Қазақстан тарихы. 9-10 сынып оқу материалдары
жүктеу/скачать 3,59 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1916 ж. ұлт-азаттық қозғалысы
- 19-43 аралығындағы
- «Қазақ» газетінің
| 1916 ж. ортасына қарай қазақ халқынан тартып алынған жерлердің жалпы аумағы 45 млн. десятина құрады. Соғыс шикізат, азық-түлік, мал және тағы басқа материалдық құндылықтардың үлкен санын жұтты. Осыған байланысты қазақ халқына жаңа ауыртпалықтар түсті: еттің міндетті жеткізілуі, малдың жаппай мемлекеттің меншігіне алынуы, күймелі арбаға жаңа әскери салық енгізілді, земстволық алымдар мен бай болыстық алымдар – болыстық билеушілерді асырау үшін жиындар үлкейді, сонымен қатар жол және басқа жиындар үлкейді.
Соғыс басталғаннан кейін жергілікті тұрғындарға қатысты салықтар 3-4-ке, ал бөлек жағдайда – 15-ке өсті. 1916 ж. таптық және ұлттық езгінің, соғысқа қарсы өшпенділіктің өсуі жаппай бола бастады. Қазақстан және Орта Азияның барлық аймақтарын қамтыған 1916 ж. ұлт-азаттық қозғалысы соғыстың жарық көріністерінің бірі болып, елдегі жалпы ұлттық дағдарыстың жетілу процестерін тездетті. Әлеуметтік-экономикалық және саяси сипаттың факторлары, яғни отарлық езгінің күшеюі, жерлердің тартып алынуы, салықтар мен алым-салықтардың өсуі, еңбек етушілерді қанау, аймақтағы қазақ және басқа ежелгі халықтарға қатысты патша өткізген орыстандыру саясаты, соғысқа байланысты көптеген халықтар жағдайының нашарлауы қозғалыстың маңызды себептері болды. Қазақстан, Орта Азия және жартылай Сібірдің 19-43 аралығындағы «жат» ер адамдарын тыл жұмыстарына әскерге әкету туралы 1916 ж. 25 маусымдағы патша жарлығы қозғалыстың басты себебі болды, сол адамдарды әрекеттегі әскердің ауданында қорғаныс құрылыстары мен әскери қатынас жолдарын салу бойынша жұмыстарға тартуға жоспарланды. Қазақстан және Орта Азия елдерінен 400 мың адам алынды, соның ішінде Қазақстанның облыстық далаларынан – 100 мың аса адам, Жетісудан – 87 мың адам алынды. Шілденің басында Қазақстанның барлық аймақтарында апатты қозғалыстар басталды, көп кешікпей қаруланған қозғалысқа айналды. Болыс билеушілері, ауыл старшындары және тың жұмыстарында тізімді құрайтын патша әкімшілігінң төменгі агенттері халық ашуының бірінші соққысын өзіне алды. Қазақтарда туу туралы куәліктің жоқтығын пайдалана отырып, олар кедейлердің жас ерекшеліктерін ескермей, тізімге өз еркімен қосты, ал бай балаларын пара үшін әскерге шақырудан босатты. Тәжірибеде тізімдерді құру жүйесі жаппай парақорлық пен қиянат етушілікті тудырды. Сонымен қатар патша өкіметі лауазымды тұлғалар, болыстар, ауыл билеушілері, бұрынғы тұрғындардың төменгі полиция қызметкерлері, имамдар, молла мен мударистер, шағын несие мекемелерінің есеп жүргізуші мен есепшілер, жоғары және орта оқу орындарында оқитындар, үкімет кәсіпорындарының шенеуніктері мен тұлғалары, ақсүйектер мен құрметті азаматтар құқықтарын пайдаланатындарды жинақтарда босатты. Патшаның қатал қаулысы және орындарда оны атқарудың әділсіз әдістерімен жұмыс істегендер, қолына не түссе сонымен қаруланғандар патша өкіметінің өкілдері – болыс билеушілері, ауыл старшындары, полицейлер, казактар, шенеуніктерге: «Адамдарды бермейміз!» - деп шабуыл жасады. Олар тың жұмыстарынан босатылатынына сеніп, болыс билеушілері мен ауыл старшындардың кеңселерін, үйлерін өрттеді, іс қағаздарын, әскерге шақырылғандардың тізімін жойды. Бірте-бірте апаттық қозғалыс ұйымдық сипатқа ие болды: А. Иманов, А. Жангельдин, Т. Бокин, Б. Әшекеев, У. Саурықов, Ж. Мамбетов және т.б. танылған басшылардың жетекшілігімен Торғай және Жетісуда ірі ошақтар пайда болды. Көтеріліс бүкіл Қазақстанды жаулап алды және патшаның әскери-отарлық және кең ауқымды орыстандыру саясатына, сонымен қатар ауылдың бай-феодалдық басшыларына қарсы ұлт-азаттық қозғалысқа айналды. Сонымен бірге қозғалыс халық шаруашылығының дағдарысына және халықтың кедейлігіне әкелген империалистік соғысқа қарсы бағытталған. Осында ол Ресейдегі жұмыс тобы мен шаруалардың төңкерістік күресімен қабысты. Қазақ халқының бостандық және тәуелсіздік үшін барлық алдыңғы күресін қорытындылаушы ұлттық және саяси азаттығы 1916 ж. көтерілістің маңызды мақсаты болып табылады. Ұлттық шаруаның кең қабаттары, сонымен қатар өсетін жұмыс тобының өкілдері, қолөнершілер көтерілістің негізгі жылжымалы күші болды. Оған қазақ халқының басқа қабаттарының өкілдері қатысты, олар: билер, сонымен қатар демократиялық зиялылар. Қазақстандағы 1916 ж. ұлт-азаттық көтеріліс оңтүстік облыстарды санамағанда (Жетісу және Сырдария облыстары), көп ұлтты болды, сол көтерілісте қазақтармен бірге ұйғырлар, өзбектер, қырғыздар, дүнгендер және басқа халқының кейбір өкілдері қатысты. Қазақ қоғамында патша жарлығына деген қатынасы бір мағыналы емес болды: бай-феодалдық басшыларының белгілі бөлігі, сонымен қатар жергілікті әкімшіліктің шенеуніктері патша өкіметін сөзсіз қолдап, патша өмірінің басты жолаушылары болды; қазақ зиялылардың негізгі өкілдері (Бокин, Ниязбеков, Жүнісов) оған қарсы шықты және халықты қарулы тойтрарысқа шақырды, ал «Қазақ» газетінің біріктіруші либералды-демократиялық зиялылардың басшылары (А.Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов) жасқаншақ позицияда болды. 
22 қазанда А. Иманов басқарған 15 мың көтерілісші Торғай қ. қоршап алды. Қаланы қоршап алуы бірнеше күнге жалғасты. Ал ол уақытта қалаға үш жақтан генерал-лейтенат А. Лавретеньевтің жалазаушы тобы бет алды. Көтерілісшілер пата жалазаушыларының жылжып келе жатқаны туралы мәліметті алғаннан кейін, Торғай қамаудан босатып, патша әскерінің жасақтарына қарсы шықты. 16 қарашада А. Иманов басқарған 12 мыңдай сарбаз Топкойм пошта станциясының маңында подполковник Катоминнің жазалаушы жасағына шабуыл жасады. Көтерілісшілердің негізгі салмағы жанды күшті сақтау үшін қарашаның екінші жартысында Торғайдан 150 шақырымдай алшақтап, Батпаққары ауданында шоғырланды. Осы жерден 1916 ж. қараша айының екінші жартысынан 1917 ж. ақпан айының ортасына дейін жазалаушыларға қарсы партизандық жорықтар жасалды. Көтерілісшілер мен жазалаушылар арасындағы қақтығыстар Татырғ Ақшығанақ, Дұғал-Өрпек, Күйікте өтті. А. Иманов штабы орналасқан Батпаққары ауданындағы күрестер шиеленіскен болды. Олар 1917 ж. ақпан айының екінші жартысында өрістей бастады. Осы күрестер А. Иманов көтерілісшілері Ақпан буржуазия-демократиялық көтеріліске тап болды. Қазақстанда көтеріліске шыққан басқа аймақтарда да патша жазалаушы жасақтарымен қатал күресті жүргізуге тура келді. Семей және Ақмола облыстарында көтерілісшілерге қарсы 12 кавалериялық жүздіктер, 11 күшейтілген жаяу әскер шықты, ал торғай көтерілісшілеріне қарсы патша өкіметі 17 атқыш ротасы, 18 казақ жүздіктері, 4 кавалериялық эскадрон, 18 қару, 10 пулет және тағы басқаларын жіберді. Алайда жазалаушылар көтерілісті Ақпан төңкерісіне дейін баса алмады. Тек патша өкімет құлағаннан кейін Торғай облысындағы көтерілістер тоқтатылды. Көтерілісті басу үшін Жетісуға 8750 найзашылары бар 95 ротаны, 3900 қылышты 24 жүздікті, 16 зеңбірекші мен 47 пудеметшіні жіберілді. Жетісуда ондаған қазақ және қырғыз ауылдары жойылды, бейбітшіл халық мейірімсіз қудалауға ұшырады. Патша өкіметімен қудаланған 300 мың қазақ пен қырғыздар немесе Жетісудағы байырғы тұрғындардың төрттен бір бөлігі Қытайға қашуға мәжбүр болды. Сот және тергеусіз атылғандар, қоныс аударушы ауыл тұрғындарынан құрылған жазалаушы мен жасақтардың қолынан қазақ тапқандарды есептемегенде, 1917 ж. 1 ақпанда Түркістан өңірінде генерал-губернатор Куропаткин бекіткен сот шешімі бойынша өлім жазасына 347, азапты жұмыстарға – 168, абақты қамауға – 129 адам кесілді. 1916 ж. көтеріліс қазақ халқының көп ғасырлық ұлт-азаттық тарихында ерекше орынды алады. жүктеу/скачать 3,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|