Қазақстандық географтардың зерттеулері

Мәтін №2. Шоқанның Қырғыз жеріне саяхаты Шоқан 1853 жылы өзімен оқитын жолдастарынан бір жыл бұрын Омскідегі Кадет корпусын бітіріп, офицер атағын алып шығады. Ол 1856 жылы қырғыз елін зерттеу мақсатымен құрылған экспедицияға қатысады. Экспедицияны Хоментов басқарады. Шоқан экспедициямен қырғыз елінің көп жерін аралайды, халықтың тұрмыс-салтымен жақсы танысып, қырғыздың атақты эпосы «Манастың» мазмұнын жазып алады, кейін осы эпосты орыстың даңқты ғалымдарына бірінші рет таныстырушы да Шоқан болады. Бұл сапарында ол қырғызбен шектес Ұлы жүз қазақтарының мекендеп отырған жерлерін, олардың шаруашылыққа жайлы-жайсыз жақтарын жақсы зерттеп, елдің әдет-ғұрпымен, тұрмысымен, ескіден қалған әңгіме-ертегі, жырларымен танысып, оларды да жинай жүреді. 1857 жылы Шоқанды қырғыз еліне әртүрлі материал жинауға жібереді. Г.Х.Гасфорт оны наградаға ұсынады, әскери лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик атағын алады. Келесі жылы М. М. Хоментовский басқарған әскери-ғылыми экспедицияға қатысып, қырғыз елін жете зерттеп, Ыстықкөл аймағының картасын жасасады. "Манас" жырын жазып алып, Іле өзенінің басындағы Манас жорық жасады деген жерлерді барып көреді. Сібір мен Тянь-Шань аралығында көшіп жүрген қырғыздар Алатаудың автохтонды ежелгі тұрғындары екенін тарихта тұңғыш рет анықтап береді. Қырғыздардың көне тарихы жөнінде жазған географ К.Риттердің, А. Гумбольттің, шығыстанушы ғалымдар Шотт пен Клапроттың еңбектеріне сын айтады, тарих, география саласындағы данқы Петербург ғалымдарына да жетіп, жиырмадан жаңа асқан жас Шоқанды Орыс География қоғамының толық мүшесі етіп сайлайды.