«Қазақстанның физикалық географиясы» пәнінен оқу-әдістемелік кешені жоғары оқу орындарының 5В011600 «География» мамандығы бойынша оқитын студенттер, сонымен қатар магистранттарға және оқытушыларға ұсынылады

Оңтүстік Қазақстанның шөлдерінде де әсіресе ағынсыз көлдердің жайылмалар мен дельталарында шөлдер көптеп кездеседі. Бұдан басқа шөлдердегі кең ойыстарда Балқаш, Алакөл, Сасықкөл және т.б ең ірі көлдер орналасқан. Көлдердің басым бөлігінің абсолют биіктігі 100-350м, Орталықаша тереңдігі әдетте екі метрден аспайды, максимум тереңдігі 4-8м-45м дейін.

1936-1940 жылдары су аз кезеңдерде Солтүстік Қазақстанның 70% дейін көлдері құрғап қалған. Көлдердің термиялық режимі табиғат жағдайының ендік зоналдылығына байланысты. Көлдерде солтүстік өңірде мұз қарашаның басында қатса, оңтүстікте бір ай кейін қатады. Солтүстік көлдерде мұздың Орталықаша көпжылдық қалыңдығы 120-140см, оңтүстікте 70-60см. Мамырдың су температурасы 10-15⁰С құрайды. Маусым, тамыз айларының Орталықаша айлық температурасы 18-22⁰С. Судың қатты жылынуы (28-30⁰C) шілденің аяғы мен тамыздың басында байқалады. Қыркүйекте температура 9-14⁰С төмендейді, қазанда 2-6⁰ С, қарашада 0С төмен болады. Суларды тұздылығы бойынша тұщы (1 промиллеге дейін), ащылау (1-25 промилле), ащы (25-50 промилле) және тұзды (50 промилледен жоғары) деп бөледі. Осы аталған категориялардың барлығы да елдің көлдерінің суларында кездеседі.

Қазақстан көлдері үшін судың келесі химиялық класстары тән: гидрокарбонатты Алтай, Сауыр және Тянь Шань; сульфатты Бетпақдала, Мойынқұм, Сырдария маңы Қызылқұм шөлдерінде; хлоридті Ертістің құрғақ далалық сол жақ жағалауы, Қазақтың ұсақ шоқысы. Көлдердің 87% сульфитті классқа, 10% гидрокарбонатты, 3% хлоридті.

Көл суларында микроэлементтердің құрамы келесі ретпен сипатталады: бром, фтор, бор, йод, молибден, мырыш, марганец, темір, қорғасын, кобальт, мыс, никель.

Судың тұздылығы артқан сайын металдардың концентрациясы төмендейді, ал фтор, бром, йод және бордың мөлшері артады. Еріген заттардың құрамы жоғары болуына байланысты жазық көлдердің суының мөлдірлігі 0,1-3м болса, таулы көлдердің мөлдірлігі 5-15м асады. Көлдердің суының түсі көгілдір жасылдан сарғылт қоңырға дейін өзгеріп отырады. Қазақстандағы ең тұзды таулы ағынсыз көл Тұзкөл ( абс.биіктігі 2000м). Ол Алматы облысының шығысында Сарыжал поселкісіне 35км жерде Қаратау және Елшінбұйрық тауларының етегіндегі Теген ойысында орналасқан. Оның тұздылығы жыл мезгілдеріне байланысты 52-242 промиллеге дейін өзгеріп отырады. Қазақстан территориясында өнеркәсіп және ауыл шаруашылық қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін көптеген жасанды көлдер, су қоймалары тұрғызылды. Олардың жалпы саны 4000 асады. Жалпы ауданы 10000км² , көлемі 95 км³ . Оның ішінде 22 су қоймасының сиымдылығы  100млн м³ . Су қоймаларындағы судың 92% гидрокарбонатты класқа жатады.

№7 дәріс тақырыбы: Қазақстан табиғатындағы топырақтар

1. 
   Жазық аудандардың топырақтары
   
2. 
   Таулы аудандардың топырақтары
   

Қара топырақ. Қазақстанның солтүстік бөлігін алып жатыр. ( Республика жер қорының 7,2% алып жатыр. Қара топырақ типтері бірнеше подтиптерге бөлінеді: Орталықаша гумусты (кәдімгі қара топырақ), Орталықаша гумусты сОрталықаңды, аз гумусты (оңтүстік қара топырақ) және аз гумусты сОрталықаң. Кәдімгі қара топырақтың жоғарғы қабатының түсі қара болады, гумустың құрамы 6-8% құрайды. Бұл топырақтар суарылмайтын егістік жағдайында ең жақсы жыртуға жарамды жерлер болып табылады. Гумустылығы аз қара топырақтар бұрынғы Целиноград, Солтүстік Қазақстан, Қостанай және Ақтөбе облысының оңтүстік ауданын алып жатыр. Олардың гумус құрамы 4-7%. қалыңдығы 40-50 см. Қызғылт топырақтар Қазақтың ұсақ шоқысының, Каспий маңы ойпаты, Тұран төрткүл елі және т.б.таралған. Шамамен 48°с.е.бойынша тараған. Республика жер қорының 37% құрайды. Күңгірт және ашық қызғылт болып бөлінеді. Түсі қоңыр немесе қызғылт болады. Күңгірт қызыл топырақтың гумус құрамы 3-4,5%. қалыңдығы 35-45 см. Ашық қызғылт топырақтар күңгірт қызғылт топырақтан оңтүстікке қарай біршама құрғақ аудандарға тән. Олардың гумус құрамы 2-3%, қалыңдығы 25-30 см. Ашық қызғылт топырақтар негізінен жайылым ретінде пайдаланылады. Қоңыр және сұр қоңыр топырақтар 2 зонаға тән: шөлейт шөл зоналарының солтүстік бөлігі. Олардың ауданы Қазақстанның жер қорының 32% құрайды. Бұл топырақтар климаттың өте құрғақ жағдайында қалыптасқандықтан гумус құрамы өте аз. Қоңыр топырақтар ашық қызғылт топырақтарға оңтүстіктен келіп қосылады және олардан түсі бойынша ерекшеленеді. Гумус құрамы 2% шамасында, бұл топырақтар сОрталықаң болып келеді. Сұр қоңыр топырақтар 10-20 см тереңдікте тығыз қоңыр қабаттың және гипс қабаттың болуымен ерекшеленеді. Бұл топырақтар жайылым ретінде пайдаланылады.

Таулы қызғылт топырақтар. Атмосфералық жауын-шашына 300-400мм асатын аудандарда кездеседі. Бұл топырақтың түсі қоңыр, гумусқабатының қалыңдығы 35-40см, гумустың құрамы 3,5-4,5%.

Таулы қара топырақтар. Әдетте әр түрлі шөптесін бұталы далаларда және қызғылт топырақтың үстінде кездеседі. Олардың гумус қабаты 60-70см. Таулы қара топырақтар жыртуға ең қолайлы жерлерге жатады.

Таулы орманды (сұр түсті) топырақтар. Тянь -Шань, Жоңғар Алатауының солтүстік экспозициялардың беткейлері бойынша жапырақты және шыршалы орманның астында дамиды. Гумустың құрамы 4-6%. Алтайда көктерек, қайың ормандарының астында сұр топырақтар, ал пихталы, кедрлі тайганың астында таулы күлгін топырақтар орналасқан.

Республикада кең тараған топырақтың бірі- таулы шалғынды. Олар өзінің сырт көрінісі бойынша таулы қара топыраққа ұқсас, бірақ оларда карбонат қабаты болмайды және өте тереңде орналасқан. Таулы шалғынды топырақтың жоғарғы қабатында биік шөптесін шалғынның астында гумустың құрамы 15-20%, ал альпілік шалғынныңастында 10-12%.

Таулы тундралы топырақтар. Таулы тундралы топырақтың қалыңдығы өте аз 30-40см және торфқа бай болады.

11Рл Кәдімгі қара топырақ

Оңтүстік қара топырақ
Күңгірт қызғылт топырақ
Ашық қызғылт топырақ

Қоңыр топырақ

№8 дәріс тақырыбы: Өсімдік жамылғысы, өсімдіктердің зерттелу тарихы

1. Қазақстан өсімдіктер флорасының зерттелу тарихы

2. Қазақстан өсімдік жамылғысының зоналық таралуы

1. Қазақстан жерінің өсімдіктер байлығы туралы ғылыми мәліметтері жоқтың қасы еді. Қазақ жеріндегі орман-тоғайдың табиғи байлығы сол аймақтағы рудың әкімшілік меншігінде болып есептелінді де, олар өздерінің керегіне қарай пайдаланып отырды. Ағашты отқа жағу, үй, қора-қопсылар жасау орман-тоғай алқаптарына онша зиян келтіре қойған емес. Бірақ Қазақстаи жеріндегі ормандар қорына тасқын, өрт сияқты апаттар өте зор зиян келтіріп отырды. Соның салдарынан орман-тоғайлардың көлемі азайып, сапасы төмендеп, сиреп кетті.

Орыстың география қоғамы мен оның мүше ғалымдары қазақ жерінде өскен өсімдіктерді зерттеуге көп күш те, қаржы да жұмсағаны белгілі. Сол зерттеулер өзінің маңызын күні бүгінге дейін жоймағанын тарихтан көруге болады. 1912 жылы Шығыс Қазақстан өлкесін зерттеген Б. А. Келлер де оның өсімдіктерін жан-жақты сипаттап, картаға түсірді. 1913 жылы В. Крюгер Ертіс бойымен жүріп отырып, жолында кездескен өімдіктердің түрлерін жазып кетті. Ал бұлардан көп бұрын 1856 жылы қазақ жерінің өсімдіктерін тұңғыш рет зерттеп, әрі жан-жақты ботаникалық талдау жасаған және өзі көрген өсімдік байлығын жазып калдырған қазақтың тұңғыш ғалымы Шокан Уәлиханов еді.

Шоқанның айтқанын дәлелдей түсетін одан кейінгі зерттеушілердің қалдырған бірнеше еңбектері бар. Мысалы, 1912 жылы Шығыс Казақстанның есімдіктерін зерттей жүріп Марқакөлдегі қалың орман-тоғайлы алқаптарға академик Б. А. Келлер кез болады. Оны ол қызыға жазады. Ол кезде ит тұмсығы өтпейтін ну орман ағаштары өскенін айтады. Осы уақытта ол жердегі жағдайлар басқаша. Тарихи материалдарға қарағанда, біздің қазақ елінін барлық өзендері мен көлдерінің бойлары қалың орман-тоғай, қамыс-құрақ және басқадай пайдалы өсімдіктерге бай болған. Шығыстан Солтүстікке, одан Орталықалық Қазақстанның Целиноград қаласына дейін сыңсыған орман мен тоғайлар бір-бірімен ұласып жатқан. Орал, Жайық, Арыс, Іле, Кеңгір, Сарысу, Нұра өзендерінің жағалаулары қалың тал мен қамысқа толы болған.

Олардың араларында жабайы аңдар мен құстар, әсіресе кейінгі кезде тұқымы жойылып кеткен жолбарыстар мен жабайы шошқалар да кеп мекендегені байқалады.

Қазіргі кезде ғылымның дамуы көптеген бағыттардың пайда болуымен сипатталынады. Биогеоценоздағы өнімділік процесстердің заңдылықтарын білу негізінде өсімдік және топырақ жамылғысының биосфералық функциясын сақтауға мүмкіндік туады. Биогеоценоз компоненттерінің өзара әрекеттесуін зерттеуді, тереңдетудегі маңызды рөлді-ботаник, топырақтанушы, биолог және географ, сонымен қатар өзге де көптеген мамандар атқарады.

Соның ішінде негізгі, өзінің қажеттілігін дәлелдеген, көптеген фундаментальды сұрақтарға жауап берген - «Өсімдік-топырақ» жүйесіндегі процесстердің алмасуын оқу міндеттемесі болып табылады.

2. Қазақстанның жазық алқаптарында климаттың, топырақтың терістіктен оңтүстікке қарай өзгеруі табиғаттың көлденең зоналық заңына бағынса, таулы алқаптардағы топырақ, климат жағдайларының тау етегінен, таудың биік шыңына қарай өзгеруі табиғаттың тік зоналық заңына бағынады. Енді біз Қазақстан территориясында кездесетін зоналық топырақтардың қысқаша сипаттамасына және бұл топырақтарды ауыл шаруашылығында пайдалану мәселелеріне тоқталамыз.

Республиканың қиыр терістігінде біраз территорияны жеткілікті ылғалданған орманды-далалы зонаша алып жатыр. Бұл зонашада ауадан түсетін ылғғалдың Орталықаша жылдық мөлшері 330-350 мм, ерден буланатын ылғалдың мөлшерімен шамалас, ылғалдану коэффициенті бірге жуық. Жер беті жазық, ойпатты келеді, сондықтан бұл аймақта ылғалды-шалғынды топырақтар көп таралған, негізінен шайылған орманның сұр топырағы мен шалғынды қара топырағы және сілтісізденген қара топырақтар кездеседі. Топырақтың беткі қабатындағы қара шірінді мөлшері 8-9%. Зонаша негізінен Батыс Сібір ойпатында орналасқан. Мұнда суарылмайтын егіншілік дамыған, негізінен жаздық бидай егіледі. Картоп, көкөністер өсіріледі, етті-сүтті мал шаруашылығы дамыған. Егістікке жарамды жерлердің барлығы түгелдей игерілген. Қалған жерлері орман, шабындық пен жайылым үшін пайдаланылады. Қазақстан территориясында бұл зонаша не бары 0,4 млн ( республика жерінің 0,2%) гектар, зонаның негізгі бөлігі , Терістіктегі Ресей жерінде.

Осы зонашадан оңтүстікке қарай байтақ қара топырақты далалы зона жатады. Өзінің топырағы мен климаттық жағдайына қарай бұл зона екі зонашаға бөлінеді. Бұл аймақтың біразы Батыс-Сібір ойпатында жатыр. Солтүстік Қазақстан облысының көпшілік жері, Қостанай, Павлодар облыстарының терістік жағы, Ақмола, Қарағанды, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарының солтүстік шеттері осы зонада орналасқан. Ылғал көбінесе күз және қыс айларында түседі, ал мамыр мен шілде аралығы біршама құрғақ болады. Егістік өніміне әсер ететін қатты құрғақшылық бұл аймақта сирек қайталанады. Оның топырақтары мен топырақ зонаның Батыс Сібір провинциясында кездесетін кәдімгі қара топырақ және оңтүстіктің қара топырағы.

Егістікке жарамды жерлердің бәрі жыртылған. Бұл аймақта негізінен суарылмайтын астық егіледі. Дегенмен сОрталықаң, сорланған топырақтар және комплексті учаскелер күрделі мелиорациялауды, ал жыртылған жерлер фосформен тыңайтуды қажет етеді. Бұл зонаның көлемі -25,4 млн гектар, яғни республика жерінің 9% жуық. Бұл алқаптың көп жері 1954-1958 жылдары тың игеру кезінде астықты дақылдар үшін жыртылды.

Кәдімгі топырақты зонаша республиканың 11,7 млн гектарын, яғни барлық жерлердің 4,3%-алып жатыр. Ауадан түсетін ылғал 300-330 мм. Негізгі топырақтары –кәдімгі Орталықагумусты қара топырақтар. Топырақ қарашіріндісінің мөлшері беткі 0-10 см қабатында 7-8%, табиғи күйінде құнарлы топырақтар. Егістік өніміне әсер ететін құрғақшылық Орталықа есеппен он жылда бір рет қайталанады.

Оңтүстік қаратопырақты зонаның көлемі 13,7 млн гектар, республика жерлерінің 5,1%-ы. Ауадан түсетін ылғал жылына 280-300 мм, оның жылы уақытта түсетіні 150-180 мм. Топырақтардың басым бөлігі азгумусты қара топырақтар. Топырақтың беткі қабатындағы қарашірінді мөлшері 4-6%. Топырақтар жамылғысында сОрталықаңданған, әктенген топырақтар түрлері басымырақ кездеседі. Егістік өніміне әсер ететін құрғақшылық он жылда 2-3 рет қайталанады.

Қара топырақты далалы зонаның оңтүстігінде Қазақстан батысынан шығысына қарай-Шығыс Қазақстан облысына дейін созылып құрғақ және шөлді-далалы қара қоңыр топырақты зона жатыр.

Оның көлемі 90,4 млн гектардай, яғни бұрынғы КСРО-дағы мұндай зонаның 70% жерін қамтиды. БҰл аймақта Павлодар облысының көп жері , Солтүстік Қазақстан облысының батыс жағынан біраз бөлігі, Қостанай, Ақмола облыстарының көпшілік жері, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан,Қарағанды облыстарының көп жерлері орналасқан.

Шөлді-далалы зонаша солтүстіктегі далалы аймақ пен оңтүстіктегі шөлді аймақтың аралығында жатыр. Сондықтан бұл зонашада солтүстіктегі далалы зона мен оңтүстіктегі шөлді зонаның табиғи ерекшеліктері кездеседі. Климаттың құрғақ болуына байланысты мұнда өсетін шөптердің түрлері аз, әрі сирек. Топырақтың құнарлылығы кем, әсіресе оның құрамындағы қарашірік аз, топырақ түсі ашық қара-қоңыр, көбінесе сОрталықаңданған. Ауадан түсетін ылғал мөлшері жылына Орталықаша есеппен 180-210 мм-ақ, бұл егістің өнімді шығуын қамтамасыз ете алмайды.

Жартылай шөлді зонашаның оңтүстігін кең алқапты шөл зонасы алып жатыр. Бұл зонада Батыс Қазақстан облысының біраз жері, Атырау, Маңғыстау, Қызылорда облыстары түгелімен, Ақтөбе, Қостанай, Ақмола, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарының біраз жерлері, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарының басым көпшілік жерлері орналасқан.

Шөлді аймақта өсетін өсімдіктер: Баялыш –алабұта тұқымдасының сараң туысына жататын бұта. Қазақстанда Каспий, Арал теңіздері маңында, Маңғыстауда, Бетпақдалада, Қызылқұмда, Мойынқұмда, Қаратауда кездеседі. Биіктігі 40-100 см, ақшыл сұр қабықты, ретсіз бұтақтанған сабағы бар. Тақыр немесе қысқа қылтанақты жапырақтары кезектесіп орналасқан. Гүлшоғыры масақ тәріздес, қызғылт түсті келеді. Шілде-қыркүйек айларында гүлдейді. Баялыш шөлді аймақтарда мал азығы және отын ретінде пайдаланылады.

Жусан –күрделі гүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық, кейде бір не екі жылдық шөптесін өсімдіктер не шала бұта. Қазақстанның барлық жерінде –шөл, шөлейт далада, таулы жерлерде өсетін 81 түрі бар. Жусанның биіктігі 10-60 см, кейде 1,5-2 м барады. Сабағы тік немесе жерге жайылып өседі. Жапырағы кезектесіп орналасқан, қауырсын тәрізді. Шеті тілімденген, кейде бүтін жиекті. Ұсақ гүлі қос жынысты, сары түсті, себеттері көп, әбден піскен кезде шашыраңқы иіріп келген сыпыртқы гүлшоғырын құрайды. Шілде-қыркүйекке дейін гүлдейді. Жемісі –тұқымша, жусанның 17 түрі-сирек кездесетін эндемик түрге жатады. Қазақстанда ғана өсетін бір түрі дәрмененің ерекше мәні бар. Жусан-құнарлы мал азығы, дәрілік, бояуын, тағамдық, витаминді, эфир майлы өсімдік.

Изен –алабұта тұқымдасына жататын бір немесе көп жылдық бұталық өсімдік. Жер шарына кең тараған 30-ға жуық түрінің Қазақстанда 9 түрі кездеседі. Сор, сОрталықаң, тасты, шөлдерде өседі. Сабағының биіктігі 10-100 см, гүлдері гүлжапырақсыз, қосжынысты, 5 мүшелі, 2-4 тен топтасып жапырақ қолтығына орналасқан, кейде жеке жапырақты .Аталығы-бесеу Қазақстанда кең тараған түрі-кәдімгі изен. Қуаңшылыққа төзімді, биіктігі 10-75 см, сабағы қара қоңыр қабықты бұташық. Тұқымы –сопақша дән. Изен бағалы жайылымдық, кейде шалғындық жоғары өнімді өсімдік. 1 гектардан 6,2-9,8 ц пішен түседі. Гүлдеген кезде құрамында 8,4-17,5 процент протеин, 24,2-37,9 процент жасұнық, 3,5-4,3 процент май болады. Жемісі мен тұқымында 34,9 процент протеин, 8,2 процент май, 16,3 процент жасұнық бар Жас өскіні тағамға, емге, сыпырғыш жасауға, отынға пайдаланылады. Изеннің кейбір түрлері әлемдік өсімдік ретінде өсіріледі.

Ақ таспа –бұршақ тұқымдасының таспа туысына жататын бұта. Сирек кездесетін өсімдік. Қазақстанда Каспий, Арал маңында, Қызылорда, Бетпақдала, Мойынқұм өңірлерінде Балқаш –Алакөл ойысында Іле Алатауындағы құмды және құмды сазды жерлерді, бұталар арасында өседі. Биіктігі 60-100 см, жапырағы ұзынша келген 1-2 жұптан тұрады, ұзындығы 2-5 см. Гүлі қызғылт түсті, дәні қоңыр. Сәуір-маусым айларында гүлдеп, шілдеде жеміс береді. Ақ таспа өте пайдалы өсімдік. Сәуір айында оның құрамында 26,1 протеин, 5 процент май, 12 процент күл, 18 процент клетчатка болады. Ақ таспа-құнарлы мал азығы 1 га алқаптан 3,3 ц шөп жинауға болады. Өзен жағалауларын бекітіп, құм тоқтату үшін де өсіріледі. Ақ таспаны жазғытұрым және жаздың басында мал сүйсініп жейді.

Қылша – қылша тұқымдасына жататын мәңгі жасыл бұтақтар, биік ағаштар. Қазақстанда Балқаш Алакөл ойысында , Қаратау сілемесінде, Жетісу, Теріскей, Іле Алатауында, Қаратауда, Батыс Тянь-Шаньда кездесетін 7 түрі бар. Биіктігі 2-7 см-ден 1-8 м-ге дейін жетеді. Сабағы бұтақты, жапырағы қабыршақ не жіп пішінді. Гүлі қос үйлі, бір үйлісі сирек. Аталық масақшасы шоқтанған гүл серігінен тұрады, аналығы 1-3 бүрлі. Мамыр-маусым айларында гүлдеп, шілде-тамызда жеміс салады. Жемісі сары, қызыл түсті, шырынды жидек, етті миуа, құрамында С витамині бар, жеуге жарамды. Қылшадан дәрілік зат эфедрин, алколоидтар алынады, өсімдік бойында илік заттар бар. Дәрілік өсімдіктер қатарына масақты қылша (кузмич шөбі), қырықбуын қылша, қызыл тамырлы қылша түрлері жатады.

Қоянсүйек – бұршақ тұқымдасына жататын жапырақ тастайтын бұталар, кейде ағаштар. Қазақстанда 6 түрі өседі. Ең көп тараған түрі –ақшыл қоянсүйек, биіктігі 30-150 см. Жапырақтарының сағақтары жапырақшаларымен бірдей, ұшы тікенекті, қосалқы жапырақтары үшкір, ұсақ, көбінесе қурап түсіп қалады. Жапырақтары дара, ұзынша, сопақ ұзындығы 10-25 мм, ені 4-10 мм, екі беті де жібектей жұмсақ, аппақ, қалың түкті. Гүлі қара күлгін, гүлшоғыры қоңырқай сары түсті. Мамырда гүлдеп, маусы-шілдеде жеміс салады. Бұршағы ұзынша 18-20 мм, тықыр, кейде түкті болады. Қоянсүйекті гүл әдемі болғандықтан әсемдік үшін өсіріледі. Сондай-ақ құм тоқтату үшін пайдаланылады.

Еркек шөп - астық тұқымдасының бидайық туысына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. Қазақстанның барлық облысында өседі. Биіктігі 25-70 см, сабағы түкті, кейде жылтыр, жіңішке жапырағы таспа тәрізді. 10 түкті гүлі болады. Гүлшоғыры-масақ, жемісі сопақша дәнек. Маусы айында гүлдеп, шілдеде жемістенеді. Еркек шөп құнарлы мал азығы, оны басқа өсімдіктермен қосып егеді. Масақ салған соң жылына бір рет оралады. 3-4 жылдан соң өсімдігі жақсара түседі. 100 кг пішенінде 48,7 процент азық өнімдері, 3,3-4,1 кг сіңімді протеин бар, бір гектардан 12-20 ц пішін, 40-50 ц көк шөп, 3-4 ц тұқым алынады.

Теріскен – алабұта тұқымдасының бір туысы, бұта не шала бұта. Жапырақтары жалпақ, жасбұталары, жапырақтары түкті. Гүлі ұсақ, бір үйлі, аталық гүлі масақ тәрізді гүл шоғырларына, аналық гүлі жапырақ қолтығына шоғырлана орналасқан. Тұқымы ұсақ, Азия, Европада, Африканың солтүстік бөлігінде, Солтүстік Америкада таралған 1, бұдан ТМД-да 3, оның ішінде Қазақстанда екі түрі бар. Мүйіз теріскен биіктігі 40-100 см бұта не шала бұта. Далалық аймақта, тасты, тастақты беткейлерде, шөл жерлердегі суы тарылып қалатын өзен орналасуында және сОрталықаң жерлерде өседі. Эведсмон теріскені биіктігі 60-120 см, шала бұта, құмды шөл, шөлейт жерлерде өседі. Теріскеннің бұл екі түрі де шөлді жерлерде орынға пайдаланылады, түйе жейді.

Таулы алқаптарда ені әр жерде әр түрлі батыстан шығысқа қарай созылған тау етегіндегі шөлді дала зонасы белдеуі орын алған. Жазықтағы шөлді дала зонашасына қарағанда тау етектерінде жатұандықтан, бұл аймақтың табиғи жағдайы өзгеше келеді. Бұл белдеу- таулық белдеулік зоналығының ең төменгі сатысы. Сондықтан бұл алқапты пайдалану жағдайы да басқаша.

Тау етегіндегі шөлді-далалы аймақтағы ылғал мөлшері жазық территориядағы шөлді дала зонасына қарағанда әлдеқайда мол. Ылғалдың Орталықаша мөлшері 250-360 мм-ге дейін жетеді. Ылғал көбінесе жылдың көктемгі және қысқы айларында түседі де, жаз, күз айлары құрғақ болады. Бұл аймақта қысқы, көктемгі ылғалды дұрыс пайдаланып, ерте пісетін астық дақылдары-күздік және жаздық бидай, арпа егіледі. Ал суармалы жерлерде астықтан басқа бағалы дақылдар: қант қызылшасы, мақта, жүгері, беде мен көкөністер, бау ағаштары мен жүзімдіктер, темекі жақсы өседі.

Тау етегі шөлді-далалы белдеуінен биігірек алқапта аласа таулы-дала белдеуі басталады. Бұл аймақта таулардың топырақ-климат жағдайларына тигізетін әсері үлкен. Ауадан түсетін ылғал мөлшері 500-800 мм-ге жетеді. Мұндай мөлшердегі ылғал терістік жақтың жазық жерлеріндегі ешбір аймағында кездеспейді. Ылғал көп түсетіндіктен шөп жақсы өседі. Топырақтары да құнарлы, негізінен таудың қара қоңыр топырағы мен қара топырақ, ал Батыс Тянь-Шаньда таудың қоңыр топырақтары. Бұл алқапта суарылатын және суарылмайтын жемісті ағаштар, бұталар көп өседі.

Орталықаша-таулы, шалғынды-орманды белдеуі аласа таулы – далалы белдеуінен жоғары алқапта жатыр. Бұл аймақта түсетін ылғал мөлшері жылына 850-900 мм-ге дейін түседі. Шалғынды шөптер аса биік болып өседі.

Биік таулы-шалғынды және шалғынды далалы белдеу-биік таулы аймақтарда орын алады. Бұл аймақтың ауа райы Орталықа таулы аймақтардан суықтау. Ауадан түсетін ылғал мөлшері Орталықа таулы аймақтан аздау. Топырақтары-биік таулы альпілік және субальпілік шалғынды, шалғынды-далалы топырақтар.Таудың биік басында жыл бойы ерімейтін қар және мұз жатады. Алтайдың таулы аймағында таулы-тундра топырағы кездеседі.

Алтай мен Тарбағатайдың, Алатау мен Баянның тауларында өскен көк балауса шалғынға көктемде арықтап барған малдар бір айдың ішінде тез қоңданып, семіріп кетеді. Қазақ даласының боз кеделі жусан, тарлау, изен және тағы баска шөптеріне жайылған малдардың еті мен майының күштілігін айтсаңшы. Химиялық анализдерден өткізгенімізде табиғи өсімдіктердің химиялық құрамы суармалы жерде өскен шөптерден әлдеқайда артық еке нін көрсетті.

№9дәріс тақырыбы: Жануарлар дүниесі

1. 
   Жануарлардың зерттеу тарихы.
   
2. 
   Жануарлар әлемінің қалыптасуының негізгі факторлары.
   

1. ХVIII ғасыр Орталықасында Қазақстан териториясында жануарлар дүниесін, зерттеу басталды ( П.И. Рычков, Г.И.Гиллейн, П.С.Паллас ) ХХ ғасыр мен ХХ ғасыр басында зоологиялық зерттеулер негізінен сүтқоректілерге, құстарға, бауырымен жорғалаушыларға арналды. П.С.Паллас (1818ж.) алғаш рет жыртқыштардың 28 түрін, құстардың бірнеше ондаған түрлерін сипаттады. Жетісудың сүтқоректілері мен құстарды зерттеуде зоолог, саяхатшы Н.А.Северцов үлкен еңбек атқарған. Бұл зерттеудің нәтижелері оның <түркістан өлкесіне саяхат> монографиясында жазылды. П.П.Сушкиннің <Орталықа қырғыз даласының құстары> (Орал облысының Торғай және Шығыс бөліктері) кітап. Бұл үлкен маңызға ие. Қазақстан жануарлар дүниесін кешенді жоспарлы зерттеу ХХ ғасырдың 30-40 ж. ж. және 50-70ж. ж. жарқын көрініс берді. Осы кезеңде зоогеография < Қазақстаның жануарлар әлемі>, <Жетісудың сүтқоректілері> < Қазақстанның жыртқыштары>, (В.Н.Шнитников) <қазақстаның жануарлар әлемі> (Формозов), <Қазақстанның географиясы> ( Афанасьев).

Қазақстан жануарларын зерттеуде ҚазКССР-ң Ғылым академиясының зоолоргия институтының ғалымдарының жүргізген зерттеулері маңызды оқиға болды. Зерттеулер нәтижесінде көп томдық <Қазақстанның құстар монографиясы>, 5томдық <Қазақстанның балықтары>, 4 томдық <Қазақстанның сүтқоректілері>, <Қызыл кітабы> 4 баспасы жарық көрді.

2. Қазір Қазақстанның фаунасында орман және аңшылық шаруашылығының мәліметтері бойынеша омыртқалы жануарлардың 835 түрі, құстардың 396 түрі ел теритоорисында ұя салады. Ал қалғандары қыстауға ұшыпкетеді. Сүтқоректілердің 107 түрі оның ішінде 47 түрі ауланады, бауырымен жорғалаушылар, омыртқасыздардың100 мыңға, өзендер мен су айдындарында150 балық түрі мекен етеді.

Қазақстанда құстардың, қосмекенділердің, жәндіктердің эндемек түрлері мекн етеді. Қазақстанда көкөніс дақылдары мен дәнді дақылдарға зиян келтіретіндерден 611түрі, оңтүстікте шегірткенің 800 түрі, жапырақ битінің 150 түрі, совоктың 442 түрі белгілі. Картоптың жауы болып есептеледі. Шегіртке туралы алғашқы мәліметтер 1864 жылы табылған. Осы жылы аэиаттық шегірткелер Алматы облысының териториясында жайылымдықтарды, егістіктерді жойып жіберді. Шөлейттер мен шөлдерде адамдар мен жануарлар үшін өте қауіпті өрмекшілер, қарақұрт, сарышаян, тарантул мекен етеді.

Дала және шөл зонасында қосмекнділер мен жер құрттары сан жағынан аз болғанымен, терісі қалың жануарлар басым болып келеді. Кемірушілер дала және шөлді сүтқоректілердің нгегізгі массасын құрайды. Олардың сурки, суслик, песчанки, полевки, қосаяқтылар т.б

Қыс мезгілі жануарлары үшін қолайлы болып саналады. Себебі олар суыққа төзімді. Ал кішкентай жануарлар көптеген кемірушілер ұйқыға кетеді.(сурки, сушки, тушканчики). Климаттың континентігіне байланысты сүтқоректілердің ішінде қысқы ұйқыға кететін түрлері басым.

№10 дәріс тақырыбы: Табиғат зоналары

1. 
   Қоңыржай белдеуінің дала ландшафттық зонасы
   
2. 
   Қоңыржай белдеуінің шөлейт ландшафттық зонасы
   
3. 
   Қоңыржай белдеуінің шөл ландшафттық зонасы
   

1. Дала зонасы Қазақстан территориясының 29% алып жатыр. Сондықтан шекаралары өте иреленег болып келеді. Оңтүстік шекарасы Мұғалжарға дейін, Торғай төрткүлінің солтүстік бөлігі, шығысқа қарай Теңіз-Қорғалжын көлдерінің оңтүстік жағалауы 50-51⁰с.е..

Жер бедері.

Дала зонасының өзіндік ерекшелігі жазықтың басым болуы. Дала зонасының Зауралье үстіртінің шығыс жағындағы, Батыс Сібірдің оңтүстік бөлігі, Қазақтың ұсақ шоқысының солтүстігі енеді. Дала зонасында өзен аңғарлары, сайлар мен жыралар, ірі және ұсақ ойыстар, көл қазан шұңқырлары және т.б. жақсы дамыған. Жер бедері әр түрлі болуы далалы ауданының климаттық және топырақтық, гидрологиялық ерекшеліктеріне ықпал етеді. Мәселен, Қазақтың ұсақ шоқысы ауа массасының циркуляциясына әсер етеді. Осыдан ауа райы режимі, жауын-шашын мөлшері өзгереді. Ұсақ шоқы территториясында бұлтты күндер көп болады. Сондықтан құрғақшылық сирек байқалады.

Батыс Сібір ойпаты.

Батыс Сібір кең акуммулятивті жазықтық болып табылады. Сондықтан, бұл жердегі абсолюттік енуі солтүстікте - 100, оңтүстікте – 200 метр. Батыс Сібір ойпаты ағынсыз ойпаттар көп. Ойпанның жер бедерінің өзіндік ерекшелігі шағын ойыстардың кең таралуы, яғни диаметрі 100-ден 500-800 м дейін. Кей жерлерде жал тәрізді рельефтері кездеседі. Ені 1 км, ұзындығы 10-15 км дейін жетеді. Өзннің аңғарында құмды,аралдық массивтер көп. Олар Ертіс өзенінің аңғары жағында кең таралған.

Оралалды үстірті.

Батыс Сібір ойпаты Оралға дейін біртіндеп Оралалды үстіртіне айналады. Қазақстанның территориясына оның шығыс бөлігі кіреді. Рельефі жонды-төбелі, кей жерлерде сатыланып келеді. Абсолюттік биіктігі батысында – 280, шығысында – 220-240 м. Үстірт Тобыл өзенінің аңғарымен тілімденген. Көлдер аз.

Торғай төрткүлелі.

Орал және Қазақ ұсақ щоқысы арасында Торғай төрткүлені орналасқан. Оның палеозой кристалдық фундаменті өте тереңде жатыр. Оның үстінгі бөлігі мезозой-кайназой жыныстары жауып жатыр. Торғай төрткүлені жер бедері бойынша әр келкі. Мұнда Торғай үстірті және Торғай қолаты бөлінеді. Торғай алды жазығы Торғай елінің солтүстік бөлігін алып жатыр. Абсолюттік биіктігі 220-230 м. Жазықты 2 ірі құмды массиві (Аманқарағай, Қазанбасы) ерекшелінеді. Торғай алды жазығының оңтүстігіне қарай Торғай үстірті орналасқан. Ол жазықтан жағалауы тік емес, бірақ биік саты арқылы бөлініп тұрады.

Торғай қолаты ең ірі эрозиялық-тектоникалық ойыс, ені – 15-30 метр, ұзындығы – 100-ген, тереңдігі – 150 метр.

Қазақтың ұсақ шоқысы (солтүстік бөлігі ғана). Жер бедері бойынша қыраттар, қазаншұнқырлыр, шоқы аралық төмен түскен жерлер бөлінеді. Шоқы аралық төмен түскен жерлер ұсақ шоқының 50% алып жатыр және жер игеруге қолайлы болып саналады. Абсолюттік биіктігі – 300-400 м. Жекелеген таулы массивтер Көкшетау, Имантау, Қарқаралы және т.б. (1000 метрге дейін). Беткейлері тік.

Климаты.

Дала зонасы орманды даламен салыстырғанда жылуының мөлшері артады, атмосфераның жылдық мөлшері азаяды және климаттың континентальдығы артады. Далалы аудандар құрғақ, шұғыл континентальды климат. Булану жаз мезгілінде атмосфералық жауын-шашыннан 3-7 есеге асып түседі. Климаттың континентальдығы жазға қарай артады, себебі Сібір антициклонының әсері басым. Барков өсінен оңтүстікке қарай орналасқан Қазақстан далаларында антициклондық ауа райы тән. Дала зонасында атмосфералық жауын-шашын 200-300 мм-ге дейін. Мұнда 60%-ы шілдеде. Орталықаша тәулік температурасы 10⁰С жоғары. Температураның сумасы 2000⁰ 2300⁰-қа дейін. Өніп-өсу кезеңі 170-180 күн. Дала зонасы климатының теріс жақтары ылғалдылықтың тұрақсыздығы және жеткіліксіздігі, топырақтың қатуы немесе тонуы.

Сулары. Өзендер.

Дала зонасының өзен жүйелері Ертіс өзен бассейініне жатады. Атмосфералық жауын-шашыннан буланудың көп болғанына байланысты өзендердің суы аз. Өзендер негізінен еріген қар суымен қоректенеді. Көптеген өзендер Сілеті, Шідерті, Түнтік т.б. өзендерінің суларын Ертіске дейін жеткізбейді. Сібір жазғының оңтүстік-батыс ағынсыз көлдерге құяды. Ертіске дейін тек Есіл мен Тобыл өзендері жетеді және жыл бойы суы сақталады. Негізгі артериясы болып табылады. Ертіс өзенінде Бұқтырма және Өскемен су қоймасында СЭС жұмыс жасайды. Судың лайлылығы 105-160 г\м³. Ертісте мұз қату 140-190 күн тұрады. Көктемгі мұз қату 5-8 күн. 3км га жерді суландыруға болады.

Көлдер.

Ауданы 1 км²асатын көлдер бірнеше жүзге жетеді. Көлдер мөлшері бойынша, қоректену режимі бойынша әр түрлі. Теңігіз-Қорғалжын, Қарасор, Сілеті, Теңіз және Құсмұрын т.б. Тұзды көлдер Сілетітеңіз, ауданы 985 км², Теңіз көлінің ауданы 1500 км².

Жануарлар әлемі.

Жануарлар дүниесі орманды далаға қарағанда шөлейт зонасына жақын. Мұнда Қазақстанның дала дала типті жануарлары көп: үлкен борсық, суыр, дала тышқаны, т.б.. Орманды дала зонасының жануарлары: орман тышқаны, қоян. Ал шөлді зонаның жануарлар түріне: үлкен қосаяқ, көртышқан. Орманды дала зонасының типтес жануарлары бұталарда, қарағайлы ормандарда, өзен жағалауларында, тоғайларда мекен етеді.

Өсімдіктерден: боз, бетеге, тырса, лессинг, боз басым.

2. Шөлейт зонасы дала мен шөл аралығындағы өтпелі зона. Ол батыста кең жолақты болса, шығысқа қарай тарыла түседі. Қазақтың ұсақ шоқысының оңтүстігін және Торғай төрткүленінің Орталықа бөлігін, Каспий ойпатының Орталықа бөлігін алып жатыр. Солтүстік шығыс 51⁰с.е., оңтүстік шекарасы 47-48⁰с.е. аралығында орналасқан. Шөлейт зонасының өзіндік ерекшелігі оның ландшафтының әр түрлілігі. Шөлейт зонасына құрғақ және шұғыл континентті климат тән. Топырағы ашық қызғылт және қоңыр, гумысы кедей, төмен түскен участкілерде сорлар мен сОрталықаңдар көп. Бетегелі жусан өсімдіктер өседі.

Жер бедері.

Каспий маңы ойпаты тұсындағы шөлейт зонасы аздап толқынды, жазық болып келеді. Абсолюттік биіктігі 150-160 мерт, шөлейт зонасы тұсындағы Қазақ шоқысының биіктігі 350-400 метр. Жекелеген қырлар мен аласа таулардың биіктігі Шыңғыстау, Қызылрай 800 м жетеді.

Климаты.

Ішкі сулары.

Шөлейт зонасының өзендері гидрографиялық жағынан ішкі ағынсыз облысына жатады. Өзендер желісі аз және суының аздығымен ерекшелінеді. Ірі өзендері Сарысу, Аягөз, Торғай, Ойыл, Сағыс, Жайық және Жем.

Жайық өзені негізінен қар суымен қоректенеді. Тасуы сәуірдің Орталықасында басталады. Суы 7 метрге дейін көтеріледі. Тасу кезінде ағыстың жылдамдығы 8 км-ге дейін жетеді. Суы өте лайлы. Қарашаның екінші жартысынан бастап Жайық өзенің мұз басады. Мұздан сәуірдің Орталықасында босайды. Орал және Атырау қалаларының арасында өзен кемесі жүзеді. Өзенде балықтың 50-ден астам түрі бар.

Жем (Ембі) Оралдан кейін екінші үлкен өзен. Басым бөлігі шөлейт зонасынан ағып өтеді. Ұзындығы 647 км. Жем өзені бастауын Мұғалжардағы бұлақтардан алады. Негізінен қар суымен қоректенеді. Жемнің аңғарында сорлар, қалдық көлдер өте көп. Өзеннің суы Каспийге көктем мезгілінде жетеді. Ал жаз мезгілінде су азайып, құм басып кетеді.

Көлдер.

Жер асты сулары.

Дала зонасына қарағанда терең орналасып, көбінесе тұзды болып келеді. Мысалы, Жайық және Жем өзені аралығындағы негізгі су көзі 100-120 тереңдікте артезиан сулары болып табылады. Торғай төрткүленіңде 100 метр биіктікте менирализация дірежесі және қысымы жоғары артезиан бассейіндері табылған.

Топырағы, өсімдік жамылғысы.

Зонаның топырағы ақшыл қызғылт. Қарашіріктің құрамы 2-3 %. Қарашірінді қабаты 20-30см. Ылғалдану мөлшері жеткіліксіз болғандықтан саздауытты болып келеді және тұздың жинақталу процессі жүреді. Зонаның басым бөлігінде сОрталықаңды қызғылт топырақтар басым. Зонаның оңтүстік шеткі аймағында қоңыр топырақ кездеседі.

Өсімдік қауымдастығы бетегелі жусады және жусанды солянчактар тобы түрлерінен тұрады. Шығыс және қызыл бетегесі кездеседі. Көктемде эферлер және эфемерондар өседі. Тұзды топырақтар мен сОрталықаңдарда қара жусан, сұр жусан, көкбек өседі. Өзен аңғарларында итмұрын, қараған, тасжірек өседі. Сонымен қатар жүзгүн және теріскен.

Жануарлары.

Дала және шөл жануарлары мекен етеді. Үлкен қосаяқ, құйрығы жуан қосаяқ, суыр, қалқанқұлақ кірпі, көртышқан, сайгак өмір сүреді. Жыртқыштардан қасқыр, түлкі, қарсақ.

3. Шөл зонасы шөлейт зонасынан оңтүстікке қарай орналасқан барлық жазық территорияны алып жатыр. Оңтүстіктен солтүстікке дейін 900 км-ге, шығыстан батысқа қарай 1200 км-ге созылады. Шөл зонасы республика аумағының 44%-ын алып жатыр. Солтүстік шекарасы 47°-48° солтүстік ендік аралығында өтеді. Шөл зонасы жауын-шашын мөлшерінің аздығымен, буланушылықтың көптігімен, тәуліктік жылдық температураның күрт ауытқуымен, тұрақты жер үсті су ағыстарының болмауымен, температураның беткі қабатының тұздылығымен, өсімдік қауымдастығының аздығымен ерешеленеді. Ірі өзендердің аңғарларында жазиралар орналасқан. Бұл жерлерде егіншілік жақсы дамыған. Қазақстанның шөл зонасында жер бедерінің ерекшелігіне байланысты шөлдің бірнеше типі болады:

1. құмды

3. тасты

5. лесс тәрізді сазды

Құмды шөлдер. Каспий теңізінен Тянь-Шань, Жетісу Алатауына дейінгі аумақта орналасқан Нарын, Арал маңы Қарақұм, Мойынқұм, Сары-Атырау, т.б. жатады. Құмды жер бедерінің Қазақстанда бірнеше түрлері кездеседі. Кең таралғандары: қырқылы (барханды төмпешікті құмдар). Қырқалы құмдардың ұзындығы бірнеше км –ге жетеді, ал биіктігі 50-70 м. Параллельді жатқан қырқалардың ара қашықтығы 10 м – 2 км одан да жоғары болады.

Сазды тасты шөлдер. Бетпақдала үстіртімен үстіртте кездеседі. Сазды бөліктер яғни тақырлар құмды шөлдердің ішінде де кездеседі. Тақырлар бұрынғы ірі өзендердің әрекетінің нәтижесінде қалыптасады. Құмды, сазды шөгінділерден құралған кең алқапты аллювиалды жазықтарда пайда болады. Тақырлардың сазды беткі бөлігі су өткізбейді. Сондықтан шөлдегі жауын-шашын кезінде таяз көлдерге айналады. 1-2 күннен кейін көл кеуіп, оның табаны тілімделіп қалады. Тақырлар тіршілігі жоқ шөлдердің бір түрі.

Сорлы шөлдер. Мұнда суы аз тұзды көлдер көп. Жаз мезгілінде кеуіп қалған кезде сорларға айналады. Сорлар сазды тасты шөлдермен араласып кетеді. Сорлар уақытша шалшықтармен көлдердің орнында жақсы дамиды. Тұздардың көп мөлшері шоғырланады. Тақырлардан айырмашылығы сорларда өсімдік өседі.

Тасты шөлдер(гаммада). Гаммадалар таулы жоталардың жазықтарында пайда болады. Тасты шөлдер төрткүл елдерде жиі кездеседі. Орталықалық Қазақстанның шөлдерінде тасты шоқылар өте көп кездеседі. Жалпы көрінісі бойынша барлық гаммадалар қара шөлдер. Себебі, олардың беткі бөлігі жалаңаш болғандықтан, күнге күйіп, қара түске айналады.

Тасты шөлдер жауын және еріген қар суын жақсы сіңіреді, тереңге кетеді, сондықтан өсімдіктің тамырына жеткіліксіз болады.

Климаты. Шөлді зонаның өзіне тән ерекшелігі- құрғақшылық. 100-200 мм жауын-шашын. Жауынды күннің саны жылына 50-70 күн, дала зонасына қарағанда 2 есе аз, булану жауын-шашыннан 10-12 есе көп. Орталықаша температура тәулігіне 10°-тан жоғары. Күн суммасы өте жоғары 4000-4500°С. Жыл бойы ашық күндер көп. Вегетациялық кезең 220-240 күн.

Жаз. Температурасы өте жоғары болуымен, кейде 40-45° болады. Шілдеде солтүстігінде 23-25°, оңтүстігінде 30°. Жаз ауа райының тұрақтылығымен сипатталады. Жаздың ұзақтығы 150-170 күн. Атмосфералық жауын-шашынның 20-25% түседі.

Қыс. Қараша наурыздың соңы. Ең суық- қаңтар -5-15°, кейде -20°. Қыста түсетін жауын-шашын мөлшері 30-65°. Қар жамылғысының қалыңдығы 5-10 см. Жату ұзақтығы солтүстігінде 120, оңтүстігінде 35.

Көктем. Ұзаққа созылмайды, 1 айдан аспайды. Температураның тез көтерілуімен және ауа райының тұрақтылығымен сипатталады. Жауын-шашын 15-28.

Күз 2 ай, 1-ші жартысы- қыркүйек құрғақ, ашық және тылсым ауа райымен ерекшеленеді, ал 2-ші жартысы- қазанда жауын-шашын кезеңі басталады.

Ішкі сулары. Өзендер. Шөл зонасының өзіндік ерекшелігі оның ағынсыз болуы. Шөл арқылы ағын өзендер өзінің бастауын биік таулардан алады. Транзиттік өзендер (Сырдария, Іле, Қаратал, Шу) 100 км дейін ағып, барлық жерге ылғал әкеледі. Шөлдерге транзиттік өзендердің суы біртіндеп азаяды, буланады.

Балқаш бассейіннің ең үлкен өзені Іле өзені, суының 80% әкеледі. Іле өзені 2 өзеннің қосылуынан Күмбез және Текес пайда болды. Аралас қорғану типі. Су тасуы шілде-тамыз. Балықтары сазан, окунь.

Қапшағай СЭС, су қоймасы бар.

Шу- ірі халық шаруашылығында өте маңызды. Екі өзеннің қосылуынан пайда болды: Джузоннарг және Қошқар.

Жер асты сулары. Өте терең орналасқан жарықшалы сулары кең тараған, шөлдегі құдықтың суының дәмі ащы, тұзды. Тек мал суарымы үшін жарамды. Шөлді зоналарда тұщы және тұздылығының аз суының ірі бассейндері табылған. Өте тереңде жатады, температурасы +90°, өте жоғары.

№11 дәріс тақырыбы: Физикалық-географиялық аудандастыру

1. 
   Физикалық географиялық аудандастыру тарихы және принциптері
   
2. 
   Физикалық географиялық аудандатырудың негізгі таксономиялық бірліктері
   

Физикалық-географиялық аудандастыру – бұл табиғатты аудандастыру аумақтық физикалық-геогафиялық. Кешеннің бөліну жүйесі олар индивидуальдығымен және территорияның бір тұтастығымен ерекшелінеді Қазақстанның территорияның физикалық-географиялықрафиялық аудандастыру мәселелеріне көптеген енбектер арналған олардың ішіндегі ең алғашқылардың бірі Орталықа Азия кешенді физикалық-географиялық. Аудандастыруға талпыныс жасаған Л. С. Бергті айтуға болады. Оның еңбегі Сібір және Түркістанда Ландшафтық морфологиялық облыстарға бөлу тәрбиесі шыққан. Физикалық-географиялық. аудандастыру. Мәселелерін аудандар енбектер кенестік географиялар кенесіне тиесілі. Олар КСРО территориясының және Қазақстан территориясының аудандастырылуының көптеген сызбаларын ұсынғанын атап айтатын болсақ В.А. Федерович, Н.А. Гвоздетский, үкен үлес қосқан Чупахин болып табылады. Бұл мәселені ол өзінің «Қазақстанның табиғи аудандастырылуы» еңбегінде қарастырған, В.А. Чупахин таулы территориялардың физикалық-географиялық аудандаструдың теориялық сұрақтарына ерекше мән берген. Ол Қазақстанмен Орталықа Азиямен аудандастыру методикасының негізін жасаған, ол енбегін Орталықа Азия мен Қазақстанның биіктік зоналық геожүйелер деп аталады.

2. Физикалық-географиялық аудандастырудың негізгі токсономиялық бірлігі ел, облыс, провинция, аймақ болып табылады.

Физикалық-географиялық ел-азоналық аудандардың біршама кең тараған бірлігі болудың негізгі критерийлері. Морфоқұрлымның біртұтастығы және Қазақстанның тектоникалық қозғалыстардың басым тенденциялары. Макро рельефтің жалпы белгіері(ойпаттар, тау жүйелері) Климаттық ерекшеліктері ендік зоналық құрлымы (таб. Зоналық саны,таулы сипаты,табиғатының арнайы индуалдық белгілері) Физикалық-географиялық ел азоналық белгілері бойынша физикалық-географиялық зоналық географиялық облысқа бөледі.

Физикалық географиялық облыс-бір уақытта қалыптасатын ландшафтарда пайда болу жағын бір уақытқа келеді. Физикалық геогеографиялық облыс әр түрлі табиғат зоналық бөліктерін қамтуы мүмкін.

Таулы территорияларды физикалық географиялық аудандастыру кезінде бірқатар мәселелері болады. Оларды аудандастырудың негізгі биіктік белдеулік типі бойынша жүргізеді. Әр түрлі табиғат зонада неменсе бірнеше зона түйіскен таулы территория биіктік белдеулер бірнеше типі бойынша сипатталады. Таулардың тектоникалық орографиялық бөліктері физикалық географиялық елдер мен облыстар негізгі азоналық принциптер бойынша, ал провинциялар зоналық принцип бойынша бөлінеді.

Қазақстан территориясында 7ел 17облыс 44пров-ға бөлінеді.

Физикалық геогеографиялық аудандастырудың схемасы

№12 дәріс тақырыбы: Экологиялық жағдайы

1. 
   Арал теңізінің экологиялық ахуалы
   
2. 
   Балқаш көлінің экологиялық ахуалы
   
3. 
   Каспий теңізінің экологиялық ахуалы
   

Арал өңірінің тұрғындары 1970 жылдарға дейін әлеуметтік - экономикалық тұрғыда жақсы қамтамасыз етілген тіршілік кешті. Теңіз өңіріндегі елді мекендерде 17 балық колхозы, 10 балық өндейтін зауыт және 2 балық комбинаты тұрақты жұмыс істеген.

• 
  жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу;
  
• 
  ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау;
  
• 
  суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарын барынша көбейтіп жіберу;
  

- табиғат ресурстарын пайдаланудағы жіберілген қателіктер мен оны меңгерудің ғылыми тұрғыдан негізделмеуі болып табылады.

1. 
   Сібір өзендерін Қазақстанға бұру.
   
2. 
   Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу арқылы суды молайту.
   
3. 
   Арал теңізін жартылай сақтап қалу.
   
4. 
   Каспий теңізінің суын жасанды канал арқылы әкелу.
   
5. 
   Жер асты суларын пайдалану.
   

Аталған антропогендік жағдайлар Балқаш көлінің жағдайын шиеленістіріп жіберді. Балқаш экожүйесінің одан әрі нашарлауына Іле өзені бойына салынған Қапшағай суқоймасы да әсер етеді. 1970 жылы Қапшағай суқоймасындағы Іле өзенінің суын бөгейтін Қапшағай бөгеті салынды. Оған қосымша Іле өзенін қоректендіріп отырған Шелек өзені Бартоғай бөгетімен бөгеліп, онда көлемі 300 мың м³ су жинақталды. Осылайша Үлкен Алматы каналы (БАК) салынды. Каналдың салынуына байланысты Шелек өзені Ілеге құюын тоқтатты.

Іле - Балқаш алабының ауыл шаруашылығында барынша пайдалануымен 1965-1990 жылдар аралығында Балқашқа құятын судың көлемі 25 %-ға азайды. Іленің Орталықа ағысы мен төменгі сағасында Шарын күріш, Шеңгелді көкөніс, Ақдала күріш алқаптары пайда болды. Осының бәрі Іле - Балқаш су алабының табиғи жүйесінде қалпытасқан тепе-теңдік заңын бұзды.

Балқаш экожүйесінің бұзылуының зардаптары. Іле - Балқаш экожүйесіндегі өзгерістер (әсіресе Қапшағайдан төменгі бөлігі) өте сирек кездесетін Іле тоғайын, өзен жағасындағы шұрайлы жайылымдар мен оның сағасындағы қамыс-қоғаның жойылуына себепші болды. Көлдің жағалаулары кеуіп, тұзды шаң жиі көтерілді. Ауа райы өзгеріп, қуаңшылық пен аңызақ желдер үдеді.

Балқаш көлі соңғы жылдары 2 метрге жуық төмендеп отыр. Сонымен көл жағалаулары батпақтанып, сорланып, тақырлар мен шөлдерге айналуыда.

Іпе - Балқаш экожүйесіннің фаунасы мен флорасы зардап шегуде. Балық аулау соңғы жылдары 5 есе төмендесе, уылдырық шашу (Қапшағай су қоймасы) тіпті азайды. Сонымен қатар балықтардың Іле бойындағы егіс, көкөніс алқаптарына пайдаланылған пестицидтер, гербицидтер және минералды тыңайтқыштар қалдықтарымен улануы жиі байқалуда.

3. Ақдала және Шарын массивтеріндегі күріш алқаптарын азайту.

4. Жер асты суларын пайдалануды жүзеге асыру.

5. Суармалы жерлердің көлемін шектеу.

№13 дәріс тақырыбы: Шығыс Еуропа жазығы

1. 
   Географиялық орны
   
2. 
   Геологиялық құрылысы, жер бедері
   
3. 
   Климаты, ішкі сулары
   

1. Қазақстанға Шығыс Еуропа жазығының оңтүстік-шығыс бөлігі ғана кіреді. Аймақ геологиялық дамуы мен тектоникалық құрылымы жағынан Шығыс Еуропа платформасының оңтүстік-шығыс бөлігі болып табылады. Шығыс Еуропа жазығы – аса ірі жазықтардың бірі. Бүкіл Еуропа бөлігінің шығысын алып жатқандықтан, мұны Шығыс Еуропа жазығы деп атайды. Бұл аймақ Мұғалжармен, Үстіртпен, Оңтүстігінде Маңғыстаумен шектеседі. Қазақстандық Шығыс Еуропа жазығына Жалпы Сырт қыраты, Орал алды үстірті және Каспий маңы ойпаты жатады.

Қазақстан аумағына бұл үлкен жазықтың оңтүстік-шығыс бөлігі ғана кіреді. Жалпы Сырт қыраты, Каспий маңы ойпаты және Орал алды үстірті атты географиялық аудандардан тұрады. Бәрінің тұғыры палеозой эрасына дейін қалыптасқан. Олардың беті палеозой, мезозой, кайназой шөгінділерімен жабылған. Судан босап, ақырындап көтеріліп, осы күнгі қалпына келген. Континентті даму тұсында әрбір ауданның өзіндік жер бедері, топырағы мен өсімдіктер жамылғысы қалыптасқан. Орал алды үстірті жоғарғы бор дәуірінен кейін, ал Жалпы Сырт палеоген теңізінің тартылуынан кейін қалыптасқан. Каспий маңы ойпаты соңғы мұз басу кезеңінен кейін ғана босаған. Бұл жерлердің теңіз бетінен жоғарылығы 300 метр шамасында, ауа алмасуы жағдайының ұқсастығы, солтүстіктен оңтүстікке қарай ылғалдың азая беруі осы жерлерде континентті құрғақ климаттың орнығуына себеп болған.

2. Жалпы Сырт – Оңтүстік Орал мен Еділ өзенінің аралығында орналасқан кең жазық қырат. Қыраттың жер бедері Жайық өзеніне оң жақтан кеп құятын Деркөл, Шаған, Ертек, Ростошь және т.б. өзендердің арналарымен тілімденген. Қыраттың қазақстандық бөлігі, негізінен, бірімен –бірі жалғасып жатқан жалдардан тұрады. Ол солтүстіктен (100-150 м) оңтүстікке қарай (60-70 м) ылдилап, аласара береді.

Орал алды үстірті Каспий маңы ойпаты мен Мұғалжар тауларының аралығын қамтиды. Оның солтүстік-шығыс беті 400-450 м-ге дейін көтерілген. Жем, Қайнар, Сағыз, Ойыл, Елек, Ор, Сарықобда, Үлкенқобда, Бұлдырты, Өлеңті өзендері басын осы жерден алады. Үстірт оңтүстік батысқа қарай аласырады (100-150м).

Каспий маңы ойпаты Жалпы Сырт қыраты, Орал алды үстірті Каспий теңізінің аралығына орналасқан. Ойпаттың солтүстік жағы теңіз деңгейінен жоғары. Ойпат – жекелеген жоталар мен өзен бойларында қақ, сорлар, құмды аудандары бар кең жазық дала. Ол палеогеннің аяғында басталған Каспий құм аралас сазды шөгінділерінен түзілген. Ойпаттың оңтүстік беті – теңіз деңгейінен төмен жатқан жазық. Бірақ мұңда тұз күмбездері ұшырайды, солтүстік бөлігіне қарағанда тұзды сорлар, қақтар көбірек. Ойпат арқылы Жайық өзені мен оған құятын шағын салалар (Деркөл, Көшім, Үлкенөзен және Кішіөзен, Шежін бірінші және екішні Шежін, Шідерті, Жымпиты, Қалдығайты және т.б.) ағып өтеді. Олардың біразы жазда тартылып, бөлек-бөлек көлшіктер мен қарасуларға айналады. Сонымен бірге ойпатта Шалқар, Балықты, Аралсор, Бесоба сияқты көдер де бар. Каспий маңы ойпаты бергі дәуірдің өзінде теңіз табаны болған. Өткен ғасырдың 70 жылдарының өзінде Доссор мен Мақат мұнай кеніштері орналасқан Тентек соры су астында жатқан. Қайдақ, Комсомол шығанақтары судан 30 жылдары ғана босаған. Теңіз табаны судан біртіндеп босап, құрғап, ойпатқа айналған. Жер асты сулары тұщыланған. Ойпаттың қазіргі жер бедерінің пішіні, топырағы мен өсімдік жамылғысы қалыптасқан. Алайда ойпаттың оңтүстігінде 60 мың км² жерді алып жатқан құмды аймақ (Қарақұм) бар. Жел бұл өлкенің жастығына қарамай, жер бетін құрғатып, өсімдігі сирек шөлге айналдырған. Ондағы құм төбелерді бэр төбешіктері деп атайды.

Каспий маңы ойпатының негізгі байлығы - мұнай мен газ. Олар жер қабаттарындағы тұзды күмбездердің көтерілуіне байланысты пайда болған жарықшақтарға жиналған. Пермь, триас, юра, бор және палеоген қабаттарында сақталған. Қазір бұл ауданда Теңіз, Қарашығанақ, Жаңажол сияқты мұнай мен газ кен орындары жұмыс істейді. Пайдалы казбалардан ас тұзы, бор, құрылыс материалдары (құм, саз балшық және т.б.) өндіріледі.

3. Шығыс Еуропа жазығының климаты, жоғарыда айтылғандай, құрғақ, континентті. Оған бұл ауданның мұхиттар мен теңіздерден алыс жатуы себеп болады. Қысы суық, қаңтардың Орталықаша температурасы солтүстігінде -15°С, оңтүстігінде -8°С. Сібір мен Арктикадан суық ауа енген кезде температура -40°С-ка дейін төмендейді. Көктемде, күзде үсік жүріп тұрады. Жазы ыстық, капырык, шілденің Орталықаша температурасы 22°-24°С. Аңызғак желдер жиі соғады. Жауын-шашынның Орталықаша мөлшері солтүстікте 350 мм, оңтүстікте 140 мм.

Қазақстан аумағындағы Шығыс Еуропа жазығының ірі өзендері - Жайық, Ойыл, Жем. Жайық өзені Орал тауының оңтүстік беткейінен басталып, Каспий маңы ойпатына ағып шыққан соң, кең арналы өзенге айналады. Ені 300-500 м шамасында. Көктемде су тасыған кезде ондаған км-ге жайылып, кең жайылымдар мен ұсақ көлдер пайда болады. Өзен бойында тоғайлар, жайылмасында шабындық өседі. Өзен суын каналдар арқылы егістік пен жайылымдарды суландыруға пайдаланады.

Ойыл (ұзындығы 800 км) - Жайық өзенінің бір саласы. Ол да Орал тауынан басталып, Жайыққа құйған. Кейінгі жылдары шаруашылыққа суын көбірек пайдаланудан жазда арнасы құрғап, Жайыққа жетпей қалып жүр. Негізінен, қар суымен қоректенеді. Суы егістікке, жайылымға пайдаланылады.

Жем (ұзындығы 712 м) Мұғалжар тауының батыс беткейінен бастау алады. Каспий теңізіне құяды. Соңғы жылдары ол да теңізге 50-60 км жетпей тартылып калады. Қар суымен қоректенеді.

Көлдердің ең үлкені - Каспий теңізі. Ол аумағының үлкендігіне байланысты теңіз деп аталады. Жер шарындағы ең үлкен тұйық көл. Қазақстанға көлдің солтүстігі мен солтүстік-шығыс бөлігі кіреді. Негізінен өзендер суымен қоректенеді. Қыста қатады. Бағалы балыққа бай.

Шығыс Еуропа жазығының қазақстандық бөлігінің табиғи кешені дала, щөлейт және шөл зоналары айқын бөлінеді. Әрбір зона өзіне тән өсімдік және жануарлар әлемімен ерекшелінеді.

Жазықтың Жалпы Сырт және Орал алды қыраты шекарасы – бұл перисті және қызғылт ақселеу далалары. Каспийдің солтүстігіне қарай жусанды дала орналасқан. Мұнда типчак, перие ақселеуі және т.б. Ағаштардан аққайың, үйеңкі, дала акациясы, товолга өседі.

Каспий маңы ойпаты мен Орал алды солтүстік бөлігінде шөлейт зонасы өтеді. Шөлейттің негізгі топырағы – ақшыл қоңыр. Өсімдік жамылғысы дала дәндері мен жусаннан, сонымен қатар сОрталықанды өсімдік топтарынан тұрады.

Каспий маңы ойпатының оңтүстігінде шөл зонасы жатыр. Сор және сОрталықанды топырақтар басым. Өсімдік жамылғысы жусан және сОрталықанды түрлерден тұрады. Құмды шөлдерде жүзкүн, құмды акация, теріскен, үлкен қара сексеуіл өседі.

Жануалар әлеміне еуропалық фауна үлкен әсерін тигізеді. Каспийдің солтүстігінде батыс түрлермен (орман суыры, қара сасықкүзен, жанат, су егеуқұйрығы) қатар, қазақ далаларына ғана тән жануарлар да кездеседі. Каспий теңізі бекіре, севрюг балығына өте бай. Каспий теңізінің бағалы жануары каспий итбалығы болып саналады. Теңіз жағалауларын өте көп құс түрлері мекендейді. Шөл, шөлейттерде джейран, түлкі, қалқанқұлақ кірпі, тышқан, қосаяқ тіршілік етеді.

Мұнай кең орындарының жаппай игерілетін аудандарда экологиялық проблемалар орын алады. Бұл проблемаларды шешу үшін мұнай және газ өңдеу технологияларын жетілдіріп, судың және ауаның ластануы, ақаба суларды тазарту және пайдалану мәселесін шешу. Орман алқаптарын кеңейту, егіншілікке жарамды жерлерді тазартып, шөлейт жерлердің өсімдік жамылғысын жақсарту.

№14 дәріс тақырыбы: Оңтүстік Орал таулы аймағы
Сабақтың жоспары:

1. 
   Географиялық орны
   
2. 
   Пайдалы қазбалары
   
3. 
   Климаты, су қоры
   
4. 
   Өсімдіктері мен жануарлары
   

1. Қазақстанда Орал тауының оңтүстік бөлігі - Мұғалжар тауы орналасқан. Тау Жаманқаланың (Орск) тұсынан басталып, солтүстіктен оңтүстікке қарай созыла орналасқан, ұзындығы - 450 км, ені 30 км, Орталықаша биіктігі 450-500 м. Ең биік нүктелері - Үлкен Боқтыбай (657м),  Айрық (633 м). Тау Орал тауының жалғасы болып табылады. Ол экзогенді процестер әсерімен мүжіліп, аласарған таулардың қатарына жатады.

2. Мұғалжардың пайда болу жолы да, жер бедерінің құрылымы да Орал тауына ұқсас. Одан айырмашылығы шығыс беткейлері көлбеу, батыс беткейлері жарқабақты келеді. Тау батыс, шығыс болып екі жотаға бөлінеді. Оларды Біршоғыр ойысы бөліп жатыр. Мұғалжар - герцин қатпарлануында пайда болған палеозойлық таулы өлке. Олар, негізінен, магмалық, метаморфтанған және ішінара палеозой мен мезозойдың әр кезеңінде нығыздалған шөгінді жыныстардан тұрады. Мұндағы тау қатпарларының тегістелуі Сарыарқаға ұқсас. Оның жер бедерінің қалыптасуына да жыныстардың жас шағының құрамы мен эрозиялык, денудациялық процестер әсер еткен. Батыс Мұғалжар таудың бас жотасы саналады. Ол солтүстіктен оңтүстікке карай биіктей беретін тау тізбегі. Айрық пен Үлкен Боқтыбай тұсында едәуір биік көрінеді. Одан оңтүстікке карай біраз аласарады да,Жамантау тұсында Атжақсы өзенінің жоғарғы ағысында тік жар болып бітеді. Таудың бұл бөлігі порфирит, кварцит, девонның кристалды тақтатасы, әктас, карбон мен пермнің құмтастары сияқты жыныстардан түзілген. Батыс Мұғалжардың биік шыңдары осы жыныстардың ең қатты шөгінділерінен түзілген. Шығыс Мұғалжар батыс бөлігіне қарағанда тұтас көрінбейді, жеке-жеке аласа таулардан түрады. Және оңтүстікке ұзаған сайын аласарып, қырқа, жалдарға үласады. Бұл Сарыарқаға ұқсас толқынды кырат болып көрінеді. Ол кембрийге дейінгі кристалды тақтатастан, порфириттен, диабаздан, т.б. жанартаулы жыныстардан, силурдың метаморфтанған тақтатасынан түзілген.

3. Мұғалжар тауының қойнауы никель, кобальт, хромит, мыс, қара және сирек металға бай. Кемпірсай өңірінде Хромиттау, Никельтау кен орындары ашылған. Біршоғыр бойында көмір кені бар. Осы маңдағы бор дәуірінің аяғында пайда болған мергельді әктас цемент өндірісіне пайдаланылады. Оңтүстік Мұғалжар құмынан шыны жасалады.

4. Климаты құрғақ, континенталды, өзімен іргелес Жазықтарға ұқсайды. Дегенмен аласа болғанымен тау жүйесі ауа қозғалысын бөгеп, өз маңын 1°-2°С-ка болса да салқындатып тұрады. Жылдық жауын-шашынның Орталықаша мөлшері 300 мм. Жазы ыстық, кейде 38°С -қа дейін көтеріледі. Қысы боранды, аязды, кейде -40°С-қа дейін төмендейді. Мұғалжар тауынан соғатын суық жел бар, кейде ол дауылға ұласады.

Мұғалжар өңірінің климатының құрғақтылығына ондағы жер беті суларының тапшылығы әсер етеді. Таудан бірқатар өзендер (Жем, Ырғыз, Ор, Тобыл, Талды) ағып шығады. Бірақ олардың көбі су қорын қар суынан жинайды да, жазда тез тартылып қалады. Керісінше, онда жер асты суының мол қоры табылған. Қазір ауыз су есебінде де, шаруашылық үшін де жер асты суы пайдаланылады.

5. Мұғалжардың батыс бөлігі боз, бетеге мен селеу өсетін қиыршық тасты, ашық түсті қара қоңыр топырақты болып келеді. Суайрықтары мен ойыстарда құмайт топырақ молдау. Онда негізінен селеу, көде, жусан өседі. Жер бедері күшті тілімденген ойыстарда ақ және қара жусандар тобына жататын өсімдіктер кездеседі. Сайлардың жоғарғы беткейлерінде қараған, тобылғы, жабайы шие мен әр түрлі бұталар, өзен бойларында терек, қайың, емен, тал өседі. Мұғалжардың ұсақ шоқылы құрғақ даласында қара қоңыр топырақ қалыптасқан. Онда дала мен шөл зоналарына тән өсімдіктер жамылғысы қалыптасқан. СОрталықаңданған қара қоңыр топырақ жамылғысында бетегелі, үлпілдек селеу,көкпек шығады. Егер Мұғалжардың батыс беткейінің біраз бөлігі егіншілікке пайдаланылса, шығыс бөлігі тек мал жайылымына ғана пайдаланылады. Жануарлары да дала, шөлейт, шөл зоналарына тән аң-құстардан түрады. Дала мен тау аңғарларын ақбөкен, қоян, қарсақ, қасқыр, түлкі, сарышұнақ, аламан мекендейді. Өзен-көлдерінде аққу, қаз, үйрек, қырда безгелдек кездеседі.

№15 дәріс тақырыбы: Солтүстік Қазақ жазығы

1 Географиялық орны, жер бедері мен геологиялық құрылысы, пайдалы қазбалары.

2. Климаты, өзендері мен көлдері

3 Өсімдіктері мен жануарлары

Жазықтың оңтүстіктегі биіктігі 200 м, солтүстігінде - 100 м. Солтүстік Қазақ жазығы палеозойдың қатпарлы-жақпарлы тұғырының үстінде жатқан палеогеннің теңіз және неогеннің континенттік шөгінділерінен тұрады. Кайнозой эрасында теңіз тартылып, қазіргі жер бедері қалыптаскан. Жер беті біркелкі тегіс. Өзендері сирек. Сондықтан да көп тілімделмеген. Ондаған тұйық қазаншұңкырлар ғана ұшырасады. Олардың көбін тұзды көлдер алып жатыр. Кей жерлерде биіктігі 15 м-ге дейін көтерілетін жалдар кездеседі.

Ішкі ерекшеліктеріне сәйкес Солтүстік Қазақ жазығының Қазақстандық бөлігі төрт ауданға бөлінеді. Олар - Есілдің жазық орманды даласы, Тобыл-Обағанның жазық даласы, Есіл-Ертіс даласы және Ертіс-құлынды жазығы.

Есілдің жазық орманды даласы Есіл өзенінің екі жағын жағалай, Солтүстік Қазақстан облысының жерінде орналасқан. Бұл көлді жазық сазды жыныстардан түзілген, бетін континенттік, әсіресе өзен шөгінділері, палеогеннің жыныстары басқан. Жазықтықтың ең биік беті 130-140 м-ге жетеді. Онда көл көп, батпақты, тұзды қазаншұңқырлар да баршылық. Жер бетін шалғын, қара топыракты даланың өсімдіктері басқан. Ормандары негізінен қайың мен теректен тұрады.

'Тобыл-Обағанның жазық даласы батысында Орал Сырты үстіртімен, оңтүстігінде Торғай қыратымен, шығысында Есілдің сол жақ жағалауымен, солтүстігінде орманды даламен шектеседі. Бұл да көлді жазық. Жер бетінің биіктігі оңтүстігінде 250 м. Солтүстікке карай аласарады. Жазық саздардан түзілген. Оның бетін (неогеннің және плиоцен) жыныстары жапқан. Оның аумағында Үй, Есіл, Тоғызақ, Әйет, Тобыл, Обаған өзендері ағып өтеді. Тұщы көлдер аз. Оның ең үлкені – Құсмұрын көлі. Ал тұзды көлдер көп. Жері қара топырақты, шалғынды.

'Есіл - Ертіс даласы Есіл - қамысты орманды даласы мен Сарыарқаның, Павлодар облысының көлді жазығының Орталықасында жатыр. 100-120 м биіктегі беткейлер неоген саз балшықтарынан түзіліп, оның бетін палеоген дәуірінің құмдары мен балшықтары басқан. Батыс бөлігінде көл көп. Олардың көбі тұщы. Ең үлкені – Шағалалытеңіз көлі. Оған Шағалалы өзені құяды. Тұзды көлдері де бар. Көкшетаудың солтүстік жағында жазық даланың бетінде ұзындығы 24 км, ені 0,5-1 км-ге, биіктігі 15 м-ге жететін үлкен жалды-қырқа жатыр.

Ертіс - Құлынды жазығы Павлодар облысының күңгірт қара коңыр топырақты ауданын қамтиды. Ертіс өзенінің жағалауы бірнеше террасадан тұрады. Бірінші (сОрталықаң топырақты) және екінші террас өзен деңгейінен 4 - б-дан 15-18 м-ге дейін биік келеді, жайылмасы өзеннің екі жақ бетінде 20-25 км-ге дейін созылады. Үшінші террасаның биіктігі 28-32 м, негізінен сол жақ жағалауға орналасқан. Ол катпарлы, ұсақ шоқылы өлкемен жалғасады. Бұл беткей ұсак қиыршық, құмтасты болып келеді. Ал Ертістің оң жақ беткейі төртінші террасаны (биіктігі 40-45 м) құрайды. Ол құмайт топырақты аллювийлік жазык, желдің әрекетімен қалыптасқан. Онда қалың қарағай өседі. Ертістің сол жағасы мен аймақтың солтүстік-батыс бөлігінде көлдер мен көлтабандар бар. Олардың ең үлкені - Жалаулы, Шүрексор көлдері. Жағаның екінші, үшінші террасаларының қалыптасуы кезінде Ертіс осы көлге күйып, шығысқа қарай қайта ағып шыққан. Қазір бұл көлге Шідерті мен Өлеңті өзендері, Сілетітеңіз көліне Сілеті өзені құяды.
Солтүстік Қазақ жазығында пайдалы қазба байлықтары аз емес. Соколов-Сарыбай, қашар кен орындарында темір рудасы өндіріледі. Рудный қаласында байыту комбинаты жұмыс істейді. Әйет, Лисаков кен орындарында никель мен көмірдің мол қоры табылған. Хромит, боксит, кобальт кендері барланған. Құрылыс материалдарының да қоры мол

2. Бұл өлкенің климаты континенттігімен көзге түседі. Орталықа Азияның ыстық ауасы еркін енеді. Жауын-шашынның 60%-ына жуығы (350 мм) жаз айларында жауады. Шілденің Орталықаша температурасы 18°- 20°С, қаңтарда -17°-19°С. Арасында -30°-35°С-тык аязды күндер жиі болып тұрады. Қар қалың түседі, Орталықаша қалыңдығы 30-50 см-ге жетеді.

Солтүстік Қазақ жазығының негізгі өзені - Ертіс. Обьтың сол саласы қытайдағы Монғол Алтайының оңтүстік-батыс беткейіндегі мұздықтардан басталады. Ертіс өзенінің Солтүстік қазақ жазығында ағысы баяу. Омбы қаласына дейінгі 1000 км-ден астам бөлігінде Ертіске бірде-бір сала құймайды. Тобыл өзені құятын тұстан бастап Ертістің суы молайып, өзен арнасы бірнеше тармаққа бөлінеді. Омбы каласы тұсында өзен аңғарының ені 6 - 8 км болса, Тобылдан сағасына дейін онан да кеңейіп, 20-35 км-ге жетеді. Ертістің төменгі ағысындағы басты салалары: сол жағынан - Тобыл, Есіл, Вагай, Қоңды, оң жағынан - Омь, Тарта, Демьянка келіп құяды.

Есіл (Қазақстан жеріндегі ұзындығы 1700 км-ден астам) - Сарыарқаның солтүстігіндегі Нияз тауынан басталып, Ертіске құяды. Суы шаруашылыққа пайдаланылады. Қыста қатады. Көктемде қатты тасиды. Арнасынан шығып, жағалауында кең жайылымдар жасайды. Жағасында бас қаламыз Астана орналасқан.

Тобыл (Қазақстан жеріндегі ұзындығы - 800 км) оңтүстік Орал тауларынан басталып, Қазакстан жерін басып өтіп, Ертіске Ресей жерінде құяды. Суын шаруашылыққа пайдаланады. Шағын өзендерден Үй, Тоғызақ, Әйетп, Обаған, Шағалалы, Сілегпі, Өлеңті, Шідерті және т.б. жатады. Олардың көпшілігі қар суымен коректенеді де, жазда құрғап калады. Көктемде тасиды. Кейбірі Ертіске және оның салаларына құяды. Бұл өлкеде Құсмүрын, Шағалалытеңіз, Сілетітеңіз, Қызылқақ, Теке және т.б. ұсақ көлдер көп. Олардың сулары ащы келеді.

Солтүстік Қазақ жазығы орманды дала мен дала зоналарына кіреді. Топырақ жамылғысы оңтүстік кара топырақ пен лесс тәріздес саздың үстіне түзілген күңгірт қызыл-қоңыр топырақтан, бозды, бетегелі шөптесін өсімдіктерден тұрады. Қарабас пен қылтықсыз арпабас, ашық жасыл шатыр гүлді сәбізшөп жәнө басқа гүлдер өседі. Өзен аңғарларындағы аллювийлі cop мен сОрталықаң топырақта cop шөп, ылғалды шөптесін аралас қалың қамыс кездеседі. Орманды жерлер Қостанай мен Солтүстік Қазақстан облыстарында таралған. Онда ауданы кішілеу, далалық орман типі басым. Қайың мен көктерек шоқ-шоқ боп өсіп тұрады.

Жануарлар дүниесі де орман мен дала зонасын мекендейтін жануарлар түрлеріне ұқсас. Бұлан, елік, қоян, қарсақ, дала күзені, қасқыр, түлкі мекендейді, кемірушілерден сұр тышқан, дала ала қоржыны, аламан, саршұнақ сияқты түрлер тараған. Тундра жануарларының түрлері (тундра ақ кекілігі, өгіз шағала) кездеседі. Өткен ғасырларда Ертіс, Есіл өзендері аңғарын құндыз жайлаған, Солтүстік Қазақстан мен Қостанай ормандарында таяу араға дейін аю болған. Қазір олар жоқ, ауып кеткен. Соңғы жылдары Бұландар мен Сібір еліктері де көзге сирек түседі. Өзендер мен көлдерде Солтүстік Америкадан әкелінген ондатр жерсіндірілген. Өлке сулы, нулы болғандықтан, құстар көп мекендейді. Су айдындарында аққу, қаз, үйрек, шағала ұшып-қонады. Далада тырна, дуадақ, бүркіт кездеседі. Орманды далаларда кәдімгі сарыторғай, қараторғай, шұбар шымшық сияқты еуропалық түрлер мен ақ құр, сұр құр, ақ тұмсық қарға, тоқылдақ, сұңқар, күйкентай және т.б. құстар ұя салады. Орман шетінде, далаларда бөдене, бұлдырық, безгелдек, шәукілдек ұшады. Қысқа қарай сұр және ақ кекіліктер келеді.

Табиғаты әсем, аң-жануарларға бай өлкенің табиғи ландшафтысын сақтау мақсатында түрлі қорықтар мен ұлттық парктер ұйымдастырылған. Соның бірі - Наурызым қорығы. Бұл қорық 1959 жылы ұйымдастырылған. Қостанай облысының Наурызым ауданында орналасқан. Солтүстік қазақ жазығы республиканың егіншілік дамыған аймақтарына жатады. Оның бірқатар жері тың және тыңайған жерлерді игеру кезеңінде игерілген. Бірақ даланың сусыз өлкесі үнемі мол өнім бере бермейді. Орманды даладан басқа жерінде ылғал аз. Жылдық ылғалдың тапшылығы, топырақтың желдің әсерімен құрғауы, шаңды борандар жел эрозиясын туғызуда. Бұл - ауданның жер байлығын сақтау үшін белгілі шаралар қолданудың қажеттігін меңзейді.

№16 дәріс тақырыбы: Қазақтың қатпарлы даласы