Қазақстан республикасының конституциялық кеңесі қазақСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ конституциялық кеңесі қаулыларының жинағы астана-2010

Қолданыстағы қылмыстық iс жүргiзу заңына сәйкес тиiстi өтiнiш бере отырып, соттылығын айқындауға айыпталушының өзiнiң қатысуы, алқабилердiң қатысуымен соттың қарауына жататын қылмыстық iстердi айқындаудың ерекшелiгi болып табылады. Сондықтан айыпталушының заңға негiзделген және заңда белгiленген тәртiппен берiлген өтiнiшiн қылмыстық iстi жүргiзушi органның қабылдамау жағдайларын Негiзгi Заңның 77-бабы

2. Конституцияның 62-бабының 2 және 8-тармақтарында пайдаланылатын, заңның "күшiне енедi" және "күшiне енгiзу" деген құқықтық категорияларының арақатынасы Конституциялық Кеңестiң "Астана қаласы Сарыарқа аудандық соты төрағасының "Нормативтiк құқықтық актiлер туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 36-бабын конституциялық емес деп тану туралы ұсынысы жөнiнде" 1999 жылғы 29 қазандағы N 20/2 қаулысында айқындалған.

Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен мiндеттерiне қатысты заңдарды немесе өзге де нормативтiк құқықтық актiлердi ресми түрде жариялау оларды қолданудың мiндеттi шарты болып табылады (Конституцияның 4-бабының
4-тармағы). Адамның және азаматтың құқықтарына, бостандықтары мен мiндеттерiне қатысты заңдарды немесе өзге де нормативтiк құқықтық актiлердi қолданудың басқа қандай да болсын шарттары Конституцияда көзделмеген.

3. Қазақстан Республикасының Президентi қол қойған, демек, 2006 жылғы 16 қаңтарда күшiне енген "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне алқабилердiң қатысуымен қылмыстық сот iсiн жүргiзудi енгiзу мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңда оны 2007 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгiзу көзделген. Бұл, 2006 жылғы 16 қаңтарда жоғарыда көрсетiлген заңның заң ретiнде ресiмделуi аяқталғанын, осы сәттен бастап оның заңдық күшке және қолданысқа енгiзiлу мүмкiншiлiгiне ие болғанын бiлдiредi.

4. Айыпталушының (сотталушының) өз iсiн соттың алқабилердiң қатысуымен қарауына құқығы қылмыстық сот iсiн жүргiзуде адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау аясына жатады. Адамның процессуалдық құқықтарын белгiлейтiн немесе кеңейтетiн заңға керi күш беру мәселелерiн Конституцияның 77-бабы 3-тармағының 5) тармақшасы реттемейдi.

5. Негiзгi Заңның 4-бабының екiншi тармағына сәйкес "Конституцияның ең жоғары заңдық күшi бар және Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында ол тiкелей қолданылады". Сонымен бiрге, егер конституциялық норманың өзiнде оның заңда немесе өзге де нормативтiк құқықтық қаулыда көзделген (белгiленген) жағдайларда және (немесе) сол тәртiппен iске асырылатындығы туралы ескертпе бар болса, онда Конституция нормасының тiкелей қолданылуы iске асырылған кезде тиiстi заңның немесе өзге де нормативтiк құқықтық актiнiң ережелерi ескерiлгенi жөн.

6. Конституцияның 13-бабы 2-тармағының, 75-бабы

7. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшiне енедi, шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкiл аумағында жалпыға бiрдей мiндеттi және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабының 4-тармағында көзделген реттi ескере отырып, түпкiлiктi болып табылады.

8. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс тiлдерiнде жариялансын.

Қазақстан Республикасы Конституциясының

26-бабының 3-тармағын және 39-бабының 1-тармағын

ресми түсiндiру туралы
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң

2007 жылғы 28 мамырдағы N 5 Нормативтiк қаулысы

өтiнiш субъектiсiнiң өкiлдерi – Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлiсiнiң депутаттары Б.Ә. Әбiшевтiң,

Қазақстан Республикасы Парламентi Сенатының өкiлi – Қазақстан Республикасы Парламентi Сенатының депутаты

Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң өкiлi – Қазақстан Республикасы Әдiлет вице-министрi С.П. Нұғмановтың,

Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының өкiлi – Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының судьясы В.М. Борисовтың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкiлi – Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Мемлекеттiк органдар қызметiнiң заңдылығын қадағалау жөнiндегi департаментiнiң бастығы А.Н. Кравченконың,

Қазақстан Республикасы Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл
Б.К. Байқадамовтың,

Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару жөнiндегi агенттiгi өкiлi – Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару жөнiндегi агенттiгi төрағасының орынбасары А.П. Сизовтың,

"Адам құқықтары үшiн хартия" қоғамдық қорының атқарушы директоры Ж.Ө. Тұрмағамбетованың қатысуымен, өзiнiң ашық отырысында Қазақстан Республикасы Парламентiнiң бiр топ депутаттарының Қазақстан Республикасы Конституциясының
26-бабының 3-тармағын және 39-бабының 1-тармағын ресми түсiндiру туралы өтiнiшiн қарады.

Конституциялық iс жүргiзу материалдарын зерттеп, баяндамашы – Конституциялық Кеңестiң мүшесi Ү.М. Стамқұловтың хабарлауын, өтiнiш субъектiсi өкiлдерiнiң және отырысқа қатысушылардың сөздерiн тыңдап, сондай-ақ сарапшы – заң ғылымдарының докторы, Қазақ гуманитарлық-заң университетiнiң жанындағы Жеке құқық ғылыми-зерттеу институтының жетекшi ғылыми қызметкерi К.М. Iлиясованың қорытындысымен танысып, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесi мынаны

Өтiнiш субъектiсi мынадай сұрақтарға жауап берудi сұрайды:

"- Конституцияның 26-бабының 3-тармағында "ерекше жағдайлар" деп ненi түсiнуге болады және Конституциялық Кеңестiң 2005 жылғы 1 шiлдедегi қаулысына демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекетте оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары екендiгi және мемлекет үшiн адамға қамқор болу мен оның материалдық жағдайын жақсартудан асқан маңызды мiндет жоқ екендiгi туралы жазылған құқықтық көзқарасын назарға алсақ, олар қандай белгiлермен сипатталуға тиiс?

- Конституцияның 39-бабының 1-тармағында жазылған адамның және азаматтық құқықтары мен бостандықтарын шектеу шамасының заңдардың мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктен күштеп айырудың ерекше жағдайлары деген бөлiгiне қатысты мазмұнын айқындайтын түпкiлiктi сипаты бар ма? 

- Конституцияның 26-бабы 3-тармағының және 39-бабы
1-тармағының нормалары Қазақстан Республикасының Жер кодексiнде мемлекет мұқтажы жер учаскелерiн күштеп айырудың мынадай әрбiр ерекше жағдайларын белгiлеу үшiн:

1) халықаралық мiндеттеме;

2) қорғаныс қажеттiгi, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттар үшiн
жер беру;

3) пайдалы қазбалары бар кен орындарын табу және өңдеу (жалпыға белгiлi болғандарынан басқасы);

4) жол, электр тарту желiлерiн, байланыс, магистральды құбырлар желiлерiн, елдi мекендерде пайдаланылатын инженерлiк-коммуникациялық тораптарды салу, сондай-ақ осы объектiлердi орналастыру мүмкiндiгiнiң басқа да нұсқалары болмаған жағдайда, мемлекеттiк маңызы бар басқа да объектiлердi салу; 

5) құлау қаупi бар авариялық жағдайдағы және тозып кеткен үйлердi бұзу;

6) қалалардың және өзге де елдi мекендердiң бас жоспарларын орындау үшiн құқықтық кедергi бола ала ма?".

Конституциялық Кеңестiң отырысы барысында өтiнiш субъектiлерi "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" 1995 жылғы 29 желтоқсандағы N 2737 Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 21-бабы 2-тармағының

Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын және қаралып отырған өтiнiш бойынша материалдарды талдап, Конституциялық Кеңес мынаны негiзге алады.

1. Мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктен күштеп айырудың ерекше жағдайларының төбесiн белгiлеудi көздейтiн, "Қазақстан Республикасының Жер кодексiне толықтырулар мен өзгерiстер енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасын Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлiсiнiң қарауы өтiнiш жасауға себеп болған. Осыған орай депутаттар мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктен күштеп айырудың заңмен белгiленетiн ерекше жағдайларының сипатын, сондай-ақ меншiк иесi және жер пайдаланушының құқықтарын шектеу шегiн айқындау қажет деп пайымдайды.

Заңдарды түсiндiру және заң жобаларының конституциялылығын тексеру Конституциялық Кеңестiң құзыретiне жатпайды. Сондықтан Конституциялық Кеңес мемлекет мұқтажы үшiн жер учаскесiнен күштеп айырудың депутаттар өтiнiшiнде санамалап берiлген ерекше жағдайларына қатысты Конституцияның 26-бабы 3-тармағының және 39-бабы

Конституциялық Кеңес Республика Конституциясының

Қазақстан Республикасының Конституциясының 6-бабының 2-тармағында: "Меншiк мiндет жүктейдi, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игiлiгiне де қызмет етуге тиiс. Меншiк субъектiлерi мен объектiлерi, меншiк иелерiнiң өз құқықтарын жүзеге асыру көлемi мен шектерi, оларды қорғау кепiлдiктерi заңмен белгiленедi" деп бекiтiлген. Конституциялық Кеңестiң "Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабының 2-тармағын және 61-бабының

Конституциялық Кеңес, "Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 3-тармағын және 76-бабының

2. Өтiнiште қойылған басқа сұрақтардың мән-жайы бойынша Конституциялық Кеңес мынаны атап көрсетедi.

Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары (Конституцияның 1-бабының 1-тармағы). Оларды ең қымбат қазына деп тану, мемлекет үшiн адамға, оның материалдық жағынан әл-ауқаты болуына қамқорлық жасаудан аса маңызды мiндет жоқ екенiн бiлдiредi. Мемлекет адамның лайықты өмiр сүру үшiн қолынан келген барлық жағдайды жасауға мiндеттi (Конституциялық Кеңестiң 2005 жылғы 1 шiлдедегi N 4 қаулысы). Конституциялық Кеңестiң "Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-тармағы ресми түсiндiру туралы" 2001 жылғы 21 желтоқсандағы N 18/2, "Қазақстан Республикасы Конституциясының 16 және 83-баптарын ресми түсiндiру туралы" 2003 жылғы 31 желтоқсандағы N 13, "Қостанай облысының мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының өтiнiшi бойынша, "Салық және бюджетке төленетiн мiндеттi басқа да төлемдер туралы" Қазақстан Республикасы Кодексiнiң (Салық кодексi) 53-бабы 1-тармағының және Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 25 мамырдағы N 569 қаулысымен бекiтiлген, Салық төлеушiнiң билiк етуi шектелген мүлкiн салық берешегi есебiне сату жөнiнде мамандандырылған аукцион өткiзу ережесiнiң 13-тармағының конституциялылығын тексеру туралы" 2004 жылғы 15 сәуiрдегi N 2, "Арал өңiрiндегi экологиялық қасiрет салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтiк қорғау туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабының конституциялылығын тексеру туралы" 2005 жылғы 29 сәуiрдегi N 3 қаулыларында да дәл осындай құқықтық көзқарас бiлдiрiлген.

Негiзгi заңның 12-бабының 2-тармағына сәйкес заңдар мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң мазмұны мен қолданылуы адам құқықтары мен бостандықтарына қарай анықталады. Бұл аталған ереже Қазақстанда қолданылатын құқықтың тұжырымдамалық негiзi болып табылады (Конституциялық Кеңестiң 2003 жылғы 10 маусымдағы N 8 қаулысы).

Осылайша, Негiзгi Заңның 26-бабының 3-тармағын жүзеге асырумен байланысты құқықтық қатынастарды заңнамалық реттеу, адамның және азаматтық конституциялық құқықтары мен бостандықтарының үстемдiгi және олардың қорғалатындығы тұрғысынан iске асырылуы қажет.

Конституцияның 26-бабының 1 және 2-тармақтарында Қазақстан Республикасы азаматтарының заңды түрде алған қандай да болсын мүлкiн жеке меншiгiнде ұстай алатындығы белгiленiп, меншiкке кепiлдiк берiлетiндiгi туралы түбегейлi конституциялық принцип бекiтiледi.

Конституцияның 26-бабының 3-тармағында заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшiн сот тәртiбiмен мүлiктен күштеп айыру оны құны тең бағамен өтелген кезде жүргiзiлуi мүмкiн деп көзделген.

Конституциялық Кеңес, мүлiктiң мемлекет меншiгiне өтуi қажет болған кезде немесе мемлекеттiк функцияларынан туындайтын және қоғамдық-маңызды мақсаттарды көздейтiн мемлекеттiк мүдделердi қанағаттандыру үшiн ғана мемлекет мұқтажы үшiн күштеп алып қою орын алуын мүмкiн деп пайымдайды.

Конституцияда мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктiң алып қоюдың ерекше жағдайларының тiзбесi берiлмеген және бұл жағдайлардың заңмен белгiленуге тиiс екендiгi көзделген (26-баптың 3-тармағы), Конституциялық Кеңестiң 2005 жылғы 1 шiлдедегi N 4 қаулыда жазылған, "мемлекет мұқтажы" деген терминдi "ерекше жағдайлар" деген ұғымды ұштастыра отырып түсiнген және қолданған жөн деген құқықтық көзқарасын негiзге ала отырып, мемлекет мұқтажын қанағаттандыру қажеттiгi мүлiктi күштеп алып қоюдың ерекше жағдайларын заңда белгiлеуге алғышарт болып табылады. Мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктi күштеп алып қоюдың ерекше жағдайларын айқындаудан өлшемi Конституцияның 1-бабының
1-тармағында, 6 және 26-баптарында бекiтiлген конституциялық принциптерден туындайды.

Конституциялық Кеңес, мүлiктi күштеп алып қою жағдайларының ерекшелiгi, осылай алып қоюдан басқа мемлекет мұқтажын қанағаттандырудың өзге тәсiл болмауын көздейдi, деп есептейдi. Мемлекет мұқтажын қанағаттандырудың баламалы тәсiлi, соның iшiнде, құрылыс объектiлерiн орналастырудың басқа варианттары болған кезде заң күштеп алып қоюдың мүмкiндiгiне жол бермеуге тиiс.

Ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктен күштеп айырудың мiндеттi шарты меншiк иесiне осы мүлiктiң құнын тең бағамен өтеуi болып табылады. 1994 жылғы 22 желтоқсандағы N 268-ХIII Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң (Жалпы бөлiм) 26-бабында келтiрiлген залалдардың толық көлемде өтелетiндiгi туралы ереже бар.

Осылайша, мынадай:

1) мүлiктi мемлекет мұқтажы үшiн пайдалану мақсатында ғана одан айыруға жол берiледi. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары (Конституцияның 1-бабының
1-тармағы), мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады және бiрге қорғалады, меншiк мiндет жүктейдi, оны пайдалану сонымен қатар қоғам иелiгiне де қызмет етуге тиiс (Конституцияның
6-бабының 1 және 2-тармақтары), Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандайда болсын мүлкiн жеке меншiгiнде ұстай алады, меншiкке заңи кепiлдiк берiледi (Конституцияның 26-бабының 1 және 2-тармақтары), деген түбегейлi конституциялық принциптердi ескерген жөн;

2) мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктен айырудың ерекше жағдайларының тiзбесi заңмен белгiленедi;

3) мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктен айыру оның құны тең бағамен өтеген кезде жүргiзiлуi мүмкiн;

4) мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктен айыру сот шешiмiмен жүргiзiледi, деген талаптар жинақталып келiп, сақталған кезде мүлiк, соның iшiнде жер учаскесi және өзге де жылжымайтын мүлiк құқық иеленушiден ерекше жағдайларда күштеп алып қойылуы мүмкiн.

Осы аталған талаптардың ең болмаса бiреуiнiң орындалмауы мүлiктi күштеп алып қою туралы қабылданған шешiмнiң Республика Конституциясына сәйкес еместiгiн бiлдiредi.

3. "Қазақстан Республикасындағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметтерi туралы" 2001 жылғы 16 шiлдедегi N 242-II Қазақстан Республикасы Заңына (бұдан әрi – Заң) сәйкес, елдi мекендерде бас жоспарлары қаланы, кенттi, ауылды (селоны) не басқа да қонысты дамытуды кешендi жоспарлауды айқындайтын негiзгi қала құрылысы құжаты болып табылады (Заңның 47-бабы). Оларға заңға тәуелдi нормативтiк құқықтық актiлермен (Республика Үкiметi қаулыларымен, мәслихаттардың шешiмдерiмен) бекiтiлiп (Заңның 19, 21, 23-1-баптары), тиiстi жергiлiктi мемлекеттiк органдар үшiн олардың атқарылуы күнделiктi мiндет болып табылады, олардың ерекше сипаты болмайды.

Құрылыс көзделiп отырған қандайда болсын объектiнiң елдi мекеннiң бас жоспарына енгiзiлу фактiсiнiң өзi, осыдан келiп туындайтын құқықтық салдармен қоса алғанда, автоматты түрде ерекше жағдайда деп таныла алмайды. Елдi мекендердiң бас жоспарларын орындау, мемлекет мұқтажына орай қажеттiгi туындаған объектiлер құрылғанда, объектiлерде орналастырудың басқа, мүлiктi күштеп алып қоюмен байланысты емес варианттары болмағанда және олардың құрылысы Конституцияның 26-бабы
3-тармағының мағынасындағы, тiзбесi заңмен белгiленген ерекшелiк белгiсiне сай келетiн бөлiгiнде ғана мемлекеттiк жер учаскесiн және өзге де жылжымайтын мүлiктi күштеп алып қою үшiн негiз бола алады.

Жазылған негiзiнде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Заңының 17-бабы

2. Конституцияның 26-бабы 3-тармағының контекстiндегi ерекше жағдайлар деп мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктi сот тәртiбiмен күштеп алып қоюдың заңмен нақты айқындалған жағдайлары таныла алады, бұл жағдайлар, мемлекет мұқтажын қанағаттандырудың өзге тәсiлi болған және мүлiктiк құны тең бағамен өтелген кезде, мемлекеттiк функцияларынан туындайтын және қоғамдық-маңызды мақсаттарды көздейтiн мемлекет мүддесiн қанағаттандыру қажеттiгiмен шарттастырылады.

3. Елдi мекендердiң бас жоспарларын орындауды, мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктен күштеп айырудың заңмен белгiленген және осы нормативтiк қаулының резолютивтiк бөлiгiнiң екiншi тармағының ережелерiне сәйкес келетiн, ерекше жағдайларының тiзбесiмен құрылысы қамтылған объектiлер бөлiгiнде ғана Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабы 3-тармағының мағынасындағы ерекше жағдайларға жатқызуға болады.

4. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 3-тармағына сәйкес нормативтiк қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшiне енедi, шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкiл аумағында жалпыға бiрдей мiндеттi және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабының  4-тармағында көзделген реттi ескере отырып, түпкiлiктi болып табылады.

5. Осы нормативтiк қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс тiлдерiнде жариялансын.
Қазақстан Республикасы Парламенті бр топ депутаттарының, Қазақстан Республикасы Парламенті 2007 жылғы 26 сәуірде қабылдаған, «Қазақстан Республикасының мемлекеттік нышандары туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігі тұрғысында қарау туралы өтініші бойынша конституциялық іс жүргізуді тоқтату туралы
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң

2007 жылғы 28 мамырдағы N 6 қаулысы