292
“жұмақ” ұғымына сәйкес келеді. Екіншіден, мұрат түпкі мақсат,
арман-тілек, ең жақсы қоғам, мінсіз адам дегендерге жақын мағынада
қолданылады. Бұл әр түрлі утопиялық ілімдерге тән позиция.
Үшіншіден, мұрат ұғымы ішкі құндылығы жоғары және жеткілікті
тұтастықпен байланыстырылады. Аталған аксиологиялық позиция
құндылық ұғымын қайтадан негіздеуді талап етеді
1
. Жоғарыдағы
позицияның басты кемшілігі жалпы рационалистік парадигмадан
туындайды. Ақиқат кісілік қасиеттерден абстрактыландырылған
объективті шындыққа сәйкестік болып табылса, онда мұрат жеке
тұлғадан гөрі, жалпылама әлеуметтік тұтастыққа көбірек иек артады.
Егер қазақ ақын-жырауларының мұрат туралы түсініктеріне
қайта оралсақ, онда оларда қаншама теориялық көпдеңгейлілік
болмағанымен интуитивті деңгейде мұрат пен кісіліктің тығыз
байланыста пайымдалатынын атап өткен жөн. Бұл жерде назар
аударатын нәрсе эстетикалық мұрат пен ақиқаттың тұтаса келуі.
Алайда бұл синкретизм ақын-жыраулар мен эпоста әртүрлі көрініс
табады. Соңғымен салыстырғанда тұлғалық мұраттар еуропадағыдай
дараланбаса да, өзіндік сипатқа ие бола бастады. М.З. Ахметовтың
пікірінше, эпоста жырды шығарушының мұраттары бой тасалап
қалады, “онан гөрі белгілі тарихи ортада қалыптасқан дәстүрлі
қоғамдық сана айқынырақ көрініс береді, кейіпкерлердің бейнесі де
соған лайық жасалады. Көбінесе, олар ересен күш-қуаты бар
батырлар, мифтік образдар, әділеттілік, адалдық үшін аянбай
күресетін аңыздық бейнелер кейіпінде көрінеді”
2
. Батыр мәдени
феномен ретінде қаншама қауымнан бөлінгенімен, одан тым алыс кете
алмайды. Біз осы сипатта батыстық мұрат туралы позициялардың
көшпелі ел мұраттарын түсіндіруде дәрменсіздік көрсететініне назар
аудардық. Кейінгі ғасырларда ел мұраты түбегейлі өзгерістерге
ұшырайды. Рулық құндылықтар мемлекет, ұлыс игіліктеріне тәуелді
бола бастады. Қазақ хандығы жайында батыр мәдени феномені
қаншама маңызды болғанымен, мұрат жаршысына ақын-жырау
айналады. Осы туралы Ахмет Байтұрсынов, әдеттегідей, өзінің дәл
бағасын бере алады: “Елде бар рухты ақын ықтимал дәріптеп,
күшейтіп, көпіртіп, көркейтіп айтуы. Бірақ жұртта жоқ рухты ақын
өзінен шығара алмайды. Ақын сөзіне жұрт рухының сәулесі түспей
тұрмайды. Халықтың батырлары кетіп, басқаға бағынып, рухы сөнген
уақыттағы қазақ ақындарының сөзі әлі айтылғанды сипаттайды”
3
[.
Ақын-жыраулар адамдық толыққанды тіршіліктен туатын өмір
қызықтарының толассыз қуатына назар аударайық.
1
Мур Дж.
Принципы этики. – М: Прогресс, 1984.
Достарыңызбен бөлісу: