«Қазақстанның физикалық географиясы» пәнінен оқу-әдістемелік кешені жоғары оқу орындарының 5В011600 «География» мамандығы бойынша оқитын студенттер, сонымен қатар магистранттарға және оқытушыларға ұсынылады
жүктеу/скачать 2,64 Mb.
|
1.
Қазақстанның солтүстігіндегі жылдың Орталықаша температурасы қанша? +0,4 гр.С +5,6гр.С +1,9гр.С +3,0 гр.С +9,3 гр.С 2. Қазақстанның оңтүстігіндегі жылдың Орталықаша температурасы қанша? +0,4 гр.С +5,6гр.С +1,9гр.С +13,7гр.С +9,3 гр.С 3. Қазақстан Республикасының жері батыстан шығысқа дейін қанша км созылып жатыр? 2000 км 1500 км 3000 км 500 км 4000 км 4. Шөл зонасының жауын-шашын мөлшерін анықта. 30-200мм 250-350 мм 500-700мм 1000 жуық 800-100мм 5. Қазақтың ұсақ шоқысының ең биік нүктесі? Талғар шыңы Боқтыбай Ұлытау Хан Тәңірі Ақсоран 6. Ежелгі жануар сайғақ қай табиғат зонасында кездеседі? Тундра Орманды дала Тайга Дала e.Шөл 7. Қазақстанның шөлейт және шөл зонасының топырағы қандай Қара топырақ Құмды және құмдауытты Сұр Орманды далалық Күлгін 8. Кайнозойда Қазақстанның тау жүйелері Төмен түсті Өзгеріссіз қалды Қайта көтерілді d) Қалың мұз басты е) көтерілді 9. Қоңырат кен орнының қандай кен алынады Мыс кені Полиметал Қорғасын Алтын Мырыш 10. Соколов-Сарыбай кен-байыту комбинаты қандай кенді байытады Магнитті теміртас Қызыл теміртас Мыс кені Фосфорит Никель 11. Қазақстан Республикасының жер көлемі қанша? 2,7 млн.км2 1,7 млн.км2 4,7 млн.км2 0,7 млн.км2 3,5 млн.км2 12. Қандай көмір бассейінінде көмір ашық әдіспен қазып алынады Қарағанды Екібастұз Обаған Қаратау Майкүбі 13. Қазақстанның көмір өндіретін қандай жерлерін білесің Кендірлік, Майкөбі, Екібастұз Ертіс маңы, Торғай, Теңіз көлі маңы Қостанай, Лисаковск, Шұбарқұдық Қызылорда, Арыс, Байқадам. Шу, Қаратау, Құмкөл; Доссор 14. Темір рудасын өндіретін негізгі кен орындарын атап көрсет Қандыағаш, Бозшакөл, Баянауыл, Атасу, Саколов-Сарыбай, Қашар, Лисоковск Талдықорған, Шар, Қалба, Майқайың, Байжансай, Созақ Балқаш; Аягоз; Қаратау; Жезді 15. Қазақстанда марганец кені қай жерде өндіріледі Жезді, Атасу Мойынты, Ағадыр Индер, Жарма Нарынқол, Кеген Қоңырат,Бозшакөл 16. Қазақстанның қай облысында мұнай өндіріледі Павлодар, Семей, Өскемен Қостанай, Көкшетау, Ақмола Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе. Алматы, Талдықорған, Оңтүстік Қазақстан Ақмола, Жамбыл, Семей 17. Никель рудасы қай облыста өндіріледі Атырау Шығыс Қазақстан Ақтөбе, Жамбыл Солтүстік Қазақстан 18. Фосфорит рудасы қай таулар жотасынан алынады Кетпен, Ұлытау Мұғалжар, Қаратау Қазығұрт, Алтай Маңырақ, Көкшетау Тарбағатай; Сауыр 19. Қазақстан қандай климаттық белдеуде жатыр Экваторлық Субэкваторлық Қоңыржай Тропиктік Субтропиктік 20. Қазақстанның климаты қандай қоңыржай белдеудің типіне жатады Теңіздік қоңыржай Континенті Шұғыл континенті Муссондық Барлық типке жатады 21. Ебі және Сайқын желі қай жерде соғады Батыс Қазақстан Сарыарқа Жоңғар қақпасы Торғай қақпасы Алтай 22. Атмосфералық қысымы төмен аймақ қайсысы Муссон Антициклон Циклон Фронт Бриз 23. Бүкіл табиғат кешені табиғи күйінде сақталатын территория, табиғатты қорғау формаларының бірі / географиялық зоналардың жекелеген учаскелерін табиғи күйінде сақтау, жануарлар мен өсімдіктердің сирек кездесетін және құрып бара жатқан түрлерін қорғау/, онда шаруашылық жұмыстар жүргізілмейді – Қорықтар Қорықшалар Ұлттық парктер Резерваттар Табиғи ескерткіштер 24 Қазақстан климатына қыс айында әсері мол табиғи құбылыс Азия антициклоны Ауа массалары Тропиктік ауа Циклон Азор максимумы 25. Қазақстандағы жауын шашын мол түсетін жерлерді көрсет Алматы Алтай Арал Атырау e) Орал 26. Қорғалжын қорығындағы көл a) Арал b) Теңіз c) Алакөл d) Зайсан e) Теке
27. Қапшағай су қоймасы салынған өзен а) Іле b) Шу
c) Аягөз d) Қаратал e) Сырдария 28. Атырау қаласы қандай өзен бойында орналасқан
Жем Есіл Ақжайық Әмудария Тобыл. 29. Қазақстанда қандай ірі су қоймасы бар Қапшағай Кеңгір Шардара Бұқтырма Сергеев 30. Бұқтырма су қоймасы қандай өзенде салынған Шарын Қаратал Іле d) Ертіс e)Тобыл
31. Арал теңізінің тұздылығы қанша a) 35% b) 14%
c) 10% d.) 20%
e 5 % 32. Арал теңізіндегі қорықты атаңдар
Үстірт Барсакелмес Марқакөл Қорғалжын Наурызым 33. Арал теңізін зеттеген ғалымдар Семенов, Мушкетов, Арсеньев Уалиханов, Борщов, Рубрук Северцов, Берг, Краснов Глинка, Герасимов, Недструев Николаев, Герасимов,Мильков 34. Арал теңізі деңгейінің төмендеуіне әсер еткен факторлар Космостық Антропогендік Геологиялық Климаттық Тектоникалық 35. Қазақстанның солтүстігінде орналасқан орманды дала зонасының топырағы Орманның сұр Қара,коңыр Тақыр СОрталықаң Күлгін 35. Топырақтың құнарлы қабатының жойылуы а)Топырақ эрозиясы b)Топырақты мелиорациялау c)Қар тоқтату d)Ағаш егу e)Рекультивация 36. Топырақтың құнарлы қабаты деп нені айтамыз
Сазды қабат Қарашілікті қабат Ауыспалы қабат Құмды қабат Лессты қабат 37. Орманды дала зонасында өсетін өсімдіктер Жусан, изен, теріскен ,көкпек Арпабас, итқонақ, сиырсілекей. d) Мия, құм акациясы, адыраспан Қараот, итсигек, ебелек Теріскен, жалбыз, сексеуіл 38. Қазақстанда кездеспейтін табиғат зонасын тап Орманды дала Аралас орман Шөлейт Дала Шөл 39. Орманды дала зонасында өсетін ағаштар Бал қарағай, самырсын Шырша, қарағай. Қайың, терек Сексеуіл, жыңғыл Теріскен, мия 40. Наурызым қорығы қай облыста орналасқан Ақмола Жезқазған Қостанай Торғай Повлодар. 41.<.test> Жоңғар алатауынан бастау алатын өзендер Ақсу, Қаратал Шу, Талас Іле, Шелек Сарысу, Жайық Жем, Ырғыз 42. Жоңғар Алатауы қандай қатпарлық кезеңінде пайда болған Палеозой Мезозой Кайнозой Протерозой Архей 43. Балқаш көлі алабына жататын өзендер Жайық, Жем Арыс, Келес Ақсу, Лепсі Ертіс, Үлбі Сағыз, Жем 44. Жоңғар қақпасында соғатын желді ата Арыстанды Қарабас Алтын күрек Ебі, Сайқан Шелек Фен, бора 45. Қазақстанның солтүстігіндегі қаңтардың Орталықаша температурасы қанша? а) 2 гр.С б) 6гр.С
с) -.14,5 гр.С d) -19гр.С e) -25 гр.С
Қазақстанның оңтүстігіндегі қаңтардың Орталықаша температурасы қанша? -2 гр.С 6 гр.С -14,5 гр.С -19гр.С -25 гр.С 47. Қазақстанның солтүстігіндегі шілденің Орталықаша температурасы қанша? + 10 гр.С +13,9 гр.С +19,1 гр.С +9,3 гр.С е) +31 гр.С 48. Қазақстанның оңтүстігіндегі шілденің Орталықаша температурасы қанша?
+ 10 гр.С +13,9 гр.С +9,1 гр.С +29,3гр.С +31 гр.С 49. Табиғатта өзеннің қөректенуінің қанша негізгі типтері бар? 4 5 3 2 1 50. Қазақстанның территориясының 44 процентін қай зона алып жатыр? Дала Орманды дала Шөлейт Шөл Биік таулы 51. Қазақстан Республикасының жері оңтүстіктен солтүстікке қарай қанша км созылып жатыр? 500 км 1000 км 2000 км 1600 км 1500 км 52. Қазақтың ұсақ шоқысының ең биік нүктесінің биіктігі қанша? 1565м 2135м 4975м 7439м 8848м. 53. Қорғалжын қорығының негізгі мақсаты. Қызғылт қоқиқоздарды қорғау,көл ландшафттарын және басқа құстар мен жануарларды қорғау Дала ландшафтары мен тұяқты жануарларды қорғау Көлдерді қорғау Орман массивтерін қорғау Шөл ландшафттары мен жануарларын қорғау 54. Қазақстандық Алтайда тау мұздықтары қандай биіктіктен басталады? 1000-1100м 1900-2000м. 2500-2600м. 3500-4000м. 5000 м.жоғары 55. Темір рудасын өндіретін негізгі кен орындарын атап көрсет Қандыағаш, Бозшакөл, Баянауыл, Атасу, Саколов-Сарыбай, Қашар, Лисоковск Талдықорған, Шар, Қалба, Майқайың, Байжансай, Созақ Балқаш; Аягоз; Қаратау; Жезді 55. Қазақстанның орманды дала зонасында қандай топырақ басым? Орманның сұр топырағы, қаратопырақ Сұр, қоңыр Қызғылт, қоңыр, сұр Орманның күлгін топырағы Қызыл-сары ферраллитті 56. Құрғақ даланың топырағын атаңыз. Сұр орман Қызғылт Күлгін Карбонатты Шалғынды 57. Каспий теңізінің деңгейінің абсолюттік биіктігін анықтаңыз. 1320м. – 28м. 0м. -53 м. 200-205м. 58. Қазақстандағы ең суы мол өзен. Сырдарья Урал Іле Ертіс Тобыл 59. Орманды дала және дала зонасы Қазақстан территориясының қанша процентін алып жатыр? 9,4 11 5,6 7,5 28,5 60. Қазақстандық Алтайдағы ең үлкен көл Алакөл Зайсан Балқаш Марқакөл Сасықкөл 61. Қазақтың ұсақ шоқысын қандай табиғат зоналары кесіп өтеді? Тайга,аралас орман,орманды дала Тайга,орманды дала, дала Орманды дала,дала Дала, шөл,шөлейт Биіктік белдеулі облысы 62. Тарбағатай тауының ең биік нүктесі Тастау тауының биіктігі қанша? 1855м. 3134м. 5538м. 7439м. 8848м. 63. Боксит кенінен қандай метал қорытылады Алтын Мыс Қорғасын Алюминий Мырыш 64. Қазақстан қай материкте орналасқан ?Солтүстік Америкада Еуропада Еуразияда Азияда Африкада 65. Қазақстан жер көлемі жөнінен дүние жүзінде нешінші орында? 9 орында 3орында 5 орында 13 орында 4 орында 66. Топырақтың құнарлы қабатының жойылуы Топырақ эрозиясы Топырақты мелиорациялау Қар тоқтату Ағаш егу Рекультивация 67. Қазақстан шекарасының ұзындығы? a) . 25км b) 2500км c) 15000км d) 17000 км e) 12000 км 68. Қазақстанның солтүстігіндегі жылдың Орталықаша температурасы қанша?
+0,4 гр.С +5,6гр.С +1,9гр.С +3,0 гр.С +9,3 гр.С 69. Қазақстанның оңтүстігіндегі жылдың Орталықаша температурасы қанша? a) +0,4 гр.С b) +5,6гр.С c) + 1,9гр.С d) +13,7 гр.С e) +9,3 гр.С 70. Қазақстан Республикасының жері батыстан шығысқа дейін қанша км созылып жатыр?
2000 км 1500 км 3000 км 500 км 4000 км 71. Қазақстан құрылықта қандай мемлекеттермен шекаралас? a) Түркия, Ауғанстан, Өзбекістан, Иран b ) Ресей, Қытай,Қырғыз,Өзбекстан,Монғолия c) Ресей,Қытай,Қырғыз,Өзбекстан,Түрікменстан d) Қырғызтан, Тәжікістан, Иран, Пәкістан e) Ауғанстан, Өзбекістан, Иран, Монғолия 72. Шөл зонасының жауын-шашын мөлшерін анықта.
30-200мм 250-350 мм 500-700мм 1000 жуық 800-1000 мм 73. Қазақстан климатына қыс айында әсері мол табиғи құбылыс a) Азия антициклоны b) Ауа массалары c) Тропиктік ауа d) Циклон e) Азор максимумы 74. Қазақстандағы жауын шашын мол түсетін жерлерді көрсет
Алматы Алтай Арал Атырау Орал 75. Қорғалжын қорығындағы көл Арал Теңіз Алакөл Зайсан Теке 76. Қапшағай су қоймасы салынған өзен Іле Шу Аягөз Қаратал Cырдария 77. Атырау қаласы қандай өзен бойында орналасқан Жем Есіл Ақжайық Амудария Тобыл 78. Қазақстанда қандай ірі су қоймасы бар Қапшағай Кеңгір Шардара Бұқтырма Сергеев 78. Бұқтырма су қоймасы қандай өзенде салынған a) Шарын b) Қаратал c) Іле d) Ертіс
e) Тобыл 79. Арал теңізінің тұздылығы қанша
35% 14% 10% 20% 5% 80. Арал теңізіндегі қорықты атаңдар Үстірт Барсакелмес Марқакөл Қорғалжын Наурызым 81. Қазақстан қай материкте орналасқан ?Солтүстік Америкада Еуропада Еуразияда Азияда Африкада 82. Қазақстан Республикасының жер көлемі қанша?
2,7 млн.км2 1,7 млн.км2 4,7 млн.км2 0,7 млн.км2 3,5 млн.км2 83. Қазақстан жер көлемі жөнінен дүние жүзінде нешінші орында?
1 орында 9 орында 5 орында 13 орында 4 орында 84. Қазақстан шекарасының ұзындығы? 25 км 2500 км 15000 км 17000 км 12000 км 85. Қазақстан Республикасының жері батыстан шығысқа дейін қанша км созылып жатыр? a) 2000 км b) 1500 км c) 3000 км d) 500 км e) 4000 км 86. Қазақстан Республикасының жері оңтүстіктен солтүстікке қарай қанша км созылып жатыр?
500 км 1000 км 2000 км 1600 км 1500 км 87. Қазақстан Республикасында қанша халық тұрады? 15,5 млн 16,7 млн 18 млн 4,2 млн 13 млн 88. Қазақ тілі қандай тіл семьясына жатады? Үнді-еуропалық Оралдық Алтайлық Ағылшын Парсы 89. Қазақстан құрылықта қандай мемлекеттермен шекаралас? Түркия, Ауғанстан, Өзбекістан, Иран Ресей, Қытай,Қырғыз,Өзбекстан,Монғолия Ресей,Қытай,Қырғыз,Өзбекстан,Түрікменстан Қырғызтан, Тәжікістан, Иран, Пәкістан Ауғанстан, Өзбекістан, Иран, Монғолия 90. Қазақстандағы ең биік шың? Талғар шыңы Боқтыбай Ұлытау Хан Тәңірі Музтау 91. Қазақстандағы ең биік шыңның абсолюттік биіктігі (м) 5070 6995 6500 7000 7050 92. Хан Тәңірі шыңын алғаш зертеген саяхатшы ғалым? Прежевальский Семенов-Тян-Шанский Л.С. Берг Әл-Фараби Герасимов 93. Қазақстандағы теңіз деңгейінен ең төмен жатқан жер? Қауынды Қарақия Каспий маңы Тұран ойпаты Батыс Сібір жазығы 94. Қарақия ойысы қайда орналасқан? Арал маңында Маңғыстау түбегінде Алтайда Каспий маңы ойпатында Тұран ойпатында 95. Қазақстандағы ең төмен жатқан жердің абсолюттік тереңдігі (м) 132 м 5 м 0 м 50 м 210 96. Қазақ (Қырғыз) АССР –ін қай құру туралы қаулы қай жылы қабылданды? 1917-Верныйда 1920- Мәскеуде 1925-Ақмолада 1970-Алматыда 1924 - Қызылордада 97. 22 жасында Орыс География Қоғамына мүше болған қазақ ғалымы? Қ.Сәтпаев Ә. Марғұлан Ш. Уәлиханов Әл-Фараби М.Қашғари 98. Қырғыз халқының «Манас» эпосын алғаш рет қағазға түсірген саяхатшы ғалым? Семенов-Тян-Шанский Ш. Уәлиханов Пржевальский М. Ауезов И.Мушкетов 99. Шоқанның орыс саяхатшы досы? А.С. Пушкин Н. Потанин М.Маклай Л.С. Берг С.Краснов. 100. Қазақстанда қандай ірі су қоймасы бар Қапшағай Кеңгір Шардара Бұқтырма Сергеев 101. Еуропалықтарға белгісіз Қытай жеріне саяхат жасап,Іле Жоңғар Алатауын зерттеген саяхатшы-ғалым. Пржевальский Семенов-Тян-Шанский Ш.Уалиханов Н. Потанин Н.Баранский 102. Жоңғар Алатауы қандай қатпарлық кезеңінде пайда болған a)Палеозой b)Мезозой c)Кайнозой d)Протерозой e)Архей 103. Алтайдың ең биік нүктесі? а) Мұзтау b) Ақтау c) Қаратау d) Хан-тәңірі e) Үлкен Боқтыбай 104. Қоңырат кен орнының қандай кен алынады a) Мыс кені b) Полиметал c) Қорғасын d) Алтын
e) Мырыш 105. Соколов-Сарыбай кен-байыту комбинаты қандай кенді байытады a) Магнитті теміртас b) Қызыл теміртас c) Мыс кені d) Фосфорит e) Никель 106. Боксит кенінен қандай метал қорытылады a) Алтын b) Мыс
c) Қорғасын d) Алюминий e) Хром 107. Қандай көмір бассейінінде көмір ашық әдіспен қазып алынады a) Қарағанды b) Екібастұз c) Обаған d) Қаратау e) Шұбаркөл 108. Қазақстанның көмір өндіретін қандай жерлерін білесің a) Кендірлік, Майкөбе, Екібастұз b) Ертіс маңы, Торғай, Теңіз көлі маңы c) Қостанай, Лисаковск, Шұбарқұдық d) Қызылорда, Арыс, Байқадам e) Аят, Жезқазған 109. Темір рудасын өндіретін негізгі кен орындарын атап көрсет
Қандыағаш, Бозшакөл, Баянауыл, Атасу, Соколов-Сарыбай, Қашар, Лисоковск Талдықорған, Шар, Қалба, Майқайың, Байжансай, Созақ Семей,Шымкент 110. Қазақстанда марганец кені қай жерде өндіріледі Жезді, Қарадал Мойынты, Ағадыр Индер, Жарма Нарынқол, Кеген Шу, Лепсі 111. Қазақстанның қай облысында мұнай өндіріледі Павлодар, Өскемен Қостанай, , Ақмола Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе Талдықорған, Оңтүстік Қазақстан Жамбыл, Өскемен 112. Қазақстандығы ең ірі тау мұздығы? а) Тұйық су b) Корженевский c) Талғар d) Шокальский e) Тронов 113. Фосфорит рудасы қай таулар жотасынан алынады a) Кетпен, Ұлытау b) Мұғалжар, Қаратау c) Қазығұрт, Алтай d) Маңырақ, Көкшетау e) Қалба,Кетпен 114. Қазақстан қандай климаттық белдеуде жатыр Экваторлық Субэекваторлық Қоңыржай Тропиктік Субтропиктік 115. Қазақстанның климаты қандай қоңыржай белдеудің типіне жатады Теңіздік қоңыржай Континенті Шұғыл континентті Муссондық Дұрыс жауабы жоқ 116. Ебі және Сайқын желі қай жерде соғады Батыс Қазақстан Сарарқа Жоңғар қақпасы Торғай қақпасы Шығыс Қазақстан 1 Дұрыс жауабы жоқ 117. Жетісу өлкесінде ағатын өзендер Сырдария, Талас, Аса, Доңызтау, Сайрамсу, Тоғыс, Бөген Үлкен Жыланшық, Сарысу, Ырғыз, Ойыл, Сағыз, Ор, Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу, Көксу, Аягөз, Тентек Нұра, Мойынты, Шідерті, Шоған, Шор, Қызылсу e) Сарысу, Талас, Тоғыс, Шор, Аягөз, Бөген, 118. Қазақстандағы ең ыстық жерді ата Қарақұм шөлі Қызылқұм шөлі Мойынқұм шөлі Бетпақдала Тұран 119. Қазақстан климатына қыс айында әсері мол табиғи құбылыс Азия антициклоны Ауа массалары Тропиктік ауа Циклон Атлант ауа массасы 120. Қазақстандағы жауын шашын мол түсетін жерлерді көрсет Алматы Алтай Арал Атырау Бетпақдала Қазақстанның физикалық географиясы пәнінен глоссарий Абсолюттік биіктік - жер бетінің алыс нүктесінің теңіз деңгейіне қатысты алғандағы биіктігі. Абсолюттік биіктік картада горизонтальдармен және жеке нүктелер түрінде көрсетіледі. Азимут — бақылау нүктесінен өтетін меридиан жазықтығы мен сол нүктені қиятын бағыттың вертикаль жазықтығы арасындағы қос қырлы бұрыш. Азимут меридианның солтүстік ұшынан сағат тілі бағытымен 00-тан 3600-қа дейін өлшенеді. Аласа таулар - онша тілімделмеген, биіктік зоналарына жіктелмеген, биіктігі 1000-1500 м-ге дейінгі таулар. Альпілік қатпарлану - атмосфералық қысым жоғары аймақ. Оның Орталықалық бөлігінде қысым жоғары, шеттеріне қарай төмендейді. Антициклондық аймақта желдер солтүстік жарты шарда сағат тілі бағытымен, ал оңтүстік жарты шарда сағат тіліне қарсы бағытта соғады. Карталарда антициклон Орталықалығында қысым жоғары болатын тұйық изобаралар жүйесі түрінде бейнеленеді. Антициклонның көлемі – 2000-3000 км, олар көбінесе жоғары ендіктерде, ал қыс кезінде қоңыржай ендіктерде де қалыптасады. Антициклонға ашық ауа райы тән, ауа ағындары отасынан шетіне қарай төменге бағытталған. Артезиан сулары — жердің су өткізбейтін қабаттары аралығында қысыммен жатқан сулар. Ұңғымаларды бұрғылағанда аотезиан сулары жер бетіне ағып шығады немесе фонтан күйінде атқылайды. Атмосфералық жауын-шашын — жер бетіне атмосферадан сұйық немесе қатты күйде (жаңбыр, қар, шық, бұршақ, қырау) келіп түсетін ылғал. Аккумулятивті жазықтар - шығу тегі әртүрлі (теңіздік, көлдік, аллювиалды, мұздық) шөгінділермен жабылған жазықтар. Аллювиалды жазықтарға Тұран ойпаты, ал теңіздік жазықтарға Каспий маңы ойпатын жатқызуға болады. Белдеулік уақыт — әрбір сағаттық белдеудің Орталықа меридианындағы жергілікті уақыт. Жер шарында әрқайсысы 15 градустан болатын 24 сағаттық белдеу бар, әр белдеуге өзіндік уақыт тән. Биік таулар - биіктігі 3000 м-ден асатын, жер бедері күрделі, биіктік белдеулері айқын ажыратылатын таулар. Биік таулардың қар сызығынан жоғары жатқан бөліктеріне мұздық жер бедері тән. Географиялық бойлық - нүкте мен бастапқы меридиан арасындағы бұрыштық қашықтық. Бастапқы меридианнан шығысқа қарай шығыс бойлық, батысқа қарай – батыс бойлық жатыр. Бойлық 0 градустан 180 градусқа дейінгі аралықта өлшенеді. Бір меридиан бойынша орналасқан нүктелердің барлығының бойлығы бірдей. Географиялық ендік - нүктеден экватор кеңістігіне дейінгі бұрыштық қашықтық. Солтүстік және оңтүстік ендіктерді ажыратады, 0 градустан 90 градусқа дейін өзгереді. Географиялық координаталар - жер бетіндегі нүктенің экватор мен бастапқы меридианға қатысты орнын анықтайтын шамалар. Геохронологиялық карта - жердің геологиялық тарихында болған оқиғалардың ретін бейнелейтін кесте. Геохронологиялық шкалалар эраларға, олар өз кезегінде дәуірлерге жіктелген. Геохронологиялық карта тау жүйелерінің пайда болған уақыты мен пайдалы қазбалардың қалыптасу кезеңін, тіршіліктің даму тарихын да көрсетеді. Гумус — пырақтың органикалық бөлігі, топырақ құнарлылығын анықтайтын басты көрсеткіш. Гумус тірі организмдердің қалдықтарынан түзіледі, топырақтың беткі қабатын қара, қоңыр түстерге бояйды. Декреттік уақыт — тәуліктің жарық мерзімін неғұрлым тиімді пайдалану мақсатында бір сағатқа ілгері жылжытылған белдеулік уақыт. 1930 жылы енгізілген. Денудация — тау жыныстарының үгілу өнімдерінің жайлылығы, жер бетінің неғұрлым ойпаң бөліктеріне тасымалдануы (сумен, желмен, ауырлық күші әсерінен). Ойпаттарда жыныстар жиналады, мұны аккумуляция дейді. Денудациялық жазықтар - қатты кристалды жыныстардан түзілген және төбелі жазықтар (Сарыарқа). Денудациялық жазықтар қатарына шөгінді жыныстардан тұратын Үстіртті де жатқызады. Диорит - күңгірт түсті интрузивтік тау жынысы. Жазықтар - біркелкі тегіс немесе аздап көтеріңкі жер бедері тән кеңістіктер (құрлықтың 60 %-ын құрайды). Жазықтар көбінесе платформаларға сәйкес келеді. Ойпатты жазықтардың биіктігі 200 м-ден аспайды, төбелі жазықтардың биіктігі 200-500 м шамасында болады. Шығу тегіне қарай аккумулятивтік және денудациялық жазықтар жіктеледі. Жер бедері - жер бетінің кедір-бұдырлығы. Жер бедері көлеміне, жасына және шығу тегіне, сыртқы түріне байланысты жіктеледі. Жер бедерін зерттейтін ғылым саласын геоморфология деп атайды. Жер сілкінулер - жер асты дүмпулері мен жер бетіндегі тербелістер. Жер сілкінулер 5-700 км тереңдегі ошағынан (гипоцентр) басталып, жан-жаққа таралады. Жер сілкіну күші мен қарқындылығын баллмен есептейді. Жер қыртысы - литосфераның сыртқы қабығы, шөгінді, гранит және базальт қабаттарынан тұрады. Изосызықтар - картада бейнеленетін құбылыстардың бірдей шамаларын қосатын сызықтар. Тереңдігі бірдей нүктелерді қосатын сызықтар изобаталар, температурасы бірдей нүктелерді қосатын сызықтарды изотермалар, биіктігі бірдей нүктелерді қосатын сызықтарды горизонтальдар, ал қысымы бірдей нүктелерді қосатын сызықтарды изобаралар дейді. Климат - белгілі бір аумақта жылма-жыл қайталанып отыратын ауа райының көп жылдық Орталықаша жиынтығы. Каньон - беткейлері тік болатын, өте терең және тар аңғар. Қазақстанда ірі Шарын каньоны орналасқан. Ландшафт — құрамындағы табиғат компоненттері мен морфологиялық бөліктері өзара үйлескен, өзіндік құрылымы бар аймақтық табиғат кешені. Магма - жердің терең қойнауында жоғары температура мен үлкен қысым жағдайында түзілетін, балқыған, құрамында газ болатын масса. Суынғаннан кейін магмалық (жанартаулық) жыныстар түзеді. Магмалық тау жыныстары — суынған лавадан түзіледі. Жер қыртысында қатып қалған магмалық тау жыныстары интрузивтік, ал жер бетіне ағып шыққандары эффузивтік деп аталады. Құрамындағы кремнезем мөлшеріне байланысты магмалық тау жыныстары қышқыл (алтын, хром, платина кендері), негізгі (темір мен титан кендері) және ультранегізді (никель, хром, платина кендері) болып бөлінеді. Метаморфтық тау жыныстары - агмалық немесе шөгінді тау жыныстарына жоғары қысым немесе температура әсер еткенде қалыптасады. Магмалық жыныс гранит гнейске, ал шөгінді жыныстар мәрмәр, кварцит, тақтасқа айналуы мүмкін. Минерал - минерал тау жыныстары құрамына енеді, олардың тұрақты құрамдас бөлігі болып табылады. Мысалы, кварц, слюда магмалық тау жыныстарға, ал доломит шөгінді жыныстарға тән. Сейсмикалық белдеулер — литосфералық плиталардың шекараларындағы қозғалмалы аймақтар, мұнда тау жасалулар жүреді, жер сілкінулер жиі қайталанады. Тақырлар - шөлдердің өсімдіксіз бөліктері, негізінен сазды шөлдерге тән. Суды нашар өткізетіндіктен бетіндегі ылғал тез буланып кетеді. Біртіндеп жер беті жарылып, тақырлар қалыптасады. Тақырлар көбінесе Батыс Қазақстанда таралған. Тау жотасы - созыла орналасқан көтеріңкі жер бедері. Тау жотасының ең биік бөлігін қырқа деп атайды, мұнда шыңдар мен олардың арасындағы төмендеу бөліктер орналасады. Бірнеше тау жоталары түйісетін ауданды тау түйіндері деп атайды. Тау жоталары аралығында тауаралық аңғарлар орналасады. Тау жыныстары - жер қыртысын құрайтын табиғи күйдегі минералдар. Шығу тегіне қарай магмалық, шөгінді және метаморфтық деп бөлінеді. СОрталықаңданған топырақтар - құрамында едәуір тереңдікке дейін еріген күйдегі тұздар болатын топырақтар. Мұндай топырақтардың беткі бөлігі құрылымсыз, тығыз келеді. СОрталықаңданған топырақтар дала зонасының оңтүстігінде, шөлейт пен шөлде кездеседі. Үгілу - тау жыныстарының сыртқы күштер әсерінен бұзылу процесі. Физикалық үгілу тау жыныстарының температураның күрт өзгерістері нәтижесінде бұзылуы болса, аяздық үгілу кезінде жыныстар саңылаулар мен капиллярларда судың қатып қалуы әсерінен бұзылады. Химиялық үгілу — әртүрлі қосылыстар әсерінен жыныстардың тотығып, үгілуі, ал органикалық немесе биологиялық үгілу тірі организмдердің тіршілік әрекеті нәтижесінде жүреді. Циклон - ауа массаларының құйын тәрізді қозғалатын аймағы, Орталықалығында төмен қысым байқалады. Қысымның таралуына байланысты желдер шеттерінен Орталықалыққа қарай соғады. Жер шарының өз осінен айналуына байланысты желдер солтүстік шарты шарда сағат тіліне қарсы бағытта, оңтүстік шарты шарда сағат тілі бағытына сәйкес соғады. Шөгінді тау жыныстары - минералды бөлшектердің, тірі организмдердің қалдықтарының жиналуынан түзілетін жыныстар. Құрамындағы бөлшектерінің мөлшеріне қарай саз (0,001 мм-ден аз), лесс (0,1 мм-ге дейін), қиыршық тастар (1-10 мм) және т.б. деп бөлінеді. Тіршілігін тоқтатқан организмдердің қалдықтарынан әктас, мұнай сияқты шөгінді тау жыныстары түзіледі. Эндемик - таралу ауданы өте шектеулі өсімдіктер мен жануарлардың түрі, туысы, тұқымдасы. Есенжолов Бауыржан Қаириденұлы Қазақстанның физикалық географиясы Оқу-әдістемелік кешен Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің редакциялық-баспа бөлімі . . ж баспаға қол қойылды. Көлемі 10.93 б.п. Таралымы 100 дана. Тапсырыс № . Қағаз көшірмелі. Ризография. Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің баспаханасында басылған Отпечатано в типографии Кокшетауского государственного университета им.Ш.Ш.Уалиханова Мекен жайымыз: Қазақстан, Ақмола обл., Көкшетау қ., Абай көшесі, 76, Ш. Уәлиханов атындағы КМУ РБҚ. e-mail: universi@kokshetau.online.kz жүктеу/скачать 2,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|