан қатты жапырылады.

Шашақбасы борпылдак (қауыздылығы орташа шамамен 0,8), жапырылғыш, ұзындығы 20-35 см, негізгі діңгегінен таралатын жіңішке бұтақтар болады. Масақшалары ашық жасыл, антоционды бояуы болмайды немесе әлсіз байкалады.

Дәні сопақша ұзын көбінесе ашық жасыл, орташа немесе ірі мөлшерлі, 1000 Дәннің массасы 5-7 г. Дәннің кауыздылығы орташа немесе жоғары (14-20%).

Өсу - даму кезеңі 70-95 тәулік. Топтың сорттары солтүстікте өсіруге бейімделген, температураның тез ауытқуына, құрғақшылык жағдайларға жақсы бейімделген. Пісу кезенінде жекелеген сорттары жатып қалуға, сабақтары сынуға бейім.

Аудандастырылған сорты - Долинское 86.

3. Таулы ортаазиялык. Өсімдігі аласа және орташа биік (40-75
см), сабағы жіңішке (0,3 см), бұтакталады, буынаралык саны 3-6,
шашақбастың сабақтары қысқарған (12 см). Жопырақтары орташа
мөлшерлі (15-30 см), орташа немесе күшті түкті.

Шашақбасы ілулі жұмыртқа тәрізді, үстінгі жағы сәл жапырылған, ұзындығы 15-20см. Шашақбастарыньщ бұтақтары 12 см-ге дейін, 8-10 см болуы мүмкін. Масақшалары ақшыл жасыл, кейде антоцианды.

Өсу-даму кезеңі орташа және қысқа-75-100 тәулік. Құрғақшылықка төзімділігі орташа.

Піскен кезде дәннің шашылып қалуы әлсізден бастап күшті денгейге дейін артады. Жатып қалуға төзімді және төзімсіз. Қаракүйемен күшті зақымданады, бірақ осы топтың ішінде жатып қшіуға төзімді сорттар бар. Бул топта аудандастырылған сорттар жоқ.

6. Далалық-Еділ бойынан. Өсімдік орташа биік-45-100 см, сабағы
орташа жуан-1,2-0,5 см, орташа бұтақтанғыш, буынаралык, саны 5-7,
ақырғы буынаралығы ұзын және қысқа 10-30 см, тік және
жапырылған (сьшырткыгүл салмағынан). Жопырақтары қысқа және
ортаіда мөлшерлі, ұзындығы жыддарға байланысты 15-30 см-ге дейін
ауытқиды, орташа немесе әлсіз түкті. Шашақбасы қысқа және
қысқарған-10-25 см, орташа тығыз кысыңкы және тығыз қомақты.

Шашақбас бұтақтарының негізінде жастықшалар жок. Масақшада антоцианды бояу болмайды.

Дәні сопақ, ұзынша-сопақ, көбінесе ірі, сирек орташа. 1000 Дәннің массасы 5-8 г. Көшпілігінің түрлері-ақшыл коңыр қызыл, сирек ақшыл жасыл, дәні сұр, кофе гүсті, қара қоңыр, ақ. Дәннің кауыздылығы орташа шамамен 16, бұл көрсеткіш 12-21-ге дейін ауытқиды.

Құрғақшылыққа және ыстықка төзімділігімен ерекшеленеді. Дәннің шашылуы шамалы. Өсімдік жатып калуға төзімді, бірақ қара күйемен күшті зақымдалады. Салқын жылдары бактериозға шалдығады. Бұл топтың аудандастырылған сорттары - Саратовское 853, Саратовское 3, Саратовское 6, Старт, Уральское 109.

көлемі орташа, әлсіз түкті.

Шашақбасы қысыңкы, ұзын немесе қысқарған (15-35 см). Тармақгы шашақбас негізгі діңгектен алшақ. Масағы ашық-сары антоцианеыз және кіршең-сары. Шашақбасы қысыңқы, әлсіз ііЬіген. Ұзын шашақбасы сорттарының бұтақтары ұзын, негізгі діңгектің бір жағында орналасқан, ал қысқа сыпырткыларының бұтактары да қысқарған: тек төменгі бұтақтар ғана негізгі діңгектен алшақ орналасқан. Дәні шар тәрізді, сопақ, ұзынша, ірі және өте ірі, 1000 Дәннің массасы 5-8 г. Ашық-сары, крем, ашық-қоңыр, ақ, коңыр түсті. Сұр және коңыркдй түсті формалары аз кездеседі.

Өсу-даму кезеңі орташа және узак - 80-110 күн. Бул топтың сорттары сулы жерлерде өсіріледі, сондыктан курғакдиылыкка аз төзімді. Тозанды күйеге төзімсіз. Бұл топтын аудандастырылған сорттары жоқ.

10. Шығыс азиялық. Тамыр жүйесі мықты. Топырак кабатыньщ 1м тереңдігіне бойлайды. Биік өсімдік, сабағы өте жуан, дөрекі, буынаралар саны 7-10. Жапырағы өте ұзын (60 см), шамалы түктенген, кейде жалаңаш.

Шашақбасы шашыраңкы, қысыңқы, өте ұзын - 50 см, қысқа шашақбасты формалары кездеседі. Дәні сопақ, ұзынша, кейде шар тәрізді, орташа немесе ірі. І000 Дәннің массасы 6-9 г. Ашық-сары, ашық-қоңыр, ақ, коңыр және сұр түсті. Бұл топтың ақуызға, крахмалға бай формалары көп кездеседі, сол үшін селекционерлер оған қызығады.

Өсу-даму кезеңі өте үзақ - 70-130 тәулік. Бұл топтың аудавдас-тырылған сорттары жок.

Дәвдік тарьшын сорттары

Ботаникалық сшіаттамасы:

Түршесі сангвинеум (sauguixieum), шашақбасы иілген, дәні қызыл.

Сабағы, жаідырағы, түбі шашақбасы.

Орта бойлы өсімдік - 59-75см, сабағы берік, орташа жуан, жатып қалуға берік. Жапырақтануы жақсы, түптенуі нашар.

Сіпсебасы тығыз, біршама ұзын 21,5 см дейін, иілген бұтақшалары мықты. Скороспелое 66 қарағанда, қүйылуға берік.

Дәні дөңгелек, ірілігі орташа, қызыл түсті, 1000 дәннің массасы 6,8-7,2 г. Натуралық салмағы 725-746 г/л. Қауыздылығы 17-18 %,

Дәннің бірыңғайлығы 88%, шығымы 31,6 г. Сортгық ерекшелігі-қара күйеге берік.

ПІаруашылық бағалы белгілері. Жоғары өнімді, орташа өнііМділігі 10-23,6 ц/га, ең жоғары өнімі соңғы жылдары Батыс Қазақстан облысының Бурлинск сорт телімінде-40,6 ц/га болды. Орташа-ігіскіш, 70-80 тәулікге піседі. Эталон болып саналатын Саратовское 853 сортымен салыстырғанда технологиялық және жармалық сапасы бірдей. Жарма шығымы 75 %. Ботқа түсі сары, дәмі жақсыдан өте жақсыға дейін. Өміршеңдігімен, піскіштігімен ерекшеленеді. Қостанай, Павлодар, Орал, Ақмола облыстарында аудандастырылған.

Ботаникалық сипаттамасы. Сангвинеум (sanguineum) түршесі, шашақбасы иілген, антоциансыз, дөні қызыл.

Сабағы, жапырағы, түбі, шашақбасы.

Орта биік өсімдік 50-83 см, сабағы берік, жақсы жапырақтанған, түбі ықшамды. Шашақбасы мықты, ұзындшы 20 см-ге дейін, борпылдақ, бұтақшалары біріктеу жөне қысқа, Саратовское 3 сортына қарағанда-жоғары денді, жатып қалуға берік және шашылуға орташа төзімді. Дәні сопақ, жақсы қалыптасқан, ірі - 1000 дәннің массасы 7,2-9,3 г. Натуралық алмағы өте жоғары - 731-779 г/л. Қызыл дәнді, кауыздылығы 16,5%.

Қазақстанда кептеген областарда аудандастырылған.

Ботаникалық сипаттамасы. Түршесі сангвинеум (sanguineum), шашақбас иілген, антоциансыз, дәні қызыл.

Сабағы, жапырағы, түбі, шашақбасы. Өсімдікгің орташа

биіктігі 75-80 см, сабағының жуандығы орташа, жатып қалуға

тезімді, буынаралық саны 5-6. Жапырағы сөл түкті, тік түпті,

жүпты, шашақбасы иіңкі, тығыз, қысқа 15-20 см. Бұтақтары

Дәні сопақ, қызыл, ірілігі орташа жоғары, 1000 дәннің массасы 6,2-7,5 г. Натурасы жоғары (720-780 г/л). Қабықтылығы орташа 18-20 %. Дәні аз шашылады.

Республиканың 12 облысында аудандастырылған.

ТАПСЫРМАЛАР:

Тарының сорттарының әкологиялық-географиялық топтарымен танысыңыздар.

Тарының түр тармақтарын және белгілерін оқып-білщ, сипаттап сұреттерін салыңыздар (9,10 кестелер).

Тарының Солтүстік Қазақстанда аудандастырылған сорттарьщың белгілерін 11 кестеге жазыңыздар.

9 Кесте

Тарының түр тармақтарын ажырату белгілері

Тарының сорттық белгілері

Тарыньщ аудандастырылған сорттарын сипаттау

Ботаникалық сипаттама:

Қарақүмық (Fagopyram Mill) - қарақұмық (Polygonaceae juss)
тұқымдасына жатады.

Ол келесі негізгі белгілермен сипатталынады.

Гүлі - қос жынысты, 8 аталық орналасқан, ал ортасында 3 бағаналы 3 тозанды аналық бар.

Гүл ұзын, қолтық гүл сидамдарында орналасқан, саусақ 'тәріздес, ал сабақтың үшар басында гүл шоғыры қалқан тәрізді, бір өсімдікте 300-500 кейде 1000-ға дейін гүлдер калыптасады. Гүддің түстері ак немесе ақшыл қызғылт болады. Гүл серігі сыпыртқы тәрізді бас бөлікті. Айқас тозаңданатын өсімдік.

Жемісі. үш кырлы жаңғақша, Жемістері 4- қырлы және көп, кярлы және де өте сирек екі қырлы болады. Жемістерінің қырларымен қабырғаларының сипатына кдрай қанатты, қанатсыз және аралық пішінді болып келеді.

Дәні. Тығыз, көкшіл жемісті қабықша жабылған. Ол сортына, өсу жағдайына, пісу кезеңдеріне байланысты ашық сұр, қара сұр, қара қоңыр түсті болады.

Қабық тұқымды тығыз жауып жатады, бірақ бірігіп кешейді,сондықтан жарылғанда жеңіл ажыратылады.

Сабақ бос, қабырғалы, жалаңаш. Буынаралықтарының саны өр-

Сабақтың орта бөлігінде бұтақтары 1,2,3-ші және одан да көп

кезекпен орналасады. Өсімдіктер көбінесе бір жылдық. Жалаңаш сабақтарында жапырақтар орналасқан.

Жапырақ. Жапырақтың үш түрлі пішіні бар: екі қос жарнақты

Жапырақтың көлемі түрі және консистенциясы, сонымен бірге өсімдік жапырақтануы сортқа және өсіру жағдайына байланысты. Кеш пісетін сорттарда, тез пісетіндерге қарағанда, жапырақ саны көбірек болады. Олар ірілеу, сопақша, қатпарлы, жүйелігі мол.

Қарақүмық морфологиялық белгісі, биологиялық қасиеті және шаруашылықта қолданылуына қарай екі түр тармағына бөлінеді (5 сұрет)

Кәдімгі қарақүмық (vulgare) - кең игерілген мәдени өсімдік.

Богатырь. Орлов мемлекеттік АШ тәжірибе станциясыңда дәннің ірілігі бойынша жаппай сұрьштау әдісімен шығарылған. Сорггың авторлары: В.Н. Хохлов, П.И. Лисицын, Г.В. Копелькиевский.

Ботаникалық сипаттамасы. Алята (alata) түршесі. Өсімдіктің сабағы 55-75 см. Жапырақтануы жақсы. Сабағы жасьш, төменгі бөлігі кейде, қызыл туске боялған, буын саны 10-12. Жапырағы ірі, жалпақ, жуандығы орташа, тегіс, төменгі жағьшдағы жүйкесі нашар түктелген.Гүлдері орташа ірі, ақ, бүршікте ақшыл-кызьш.

Жемісі қанатты, қоңыр, ірі. 1000 дәннің массасы 25,3-26,4 г. Дәннің натурасы 540-682 г/л, қауыздылығы 19,8-18,4 %.Шаруашылықтық бағалы белгісі. Жатып калуға және шашылуға орташа. Орташа піскіш, 74-81 күвде піседі.Жоғары икімді, жылуға және ылғалға жоғары талап кодды. Технологиялық және жармалық сапасы жоғары. Дәні ірі, жеңіл жарылады, бірыңғайлы жоғары. Жарма шығымы 65-75 пайыз. Ботқа дәмі жақсы. Бағалы сорттарға жатады.Қазақстанның барлық облыстарында аудандастырылған.'' ^:

ТАПСЫРМАЛАР:

Қарақүмық түр тармақтарының айырмашылық белгілерін 12 кестеде келтіріңіздер.

Сабагы. Ac бұршақ сабағы доңғалақ пішінді, сәл тартқырлы, іші жышлуға бейім Сабағьшың ұзындығы сортына байланысты және өзгеріп өсіп отырады, 25-тен 250-300 см дейін болады. Сабағыньщ айырмашылығы, төмен 50 см-ден ергежейлі, шшінді, жаргылай ергежейлі 50-80, оргаша ұзын 81-150, ұзын 215 см болғандықтаи болады, Гүлдін жсміс бсру бөлігі шамасында жөне бір-бірінен белгілі қашықтықта бұршақкабы тец орналасса ол орташа жене штамбылы. Жопырақ, орналасатьш еабағы мен жапырақша арасы буынаралық дейді. Егерде ол қосалқы жапырақ ұзындығынан қысқа болса, буын аралығы қысқа делінеді. Қысқартылған қосалқы Жопырақтары сәл қысқа немесе оның ұзындығына тең: орташа — біраз мөлшерде косалқы жапырақтары ұзын; ұзын-қосалқы жапырақтарының ұзындығы 1,5 есе және одан да кеп буын аралығы жоғары. Қыекд-буынаралықтар ергежейлі б>ъшаралық ұзындыктарына-орташа пішінділерге және ұзын жоғары өскін пішіндегілөр. Бірінші гүлге дейінгі аралығы өнім бермейді. Басты сабағының өнім бермейтін буынаралықтары

Ac бұршақтың гүл шоғыры. Ac бұршақтың гүл шоғыры шашақ, ас бұршақ фасцийленген пішіннің гүл шоғыры жалған шатырша. Гүлі көбелек қүрылысты, бес күлтелі жапырағы, желкен және екі ескек, қайықшадан түрады. Қайықшаның өскен жерінде дөңес пайда болады. Желкен кері жүмыртқа тәріздес немесе жіңішкерген. Ескектер үзарған орақ пішінді, кайықша көбіне боялмаған, ал кейбір боялған гүл қатарларында қайықшаның пішіні антоциянды пигменттермен болады.

Жаңартылған сорттардың жарнақтарының ішінде қатты пергаментті қабат болады. Ад қантты сорттарда ол қабат мүлде жоқ,ал жартылай қантгы сорттарда нашар жетілген. Пергаментті қабаттың мөлшері көп болған жағдайда бұршаққап қаггы кепкенде жарылып кетеді. Егер ол қабат болмаса дөн нашар бастырылады. Ac бұршақ тұқымының сорттары дендік бағытта қолданғанда ақшыл-сары, жасыл-қызғылт, сирек жасыл боялады. Азықтық немесе тьщайтқыш ретінде сидерадды қодданатындардьщ тұқым жолы рубчик түсіне байланыстьі. Ақ гүлді, ас бұршақтын тұқым жолының кіндік түсті ақшыл, кейде сирек қара буырлы болуы мүмкін.

Гүл шоғыры екі гүлді шашақ, гулі ақ. Бұршақкап орташа, түзу, сирек иілген, жоғарғы жағы үшкір емес, 4-5 тұқымды. Дәні қызғьшт, тегіс, дөңгелек, 1000 дөн массасы 180-240 г. Тұқым жолы аналық қабырғасына мықты бекілген.

Аскохитозға орташа тәзімді, дән қоңызымен 5-10 пайыз зақымдалады. Қостанай облысында аудандастырылған.

ТАПСЫРМАЛАР

Ac буршақтың түршелерінің белгілерін төмендегі кестелерге (14-15) жазыңыздар.

Солтүстік Қазақстанда аудандастырылған сорттардың сипатын 16. кестеге жазыңыздар.
14 кесте

Ақ гүлді ас бұршақтың түршелерінің басты белгілері

сорттарын сипаттау

Тақырып 8

* Жадырақтары кезектесіп келген, күрделі, көбінесе түкті, үштіктүрдегі. Жаггырақшалары созылыңқы, домалақша, жүмыртқа жәнежүрек тәрізді. Бірінші екі үштік жапырақтары кдрама-қарсыорналасады. Піскен кезде өсімдік жапырақтары сарғаяды және көптеген сорттарында түсіп қалады.

Тұқымдары шар тәрізді, домалақ жалпиып келген, - бүйрек тәрізді және басқа пішінде. 1000 дәннің массасы - 100 ден 250 грамға дейін. Дән түсі сары, жасыл, қара, қоңыр, қара-қоңыр, жылтыр болады немесе бүжыр бетті. Сары және жасыл қабықты тұқымдарға өте күңгірт пигменттелу тән.

Май бұршақ күннің үзақтығына ғана сезімтал емес, ол күн жарығының сапалық қүрамына да сезімтал. Спекгрдің ұзын толқынды қызыл сәулелері өсімдіктің кейбір кезеңге өту үрдістерін тежейді. ал қысқа толқынды сәулелер Бұл процееті тездетеді. Май бұршақ жарыққа сезімтал өсімдік болтандықтан,ол өсімдік жиілігіне қатты әсер етеді. Егістік тығыз болғанда өсімдіктің төменгі бұтақтарына жарықтың түсуі нашарлайды. Бұл жапырақтардың қараюына, соңында түсіп қалуына, өсімдіктегі бұршақ санының азаюына әкеп соғады.

Май бұршақ өскіндері температураның 1-2 градусынан төмендеуін көтермейді, ал қалыптасқан өсімдік 2-3 градусқа аязға шыдамайды.

Май бұршақтың өсіп-дамуына ең қолайлы температура 21-24 градус. Вегетациясының бас кезіндегі жоғары температура 37 градустан жоғары өсімдік дамуын нашарлатады.

Бұл түр тармағындағы өсімдіктердің сабағы жінішке, бүралаңқы, жатаған. Түктенуі сарғыш-күнгірт, сирек сұр түсті. Жапырақтары үштік түрдегі, сирек 5-7 жапырақты. Жапырақтары домалақ, үшкірленгеннен ұзынша тәріздіге дейін өзгереді, ұзындығы 2-12 см, ені 0,5-5 см. Біз тәріздіден тікенек тәріздіге дейін өзгеретін қосалқы жапырақтарының ұзындығы 1,0-1,7 мм. Гүл шашақтары қысқа, колтықты,ұзындығы 6-21 мм, 4-7 бос орналасқан гүлдері бар. Гүлдері күңгірт, үсақ. Гүл астында орналасқан жапырақтар қандауыр тәрізді, ұзындығы 1-1,5 мм, ерте түседі. Тостағанша ұзындығы 3-4 мм, гүл тостағаншасының жапырақшасы түтік тәрізді немесе одан ұзын, оның үстіңгі жүбы ортасына дейін бітісіп өскен. Бұршаққабы 2-4 тұқымды, ұзынша, бүгілген, ұзындығы 12-26 мм, ені 5,5 мм, кара қоңыр, пісіп жетілуіне қарай сыңғыш. Тұқымдары үсақ, домалақ ұзынша келген, бүрыштары сүйірленіп келген, тегіс. 1000 дән массасы 30 грамға дейін. Тұқым қабығының түсі қоңырдан қара қоңырғадейін, кейде қараға дейін өзгереді. Тұқым жарнағы сары, жасыл түс береді. Иммуноэлектрофорез өткізгенде ақ уыздың 22 фракциясы хромосомның 40 (2п) бөлінеді.

Жабайы түрде өсімдік Қытайда, Монголияда, Қиыр шығыста, Корея жарты аралывда өседі. Май бұршақтың тур тармақтары 4 түршелерге бөлінеді: var soja - түктенуі қоңыр, жапырақтары 6 см, домаланып үішсірленіп келген: var maximovisi Enk - түктенуі қоңыр, жапырақтары 6,5 - тен 11 см ге дейін, ұзынша домаланып келген: var lanceolota Enk - түктенуі сұр, жапырақтары ұзынша-ланцет төрізді; Var ovata Enk — түктенуі сұр, жапырақтары кең домалақ немесе кең негізді шар тәрізді.

2. Жартылай мәдени түр тармағы Сабақтары мен бұтақтары өте жіңішке, ал биік өсімдікгерде діңгектен шашыраңқы тарауы мүмкін. Түктенуі сирек ақ немесе ақшыл сары, кейбір формаларында ол сабақтарыңда және жапырақтарында жоқ. Жапырақтары үсақ 5-7 см ұзындықта, ені 4-5 мм домалақ, сирек үшкірленген, жіңішке, нәзік, ақшыл-жасыл, кейде жасыл, жапырақ сабағы жіңішке, ұзындыш 7-19 см. Гүддері көгілдір, кейде ақ. Гүл шашақтары қолтықтық қысқа, 1-4 гүлді, орташа гүлділерде 7-14, Сабақтың үстіңгі жағында шашақтар дамыған. Бүршакқаптары қысқа (2-3,5см) және бүйірі жіңішке (5-7мм), беті жалпақ, иіліп келген, ақшыл сары, қоңырқай немесе қара түсті. Тұқымдары өте үсақ 1000 дәннің массасы 40-50 г, сопақша жалпиған, қоңыр, кдра немесе қоңыр түсті нашар бөртетіндері өте көп. Тұқымның үзыңдығы 5-7мм, ені 3,5-4 мм. Бұл түр тармағының түршелері Амурда, Маньчжурияда және ҚХР Орталық провинциясында тараған.

Белгілі жартылай мөдени түр тармақтарынан 4 түрше дамыған: var gracils- сабағы ұзын, жатаған, гүлдері күңгірт, тұқымдары қоңыр: var nano - сабақтары қысқа, өсуі аралық, гүлдері қызыл-күңгірт, тұқымдары қоңыр; var involutans - өсімдік бүралып өседі, сабақтары мен бұтақтары өте жіңішке, ұзын, бұтақтануы жоғары, гүддері күңгірт, тұқымы кара; var nagorans төмен өсетін өсімдік, гүддері ақ, тұқымы сұрғылт, қара қоңыр. Тұқымында 15-17 пайыз май, 42-46 пайыз ақ уыз болады. Бұл Қытайда, Амур бойында,Маньчжурияда және Орталық Қытайда дамыган.

3. Үнді- қытай түр тармағы

Бұл тармақ көп жағдайларда адамның әсерімен пайда болған. Өсімдіктің сабағы орташа биіктікте немесе өте биік 2 м-ге дейін, Сабағы мен бұтақтары жіңішке, жапырылуға бейімді. Жапырақтары үсақ ұзындығы 7-9 см, орта түсына қарағанда үстіңгі Жопырақтары үсақтау, жапырақтануы өте жоғары. Гүл шашақтары қыекд аз гүлдіден, ұзын көп гүддіге дейін өзгереді. Бұршаққабы қысқа немесе орташа (3,5-5 см), ені тар (5-8 мм) және орташа болады. Тұқымы үсақ (1000 дәннің массасы 45-140 г), ортаіда және ірі тұқымдар кездеседі. Көптеген формаларының түсі қара келген. Түр тармаққа 28 түрше енеді.

Аз медени формалары май мөлшерінің аздығымен (6,5-18,7 пайыз) жөне ақ уыздың көптігімен (39-44,2 пайыз) ерекшеленеді. Ірі тұқымды формаларында 18,5-22,0 пайыз май, 38,5-42,5 пайыз ақ уыз болады. Бұл түр Үндістанда, Қытайда, Үнді Қытайда, сирек Кореяда, Жапонияда, ТМД елдерінде және АҚШ-та кездеседі.

Сабағы орташа (60-95 см) немесе биік (100 см-ден жоғары).

Түр тармақтың формалары мен сорттары кеш және өте кеш пісетіндер 140-тан 180 тәулікке дейін. Бойы төмен болып өсетіндер ішінде ерте және орташа пісетін сорттар 90-130 тәулік кездеседі. Өсімдіктің биіктігі 60-110 см, бірақ бүдан аласалары да кездеседі. Сабақтары мен бұтақтары жуан, дөрекі және өте дөрекі, орташасы да бар. Көптеген формаларында үстінгі бөлігінде сабақ жіңішкелеу болады. Сабақ үсті түйықталған, аралық та кездеседі. Сабақтың ұшы байқалмайды, өйткені сабақ шауып тасталынған еиякты, көп гүлді шашақ дамыған. Жапырақтары ірі, ұзындыга 11-15 см, ені 7-10 см. Жапырақ сабағы орташа 12-18 см. Жапырақ пішіні кеңжүмыртқа терізді. Түкгенуі орташа және сирек, ақшыл, ақшыл - сарғыш немесе сары, тығыз түктену кездеспейді. Гүддері ірі. Биік формаларының шашақ басы ұзынша келген, кек гүлді, немесе ұзынша келген орташа гүлді (8-28 гүдді). Жоғары шашақ басы жақсы дамыған, гүлдері 6-34. Ергежейлілерінде шашақтар аз гүлді, немесе қысқартылған орташа гүлді. Бұршақтары ірі, кейде орташа 4-5,5 см, жалпақтары басым 11-14 мм. Екі түкымды бұршаққаптар басым. Көптеген формаларында үш тұқымды болмайды, формалар бұршақтың жарылып кетуіне бейім. Олардың түрі сарғыш-қоңыр, немесе, ақшыл сары. Тұқымдары ірі және өте ірі, ұзындығы 8-11 мм, ені 7,5-9,5 мм, қалыңдығы 6,5-8 мм, 1000 дәннің массасы 210-450 г, үсақтары сирек кездеседі. Пішіні сопақша, шар тәрізді, түсі әр түрлі, көбінесе сары. Майдың мөлшері темен немесе орташа 17-20 пайыз, ақ уыз біршама жоғары немесе орташа 39-43,5 пайыз 10 түрше кіреді.