Қазыналы биікте. Р. Нұрғалидің азаматтық, ұстаздық, ғалымдық келбеті. –Алматы,

Публицистика – жазушыны мен журналистің әлеуметтік пікір айтуы ғана емес, қоғам, өзі өмір сүріп отырған орта, онда болып жатқан құбылыстарға, өзгерістерге үн қосуы және терең ой қозғап, белгілі бір оқиға, өзгерістерге қауымды еліктіре білген жағдайда публицистің шеберлігі танылады. Сонымен публицистика саяси көркем проза ғана емес, қаламгердің қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді толғайтын қаруы, ішкі, сыртқы саясатқа өз көзқарасын білдіретін, сол мәселелерді айшықты сөз кестесімен насихаттайтын құралы. Публицистика ақиқат оқиғаларды ғылыми тұрғыда дәйектеуге, жан-жақты ашып көрсетуге де мүмкіндік береді. Және қоғамдағы жағымды-жағымсыз негіздерді сынауға, кемшіліктерді жоюға, көкейкесті проблемалардың шешімін табуға да септегін тигізеді. Ал, публицистің мақсаты - өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы адамдардың өмірін, ғылым мен мәдениеттегі жаңалықтары, тұрмыс пен моральдың өзекті мәселелері туралы салиқалы ой-толғаныс айту. Заман тарихын жазу, өмір құбылыстарының шын шежіресін жасау, өмір көшіне ілесе отырып, өз дәуірінің өнегелі жаршысы болу да публицистің еншісінде. Филология ғылымдарының докторы Б.Жақыпов публицистке былай анықтама береді: «Публицистер – осы бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі мазмұндық жағынан байытылып, толығуын, басты, қоғамдық маңызы зор ой, идеяларды күн тәртібіне қоюды жүзеге асыратын адамдар. Бірақ нағыз кәсіби публицист – сонымен бір мезетте танымал журналист болып та қызмет атқара береді» [1,31-32]. Публицистика – кең ауқымды ұғым, белгілі бір оқиғалар мен проблемаларды қозғайтын көркем шығармалардың барлық түрінде де публицистика кездеседі. Публицистика сарынында көркемдеу құралдары мен публицистикалық элементтер де астасып жататын, өзіндік функциясы, құрылымы, формалары бар, белгілі жанрлардың жүйесін құрайтын әдебиет пен журналистикаға ортақ түр.

Филология ғылымдарының докторы, профессор Қ.Р. ҰҒА академигі Р.Нұрғали қазақ әдебиеттану ғылымының күрделі міндеттері мен мәселелері төңірегінде сүбелі зерттеу еңбектер жазған, қазақ әдебиетінің қисыны, тарихы, сынына ғылыми салмағы бар, игілікті үлес қосып келе жатқан белгілі ғалымдардың ішіндегі бірегейі. Р.Нұрғали тек әдебиет зерттеушісі ғана емес, көркем шығармалар жазған шебер жазушы, көркем шығармашылығынан әсте бөліп қарауға болмайтын белгілі публицист. Р.Нұрғали публицистикасының идеялық, бейнелеу, тақырыптық аясы көркем шығармаларымен астасып жататын, өзекті мәселелерді талдауда, сараптауда дәйектілігімен, фактілерінің шыншылдығымен, көркемдігімен ерекшеленеді. Автор өзінің публицистикасын оқушыға түсінікті етіп, өте қарапайым тілде жатық жазады. Ол тек өршіл, өміршең талдауларымен ғана емес, әділ, сергек, сенімді пікір айтуымен оқушысын тәнті ететін қасиеттерге де ие. «Публицист болашақ шығармасының тақырыбын таңдай білуі керек. Оны дамытып және өңдей білуі тиіс. Публицистиканың қандай жанрында шығарма жазғанда да журналист осы үш заңдылыққа сүйенеді. Шығарманың тақырыбы ұнамды, мазмұны тартымды болуы публицистиканың негізгі міндеті» [2,129],- дейді публицистика теориясын зерттеген ғалым Т.С.Амандосов.

1977 жылы «Жалын» баспасынан шыққан Р. Нұрғалидың «Дән» [3] атты үш циклдан тұратын новеллалар жинағы үлкен идеялық-көркемдік жүк арқалаған туынды. Бұл кітап «Жігер», «Алау», «Серпін» деген тарауларға бөлінген және әр тараудың өзіндік ерекшелігі бар. Бірінші тарауда тың ерлерінің қажыр-қайраты, ой-санасы, болмысы суреттелсе, екінші тарауда өндіріс саласындағы адамдардың басынан кешкен оқиғалар қамтылып, үшінші тарауда тың еңбеккерлерінің ерен еңбегі, қарапайым еңбек адамдарының тіршілігі, өзіндік характері сәтті ашылған. «Дән» жинағының формалық ізденісі мен композициялық құрылымы ерекше және автор тек фактілер мен цифрларды беруді мақсат етпей, болған оқиғаларды қысқа да әсерлі баяндай білгендігімен ұтқан. Осы кітаптың игілікті тұстарына белгілі журналист Жанболат Аупбаев былай деп баға береді: «Дән» новеллалар жинағын оқып шыққанда көзге ұрып, көкейге ұялайтын нәрсе – оның архитектоникалық құрылымы. Қазіргі очерктер кітабында көп ескеріле бермейтін бір тиянақтылықты оның «Жігер», «Алау», «Серпін» атты тарауларындағы публицистикалық пафосқа толы авторлық ремаркалары одан сайын жандандырылып тұр. Біздіңше осы бір шағын творчестволық әдістің өзі әйтеуір кітап шығару үшін ғана емес, автордың «Дән» новеллалар жинағын керісінше ұзақ уақыт ойда пісіріліп, терең толғанылып, оқырмандарға өзінің жан сыры ретінде ұсынған дүние екендігін аңғартады» [4]. Расында да бұл новеллалар жинағының мазмұны терең, еңбек жолындарғы адамдардың тағдырын көркем суретпен бейнелеген өмір деректерін боямасыз шындық тұрғыдан табиғи баяндау тәсілдерін орынды пайдаланған деуге әбден болады.

Атақты комбайыншы Михаил Довжик туралы үшінші новеллада оқиғалар желісі шымыр, қарапайым еңбеккердің тек еңбегін ғана көрсетіп қоймай, оның ішкі жан-дүниесі, адамдармен қарым-қатынасы, еңбекқор комбайыншы ғана емес жаңалыққа жаны құмар жан ретінде де бейнеленеді. Бұл шығармадағы оқиғаның өрілуі мен шиеленістің дамуы шындыққа негізделіп баяндалады. Тың төсіне қара бидай шығару ниетінің дұрыс шешім тауып, өніп-өсіп кетуі, басқалардан жасырып егіс алқабының ортасына қара бидай егіп өз мақсатына жетуі бәрі-бәрі Михаил Довжиктің іс-әрекетттерінің төңірегіне жинақталып, оның психологиясын, характерін толық ашуға мүмкіндік жасайды. «Алғаш кездесу, алғаш туған әсер. Довжиктің көздері тап-таза екен. Жылылық, нұр атаулының ұясы секілді. Жұмыр денесі салмақты қозғалып, балғын қолдарымен қатты қысып амандасты. Бәрінен де көзі, анау тап-таза адал, көздері әсер етеді» [3,43],- деген портреттік суреттеуден қарапайым еңбек адамының шын болмысын, азамат дидарының қадыр-қасиетін, сабырлы да толғаулы ақылын көруге болады.

Бұл кітапқа филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсын Жұртбай былай баға береді: «Рымғали Нұрғалиевтің публицистикалық новеллалар жинағының мазмұны терең. Жастардың әр жылдардағы даңқты дәстүрі, еңбек жолы көркем суретпен бейнеленген. Жанрлық ізденістері де ерекше назар аудартады. Тек қана диалогке, күнделікке, психологиялық шегініске, интервьюге құрылған новеллалардың мазмұны ғана емес, формалық құбылтулары да жүрекке жылы әсер етеді» [5,99]. «Дәннің» кейіпкерлерінің басынан кешкен оқиғалар заман, өмір жайлы айқын түсінігі бар азаматтар. Оларды қайнаған өмір ортасынан көре отырып, олардың да қуанып, ашуланатынын көреміз. Бұл жинақтағы новеллалар қысқа-қысқа эпизодтардан тұрады, бірде тың төсіне, бірде өндіріс орындарына, бірде жайлауға алып кететін көріністер бірімен-бірі заңды жалғасын тауып, оқыған сайын бір арнадан екінші арнаға жетелеп, қысқа да нұсқа қызықты оқиғаларымен есте қалады. Бұл новеллалардағы кейіпкерлер күнделікті өзіміз көріп жүрген қарапайым еңбек адамдары, автор сол адамдардың іс-әрекеттерін бейнелегенде ойдан ештеңе қосушылыққа бармай өзі көрген, өзі куә болған оқиғаларды ғана арқау етіп алады. Он төртінші новелладағы Қайыркен Байтасов, образы қысқа штрихтермен берілсе де есте қаларлық детальдармен суреттеліп, өзі ісіне мығым, кішіпейіл, еңбексүйгіш, ойлы жан ретінде танылады. «Қайыркен Байтасов оң аяғын шұңқырға тығып алды: ботинкасының лайын төгіп, шұлығын сығып жатыр: дір-дір етеді.

• 
  Қырсыққанда қымыран іриді!
  

комбайншылардың өңі бригадирдің суықтан тоңып тұрған бақайын көрген мезетте, күлкінің бұлаң жымиысымен қызғылт тартты.

• 
  Байқа, бақайсыз қалма!
  
• 
  Бригадир құлап жатыр, комбайн қалай жүрмек?
  
• 
  Өй, сендер де!... – Қолын бірақ сілтеді. – Жоқтан өзгені сөз қылып...
  

« - Әй, шал! Әй, Кенжебек! Немене қыжың-қыжың? Ит басына іркіт төгіліп, мілиарт деп дүние шулап жатқанда сен неменеге тарыласың-ей? Тәубаңды айтып, қол қусырып, шүкіршілік етіп отырсаң етті. Мына шайтан арбаңды екі өкпеге тепкілеп, тағы қайда бет түзедің?

Пулеметтен бораған оқ астында қалғандай Кенжебек жасқанып, бұға берді. Машинаның жабуын өзі алып, қораның есігін өзі ашты. Тілден қалған адам секілді. Кешеден бергі тұтанып жүрген ашуы су сепкендей басылды. «Москвичті» от алдырып, жүруге бет бұрғанда кемпірі:

• 
  Оразаңды ашпайсың ба? – деді, татулыққа шақырған үнмен» [3,8].
  

Үш циклдан тұратын бұл новеллалар жинағының қаһармандары

Кенжебек ақсақал, Константин Топалов, Ыдырыс Нұрбаев, Владимир Лазерец, Тасболат Сырғабаев, Мереке Аяпбергенов, Өтеубай Шәкеев, Сәкен Ыдырысов т.б. бірін-бірі толықтырып, бір мақсат жолында еңбек етіп жүрген замандастар екенін бір новелладан екінші новеллаға ауысып отырғанда байқаймыз. Бұл кейіпкерлер бірін-бірі толықтырып, өзара үндес, үлкен өмір жолында қатар келе жатқан азаматтар. Бір-біріне ұқсамайтын кейіпкерлер әр новеллада жаңа қырынан танылып отырады, тың игеру кезеңіндегі ірі оқиғалары да тыңғылықты қамтылған бұл кітапта ой мен характерлер ашудағы автордың тіл шеберлігін байқау қиын емес. Бейнелі сөздер мен жеңіл оқылатын оралымдар, образды теңеулер де молынан кездеседі. «Жігердің» бесінші новелласындағы: «Ала көбеде оянған Мұраттың денесі сәл тоңазып, дірілдегендей болып тұрды да, кішкенеден кейін жазылып сала берді. Дала қосының іші ақайранданып, қисық көлеңке құлап жатыр. Танау пысылдайды, сірә, осы дәу де болса батыр ұйқы тракторшы Ғазиат Ақаевтың мұрны болар» [3,52]. Жаны бар сурет пен адамның мінезі оның еңбектегі белсенділігі, адам мен табиғаттың байланысы әдемі көмкерілген. Жан-жақты зерттелген деректі материалдар автордың есте қаларлық образдар жасауына мүмкіндік берген. Мысалы, он сегіз жастағы Мереке Аяпбергеновтің іс-әрекеті, оның болашақта бір жақсы басшы бейнесінде автордың көз алдына елестеуі, өсіп, өркештеніп кететіні туралы жорамалдар жас басшының жігері мен еңбекке деген белсенділігінен көрінеді. «...Мерекенің бастықпаған, табанының бұдыры таймаған жас та болса асау жүрегі шын қалауын тапқандай, диқан көңіліне, іс жүлгесіне тура жол іздеп қысқа күнде қырық төңкеріледі» [3,58] деген жолдардан жас Мерекенің ой-өрісі мен қиялын, мінезін бейнелейтін сәтті дөп басып, психологиялық құбылыстарды беру арқылы оқырманды еліктіреді.

Қорыта айтқанда, Рымғали Нұрғалидің публицистикалық шығармаларының тілі шұрайлы, теңеулері астарлы ойға толы, табиғат пен адам бейнесі қатарластырыла суреттелген, қаламгерлік шеберлігі нақты суреттер арқылы көрінеді. Деректі шығарма жазуда публицистен үйренер жайттар мен үлгі алуға үндейтін тұстар баршылық.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. 
   Жақып Б. Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдары. – Алматы: Білім, 2004.
   
2. 
   Амандосов Т.С. Совет журналистикасының теориясы мен практикасы. – Алматы: Мектеп, 1978.
   
3. 
   Нұрғалиев Р. Дән. – Алматы: Жалын, 1977.
   
4. 
   Аупбаев Ж. Жүректің сөзі - өмірдің өзі. // Білім және еңбек. 1978. №11.
   
5. 
   Жұртбаев Т. Жүрекке тұнған сыр. // Еңбек туы. 1978. 6 қыркүйек.
   
6. 
   Нұршайықов Ә. Деректі кітап дидары. // Қазақ әдебиеті. 1978. 31 наурыз.
   

Ғылымда, әдебиетте, өнерде, саясатта, қоғамдық өмірде өзінің туа бітті дарынымен оқшау көзге түсіп, бойындағы бар ізгі қасиеттерін ұлтының іргелі істеріне, үлкен мақсаттарына бағыштаған перзенттерін халық әрқашанда шексіз бағалаған, қадірлеген, тұлға тұтқан.

1950 жылдардан бастап әдебиет пен журналистика саласын қатар алып жүрген, есімі ел аузында аңызға айналып, еңбектері қазақ әдебиеті әлемінде өз биігінен әр уақытта көрініп келе жатқан академик Рымғали Нұрғали сирек ұшырасар ғалымдар қатарынан орын алады. Ол өзінің тың тұжырымдары мен тыңғылықты еңбектері арқылы қазақ әдебиеті мен мәдениетінің өркендеуіне, оның көкейкесті мәселелеріне жан-жақты көңіл бөліп, ат салысып отырады. Оның айқын дәлелі - әр жылдарда жарық көрген ғылыми-зерттеу еңбектері, монографиялары, теориялық еңбектері, оқулықтары, көркем шығармалары.

Осының қай-қайсы да өзінің ұлтын сүйген бір-бір салиқалы азаматқа жүк болғандай шаруалар. Басқасын былай қойғанда елуге тарта кітаптың өзі-ақ ұлттық сананы сілкіндіруге қызмет еткен, қазақтың арманды сөзін айта алған дүниелер екені мәлім. Осыншама қыруар дүниені бір адамның жасап шығуы үшін адамның жан-жақты қабілеттілігі, табандылығы мен қайсарлығы, көргені мен көңілге түйгендерінің тереңдігі қажет болар еді.

Жалпы әдебиеттану кешегі Одақ тұсында едәуір дәрежеде дамыды десек те, бұл ғылымда кеңестік сипат басым болды, өзге елдер әдебиетінде кезікпейтін әдіс – социалистік реализм принциптері үстемдік етті. Бүгінгі әдебиетіміз ағымдағы саясат ноқтасынан босанды. Әдебиетті енді ішкі заңдылықтарына, көркемдік қасиеттеріне қарай бағалайтын жағдайға жеттік. Осы тұрғыдан алғанда академик Рымғали Нұрғалидың басшылығымен шыққан “Әдебиет теориясы” еңбегі өзіндік орны бар үлкен теориялық жұмыс.

Соңғы жылдары қаншама аласапыран оқиғаларға араласа жүріп, сол оқиғалардың даму қарқынына, салыстырмалы түрде көз ілеспес жылдамдығына ілесе жүріп, біріміз парасатты ақылмен, екіншіміз түйсікпен күнделікті істер әрекетімізді пайымдап, өзіміз де адам танымастай өзгердік. Аз уақыт ішінде басымыздан өткен ұлы өзгерістер: КСРО-ның ыдырап, коммунистік жүйенің күйреп, үш ғасыр бойы бодандықта болған еліміздің дербес мемлекетке айналу процесінің шынайы тарихын, толыққанды бағасын кейінгі толқын әлі де зерттей берер. Ал, бүгінгі көзі ашық, пайымы зерек зиялы қауымның міндеті - өз замандастарымыздың аласапыран оқиғалар арасында адасып кетпей, дұрыс бағыт ұстап, ертеңгі күніне сенімді қадам басуына жәрдемдесу. Ол үшін отандастарымыздың дүниетанымын дәстүрлі ұғымымыз және жалған сенімдерден ада, әлем өркениеті дұрыстығын әлдеқашан мойындаған ақиқат түсініктер негізінде қайта жүйелеп, олардың ұлттық және адамзат тарихына шынайы да ешкімге тәуелсіз көзқарастарын орнықтыруымыз қажет.

Осы тұрғыдан келгенде академик Рымғали Нұрғалидың “Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры” атты еңбегінің айырықша маңызы бар.

Қазақ әдебиетінің ХХ ғасырында жасаған ақын-жазушыларымыз қайталанбас тұлғалар елден ерек қасиетімен замандастарынан шырқау биікте көрініп, заманына жөн-жоба, бағыт-бағдар сілтеп отырған. Олардың ұлылығы – идеяларының, ойларының ғажайып тереңдігімен, тосындығымен, өз кезеңі үшін мінсіздігімен тәнті етеді. Осы ғасырдың басында болған әртүрлі төңкерістер, ... “соның әсерімен туған Қазақстандағы ұлттық езгі мен отаршылыққа қарсы күрес ел ішіндегі жаңа күштерді оятты, оларды қатарға қосып жасақтады. Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин – бәрі де осы дүмпу тудырған халықтың рухани күшінің бейнесін танытарлық қайраткер қаламгерлер. Әрқайсысы жалғыз болса, бір-бір елдің маңдайына біткен жұлдызы болар еді”-, деп академик Серік Қирабаев айтқандай /Қирабаев С. Жүсіпбек Аймауытов. А., 1993., 7 бет/ ұзақ жылдар бойы жеке басқа табыну мен әкімшілік - әміршілдік басқару жүйесі төңкеріске дейінгі бір топ қазақ зиялыларын “халық жаулары” деп танып, олардың әдеби мұраларын, идеялық-көркемдік ізденістерін ескерусіз қалдырды. Осы бір кезеңдегі ақын-жазушыларымыздың әдеби мұраларын халыққа жеткізу мақсатында жазылып, кейінгі тағлым алар құнды оқулыққа айналған Рымғали Нұрғалидың “Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры” атты еңбегінің маңызы өте зор. Бұл кітаптың “Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған” атты бөлімінде тағдыры мен шығармалары арқылы қазақ халқының азаттығы мен бостандығын жырлаған, халықтың көзін ашу, мәдениетін өркендету жолын өмірлік мақсатым деп ұққан Ахмет Байтұрсынов пен Әлихан Бөкейхановқа тоқталады. Алаш ұранды әдебиеттің көш басшыларының бірі Ахмет Байтұрсыновтың өмірі мен шығармашылық тағдырына тоқтала келе, қазақ әдебиетіндегі алғашқы теориялық еңбек туралы ғалым былай дейді: “Бірден айту керек, “Әдебиет танытқыш” - Ахмет Байтұрсыновтың эстетикалық-философиялық танымын, әдебиетшілік көзқарасын, сыншылық келбетін толық танытатын жүйелі зерттеу, қазақ филологиясының ерекше зор, айтылған ойларының тереңдігі мен дәлдігі арқасында болашақта да қызмет ететін, ешқашан маңызын жоймайтын қымбат, асыл еңбек. Ұлттық әдебиеттану ғылымы қазір қолданып жүрген негізгі терминдер, категориялар, ұғымдардың қазақша өте дәл, ықшам, оңтайлы баламаларының басым көпшілігі тұңғыш рет осы зерттеуде жасалғанын ашып айтатын уақыт жетті. Бұл ретте, Ахмет Байтұрсынов – тіл терминдерін жасауда қандай кемеңгер, данышпан болса, әдебиеттану, өнертану, фольклортану терминдерін жасауда да сондай кемеңгер, данышпан” /Нұрғали Рымғали.“Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры” 2002./.

Халық ауыз әдебиеті мұраларын жинап, оларды жіктеп, өңдеп бастыру, әдебиеттану мен көркем аударма саласында еңбек етіп, халықтың рухани байлығы – көркем әдебиетке көп көңіл аударған Әлихан Бөкейханов туралы ғалым былай дейді: “ХХ ғасыр басындағы қазақ қаламгерлеріне қарағанда Әлихан Бөкейханның бір ерекшелігі – оның арнаулы еуропалық, жан-жақты білімі бар, эрудициясы мол, мәселені ерекше кең қоя алады, дүниежүзі тарихтан мысал алуға жүйрік, ұлттық мәселені ресей империясы көлеміндегі жағдайлармен сабақтастыра қарайды, кез-келген озбыр патша әкімімен, қызылкөз отаршыл генрерал-губернатормен, нәсілшіл профессорлармен, шовинист депутатпен, шариғатқа шұлғыған дін иелерімен, кеудемсоқ кейбір қазақ оқығандарымен терезесі тең сөйлесе алады” /Нұрғали Рымғали.“Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры” 2002./..

Қазақ халқының бостандығын армандап, өз халқына “Оян, қазақ!” деп ұран тастаған Міржақып Дулатовтың қазақ әдебиеті тарихынан алатын орны ерекше. Академик Рымғали Нұрғали осы кітабының “Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш” деген бөлімінде: “Міржақыптың терең жан күйзелісін, рухани бұлқынысын, ақындық қуатын көрсететін бір топ философиялық-лирикалық өлеңдері бар. Біз оларды бір тұтас шоғыр, тұтас цикл, аяқталған топтама деп қараймыз. Осы туындылардан елім, халқым, қазағым, алашым деп, бостандық, еркіндік, азаттық деп аһ ұрған азаматтың жүрек лүпілін сеземіз”-, /Нұрғали Рымғали.“Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры” 2002./. дей келе ақын өлеңдерінің идеялық мазмұны мен прозалық көлемді туындысы -“Бақытсыз Жамалға” талдау жасайды.

Өлеңі мен өмірі бір кезде аңызға айналған, қазақ лирикасынның пірі - Мағжан Жұмабаев поэзиясының тақырыбы тарам-тарам болғанымен, оның махаббат лирикасының орны бөлек. Мағжанның тау бұлағындай мөлдір лирикасы туралы : “Ғашықтық сезімнің сан алуан толқындары: ұнату, құлай сүю, бір көргеннен құлап түсу, ұзақ уақыт сүйіспеншілік зарын кешу, ләззат рахатына бату, ажырасу азабын тарту, айрылып күйзелу, тіл таба алмай торығу, бір кездесуге құмарту, жалт еткен ықылас, түңіле безіну, махаббат жолында жан қию, ерлі-зайыпты қоңыр тірлік, батаға адалдық, неке су ішісу, жастықтың әр кезеңі, қызықшылық, серілік, ұйқысыз түндер, тоқырау, тәубаға келу, от-басы, ошақ қасына қарап қалу – осы алуандас сезімдер, күйлер, мұң-қайғылар Мағжан өлеңдерінде жеке адамдардың тұтас тағдыры, көзден – жас, жүректен - қан, тілден – у ағызған сырлар болып төгіледі”-, дейді ғалым /Нұрғали Рымғали.“Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры” 2002./.

“Жүсіпбек Аймауытов әдеби мұраларының негізгі, салмақты салаларының бірі – драматургия. Көптеген пьесалар жазумен қоса, оның кезінде өз шығармаларын, үзеңгілес қаламдастар туындыларын сахнаға қойған алғашқы режиссер қатарында болғаны тарихи шындық. Автордың негізгі туындылары алдымен Семей өңіріндегі сауық кештерінде тұңғыш труппалардың күшімен ойналып, кейін Қызылордада ұлт театрының сахнасына шыққан” /Нұрғали Рымғали.“Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры” 2002./. -дей келе ғалым, оның поэзия, проза, публицистика, сын, зерттеу салаларындағы еңбектеріне, “Сахнада шындықты тану” бөлімінде драматург, қазақтың драма, опера артистерінің ұстазы болған, өзі актер, театр сыншысы, музыкант Жұмат Шаниннің еңбектеріне тоқталады.

Қай заманда да өлең-жыр, көркем туынды еріккеннің ермегінен дүниеге келмегені анық. Шығармашылық - қоғамдық санада қорытыланған асыл ойдың тұнбасы. Тоталитарлық идеология тұсында оның қызыл үгіті мен насихатына ермеген ақын-жазушы, өнер қайраткерлері кемде-кем шығар. Солардың ішінде тамаша лирикасымен, поэмаларымен, романдарымен, драматургиясымен қазақ әдебиетінің алтын қорын толықтарған Сәкен Сейфуллин мен Сәбит Мұқанов та бар. Соңғы жылдары осы ақын – жазушымыздың шығармаларында да бар мәселеге таптық мүддеден қарайтын социологиялық элементтің басым орын алып келе жатқаны жиі әңгіме болып, оларға ымырасыз жатырқай қараушылық көзқарас пайда болды. Көп ұрпақ осы қаламгерлердің шығармаларымен сусындап өсті, олардың шығармалары бір дәуірді қамтыған тарихи шындық. Академик Рымғали Нұрғали осындай біржақты пікірлерді қолдамай, жоғарыдағы ақын-жазушымыздың шығармаларын әдебиетіміздің алтын қорына қосады.

Ілияс Жансүгіровтың “Құлагер”, “Күй”, “Күйші” поэмалары әлемдік қазынаға айналуға тиісті туындылар. Ақынның ұлылығы - әлем поэзиясының інжу-маржандарынан нәр ала отырып, ұлттық дүниетаным, талғам мен рухани биіктікті тоғыстыра отырып, үлкен дүниелер жасаған. Осы мәселелер ғалым кітабынан да орын алады.

Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, уақытында “Жазушы” баспасының директоры, Жазушылар одағының екінші хатшысы болса да, кезінде де, кейін де дұшпандарының өз деген күншіл, қызғаншақ әрекетінен арыла алмаған, бірақ өмірге “Көшпенділер” трилогиясын әкелген Ілияс Есенберлин туралы да осы кітаптан оқи аласыздар.

“Ей, халайық, барым ең сен” бөлімі толығымен академик Рымғали Нұрғалидың көп жылдардан бері зерттеп келген жазушысы – Мұхтар Әуезовтің шығармашылығы туралы.

Қорыта келегенде, академик Рымғали Нұрғалидың “Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры” атты еңбегі қазақ әдебиетінің тұтас бір ғасырын қамтыған үлкен дүние.

Елінің ертеңін ой мен парасат дүниесінен көруге ұмтылған үлкен жүректі ұстаздың, көп қырлы қаламгердің әдебиетімізге әкелген бұл туындысы өзіндік концепциясымен ерекше.

Адам баласын дүниедегі өзге жаратындылардан даралай танытатын мәдениет болмыс пен сананың барлық саласын бірдей қамтитын әрекеттер тұтастығы арқылы көрініс табатынын ескерсек, бұл қатарда рухани мәдениеттің алашақ орны айрықша. Қай дәуірде де қоғамдық сананы қалыптастыруда орасан маңыз иеленетін рухани мәдениет салалары ішінде, әсіресе, көркем әдебиеттің атқарар қызметі, ықпал-қуаты аса зор. Ғасырлардан ғасырларға ұласып жатқан ой қазынасының ең асылдарын өз бойына екшей дарытатын көркем әдебиеттің бұл ерекшелігі оның қоғамдық сана дамуында жетекші рөл атқаруына жол ашады. Демек, көркем әдебиет адамзат ойының өткенін игеруші, бүгінгі бағытын айқындаушы, ертеңгі бағдарын белгілеуші көсем өнер.

Көсемдік жүгі қашанда ауыр. Жер бетіндегі үлкенді-кішілі халықтардың қай-қайсы да әлемдік өркениет шаңырағының жабығынан сығаламай, хал-қадерінше төріне озуды мұрат тұтып отырған бәсекелі дәуірде ұлттық ой-сана көшбастаушысына түсер салмақтың еселене түсері бесенеден белгілі ақиқат. Өйткені өркеуде өркениетке тән тәкаппар талғам үдесінен табылу үшін ұлттық мәдениетте өзгеге ұқсамас даралық пен деңгей биіктігіне қол жеткізу шарт. Бұл – кел келген ұлттың еншісіне тие бермейтін несібе. Ол үшін әуелгі кезекте, өзін-өзі тануға, танып-білгенін өзгеге танытуға бейіл ұлттық сана қажет, ұлттық сананың уақытпен жарыса кемелдене беруіне күш салар қара нар тектес қайраткер тұлғалар қажет.

Бұл тұрғыда көңілге мақтаныш ұялатар тағы бір шындық бар. Ол шындық – қадым заманнан қазіргі таңға дейін ұдасып жатқан тарихымыздың қай кезеңі де ұлт мұратын ұлық тұтқан үлкен жүрек иелерінен кенде болып көрмегендігі.

Ұлт мұратын ұлықтау әсіре қызыл ұранмен емес, ел игілігіне адал қызмет етумен іске асарына ден қойсақ, кейінгі елу жыл бедерінде алаш баласының ардақтысына айналған бірегейлер легінде өткен ғасырдың алпысыншы жылдарынан бері бүкіл саналы ғұмырын әдебиетке арнап келе жатқан ғалым, ұстаз, қаламгер Рымғали Нұрғали тұлғасы өркештене танылады.

Бүгінгі таңда есімі алаш баласының мақтанышына айналған академик Рымғали Нұрғалидың азаматтық сапарының бастауы «түрі – ұлттық, мазмұны – социалистік өнерге» сара жол ашылып, іші-сырты бірдей ұлттық хас өнердің қолына білекшін, аяғына кісен салынған, кеңестік билік басына бірінен соң бірі келген «көсем» хатшылардың аузынан шыққанды әулиенің сөзіндей бағып, ауанына жығылып, ыңғайына құлағыш «оқығандардың» айы оңынан туып тұрған кезеңмен орайласты. Ғылым мен өнерді нан тауып, нәпақа айырудың көзін балаған жағдайда, университет қабырғасынан енді шыққан жас жігіттің алдында «үлгі» аларлық «тағылымды жолдардың» талай түрі болғаны да шүбәсіз. Талай-талай талантты жастың сол жылдары коммунистік идеологияның шылауында кеткені де шындық.

Қазіргінің көзімен қарағанға «қалың ел, қайран жұрттың» арманы мен аңсарын, мұраты мен мұңын бала кезден Абай, Шәкәрімдей даналардың сөздері арқылы құлағына сіңіріп, санасына ұялатып жетілген, есейе келе Мұхтар Әуезов, Бейсенбай Кенжебаев тектес арлы ғалым-ұстаздардың алдын көріп, ұлағатын дарытқан жастың ұлт игілігіне қызмет етуден басқа жолды таңдауы мүмкін еместей сезілетіні бар. Алайда өткен ғасыр үлесіндегі кеңестік жылдарда уақыт ырқына ыңғайлана отырып, ұлт қажетін ақтайтын ой-пікірлерді, дәлел деректерді сыналай жеткізудің өзі ақкөз батырлықпен пара-пар болғаны бүгінде баршаға аян.

Ұтырлы тұста айта кету абзал, қазақ халқының кемел ой мен көркем сөз дүниесіндегі тарихы көне дәуірлерден тамыр тартып жатқандығын, ғасырлар бойына қалыптасқан ұлттық таным, көркемдік дәстүрлердің кеңестік кезеңдегі әдебиетке де игі ықпал тигізіп отырғанын, тамырында ұлттық қасиет тулаған туындылардың ғұмыры ұзақ боларын орайлы тұстарда оңтайын келтіре аңғарту әдебиеттанушы Р.Нұрғали зерттеулерінде әуелден етене сипат болып қалыптасты. Аталмыш ерекшелікті ғалымның 1968 жылы жарық көрген «Трагедия табиғатынан» бастап, тәуелсіздік жылдарында жарияланған зерттеулеріне дейінгі аралықтағы үлкенді-кішілі еңбектерінің қай-қайсынан да көре аламыз.

Ұлт мұратын діттеген ашық пікірдің жолы кесілген кезеңде шындыққа ұмтылған талабына бола, әділетке жүгінген ойларына бола қаншалықты қиянатқа ұшырағанын, ақиқатқа құштар жанының қаншалықты азап кешкенін түсіну үшін ғалым ағаның өзін тыңдасаңыз, ол: «1973 жылы мамыр айында Қазақ университеті филология факультетінің Ғылыми Кеңесінде «Қазақ драматургиясының поэтикасы» тақырыбында докторлық диссертация қорғадым. Жасым 33-те дей келіп, қорғаудан кейінгі қисынсыз дау-дамай, негізсіз догмалақ арыздар жайында айтып өтеді де, - Диссертация көптеген сараптан өтіп, енді бекиін деп тұрғанда, «алашордашыл, ұлтшыл авторларды мақтаған» деген мықты арыз барды. Сол арыз ақыры алғашқы докторлық диссертацияны өлтірді», - деп қайыра салады. Ащы да болса, шындық. Қаскөйлік диссертацияны «өлтірді». Бірақ жеңіске жете алған жоқ.

«Алашордашыл авторларға» бүйрегі бұратын ғалымның кеңестік кезеңде кеудесінде сәулесі бар қауымға ишаралай жеткізген ұлттық көркемдік дәстүрге қатысты, қазақ халқының біртуар тұлғаларына қатысты ой сілемдері тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап-ақ жоталана тұтасып, ғылыми-әдіснамалық ұстанымға ұласты. Әдебиеттанудағы ілкі ізденістерінің өзінде із тастай бастайтын ұлттық идеяға негізделген әдіснама ғалымның «алаш ұранды әдебиет» (Р.Нұрғали) өкілдеріне арнаған еңбектерінде айшықтала танылды. Бұл – осынау үлкен мақсат жолында ұзақ жылдар бойына сан қилы қысталаң-қыспақты, әділетсіздік пен арсыздықты бастан өткерген «Алашұлының» (М.Құл-Мұхаммед берген әділетті баға) ғана емес, ұлттық әдебиет ғылымының да жеңісі болғаны даусыз.

Ықылым замандардан ынтымақ пен ерлік ұранын ту еткен әдебиетіміздің өркендеу сапарындағы өрісті бағыттардың көшбасына айналуға көркемдік қуаты толығымен жететін шырайлы да шұрайлы туындылармен қоса, барша адамзат тарихында алашақ орны бар ұлт перзенттерінің өзін де туған елінің жадынан өшіруге жан салған саясаттың тұсында төл топырағымыздағы сопылық ойдың сардары Ахмет Иассауиден ұлттық театр өнеріндегі қарлығаш қазақ Жұмат Шанинге дейінгі аралықта ғұмыр кешкен дарабоз дарындардың есімін де, еңбегін де халық санасында жаңғыртуға, сол арқылы идеологиялық тұман ішінен сәуле іздеп қарманған қалың қауымға тарихының тереңдігін, болмысының дегдарлығын танытуға мақсат ұстанған Р.Нұрғали еңбектері әдебиеттану ғылымының жетістіктері болып қана қалмай, қоғамдық сананы қалыптастыруда да маңызды қызмет атқарды.

Тарихты тану өткенге тағзым етумен шектелсе, тоқырауға жол ашпақ. Бүгін мен ертеңге жол сілтер тағылымға ұласса, кемелдікке бастамақ. Бұл, әсіресе, көркемдік даму үрдісінде жетекші мәнге ие алғышарттардың бірі. Демек, мәдениеттің мәйегі көркем сөз өнерінің мүмкіндігін халық игілігіне барынша жаратуды көздеген әдебиеттанушы үшін өз тұсындағы әдебиеттің бары мен жоғын түгендеп, олқының орнын толтыруға ұмтылу – азаматтық парыз. Парыз орындау ниетке тиянақты білім мен тынымсыз еңбек ұласқанда ақталмақ.

Академик Нұрғалидың әдебиетімізде кенжелей туын, ғылымда кешеңдеу қолға алынған көркем сөз үлгісі – драматургияның тарихы мен теориясын сабақтастыра зерттеп, әлемдік жауһарлармен салыстыра зерделеу арқылы дәйектей көрсеткен тұжырым-пікірлерінің ұлттық драма өнерінің жетіле түсуінде әсер-ықпалы аз болмағандығын көзі қарақты, көңілі таза қауым жоққа шығармасы хақ. Жалпы, ғалым назарына ілікпеген әдебиет саласы жоқ. Ол қандай мәселе төңірегінде ой толғаса да, сыншы ретіндегі, зерттеуші ретіндегі түпкі мұраты әдебиет пен ғылымның дамуына, қаламгер мен ғалымның өсуіне, әлеуметтің таным-түсінік аясының кеңеюіне қызмет ету болғандығы үлкенді-кішілі еңбектерінің әрқайсысынан-ақ аңғарылып тұрады.

Халқының қызметшісі болуды өмірінің мәніне айналдырған адамның ұстаздық жолды таңдауы табиғи заңдылық сияқты.

Сексенінші жылдардың басында дәрісін тыңдап, жүріс-тұрысына дейін өзімізге үлгі еткен ағамыздың Бейсекеңдей ұстаздарына, әріптес-тұстастарына, ізбасар іні-қарындастарына деген құрметін, білімділігі мен шешендігін айтпағанның өзінде, көркем сөздің шынайы қасиетіне енді-енді бойлай бастаған жас буын шәкірттеріне деген ілтипаты бізді таң қалдырған.

Бір ғана мысал. Сол жылдары жиі ұйымдастырылып тұратын поэзия кештерінің бірінде Светқали (Нұржанов) «Қара саба» деген жаңа өлеңін оқыды. Қазақы қасиетке, қазақы танымға, қазақы мінезге толы тамаша өлеңге жұрттың бәрі сүйсіне қол соқты. Ең ғажабы – ертеңіндегі дәрісті Рымғали ағамыздың «Қара сабаны» жатқа оқып бастауы болды. Қасымызда жүрген досымыздың өлеңін өзіміз пір тұтатын ұстаздың бір тыңдағанда жаттап қалуы бәрімізге кереметтей әсер еткені де, сабақтағы осы жәйтті естіген Светқалидың мерейі таси шаттанғаны да шындық.

Шәкіртке білім беріп қана қоймай, қабілетіне сенім, арманына қанат бітіру – нағыз ұстаздың ғана бойынан табылар қасиет екенін ойласақ, Рымғали аға қасиет қонған ұстаз. Бұл сөзіміздің шындығына дәрісін тыңдап, тәлімінен үйренген, үйреніп жүрген кешегі-бүгінгі студенттерден ғылым докторларына дейін жалғасып жатқан шәкірттері куә.

Дана Абайдың поэзиясы мен ұлы Әуезовтің туындыларына, олар жайындағы ел әңгімелеріне ес білгеннен қанығып өскен жанның ойы орамды, тілі шалымды қаламгер болмасқа әдісі де жоқ-ау. Тіл байлығы мен бейнелеу шеберлігін көсіле көрсетуге мүмкіндік бермейтін ғылыми зерттеулердің өзінде суреткерлік қабілетін қажетінше пайдаланып қалатын ғалым аға көркем шығарма жазуға құлай берілсе, қазақ прозасында болмыс-бітімі өзгеге ұқсамайтын, алуан үлгідегі бірегей бейнелердің талайы жасалар ма еді, кім біледі. Жазушы Рымғали Нұрғалидың қаламынан туған «Жартастағы қарағай», «Атшабыс ертең», «Ай қанатты арғымақ» секілді шығармалар осындай ойға жетелейді.

Айта берсе, ой көп. Кей-кейде қанатты қиял ырық алып кеткен сәттерде Рымғали ағам шалқар дала төсінде шаңырақ тіктеген салуалы ақ орданың ішінде маңына үйірілген ұл-қыздарды ұлағатымен ұйытқан абыз болмысты ақылман Аталықтай көрінетіні бар.

Адалына жүгінсек, сапалы ғұмырын ұлт мұратына арнап, ғалымдық, ұстаздық, қаламгерлік күш-қайратын, білім-білігін ел игілігіне жұмсап келе жатқан, еңбегінің жемісі бүгінге үлгі, ертеңге нұсқа болған, ұлт ұрпағының бірнеше буынын қанаттандырған абзал жүректі ағаны Аталық десе, несі айып?!

Литература:

1.Нургалиев Р. Поэтика драмы.- Алма-Ата: Жазушы, 1979.-248с.

2. Морозов М. Избранное. – М.:Искусство,1979- 669 с.

3.Жумасеитова Г.Страницы казахского балета.- Астана: Елорда, 2001.-144с.

С.Айтуғанова

ӘУЕЗОВ ПОВЕСТЕРІ РЫМҒАЛИ НҰРҒАЛИ

ЗЕРТТЕУІНДЕ

Белгілі ғалым, әдебиет-зерттеушісі, ұлағатты ұстаз академик Р.Нұрғалидың қазақ әдебиеттану ғылымдарына қосқан үлесі өте үлкен және сан салалы. Оған ғалымның қаламынан туған монографиялары, зерттеулерден тұратын кітаптары айғақ. Өз еңбектерінде ғалым қазақ әдебиетінің белді өкілдерінің шығармашылығына, әдебиетіміздегі проза, поэзия, драматургия жанрларының қалыптасуы, дамуы сияқты көптеген мәселелерге зерттеу жасайды. Оның қазақ әдебиетінің өзге әдебиеттермен байланысы, образ, идея, сарын үндестігі туралы пікірлері әдебиетімізге қосылған мол қазына екені даусыз.

Ғалымның зерттеулерінен қазақтың белгілі жазушысы М.Әуезовтің алар орны ерекше. Қазiргi таңдағы қазақ әдебиетiнiң дүниежүзiлiк әдебиетпен бiр қатарда екендiгiнiң қаншалықты растығына М.Әуезов шығармаларына берiлген бағаның өзi жеткiлiктi.

Жазушының көркемдiк-шығармашылық мұрасы өз әдебиетiмiзде ғана емес, бүкіл кеңес, тiптi әлемдiк әдебиетте өз алдына жеке құбылыс ретiнде бағаланады. «Мұхаңнан қалған байтақ мұраны тұтас қамтып, терең зерттеп, түгел бағалау шарт» - деп түсінген ғалым назарынан М.Әуезовтің қаламынан туған әрбір шығармасы тыс қалмайды.

Р.Нұрғали ұлы қаламгердің публицистикалық, прозалық, драмалық шығармаларының әрқайсысына жеке-жеке тоқталып, құнды пікірлер білдіреді. Сол арқылы Әуезовтің көп қырлы талантының жаңа сырларын ашуға үлкен үлес қосады.

Әдебиеттегі ұлттық рухқа баса назар аударған ғалым М.Әуезовтің Алаш ұранды әдебиеттің азаттық идеясын көтерген «Әдебиет тарихы», «Хан Кене», «Қилы заман» туындыларына да ерекше көңіл бөлген.Ұзақ жылдар қамауда жатқан «Әдебиет тарихының» ерекшелігі туралы, бұрын айтылмаған тың ойлардың бар екені, жаңалығы туралы айта отырып, талдап көрсетеді. Бұл еңбекті: «...классикалық әдебиеттанудың орнықты, ғылыми жүйесі, үлкен мәдениет, ой тереңдігі, стиль сұлулығы сайрап жатыр» , - деп бағалайды. Сол сияқты жарты ғасырға жуық уақытты араға салып қайта жарық көрген «Хан Кененің» психологиялық талдауға қоятын ең қатал шарт-талаптарға жауап беретінін айта отырып, образдардың сомдалу ерекшелігін саралайды. Шығарманың Шекспирлік биік деңгейде екенін атап көрсетеді. Осылайша тізіп айта берсек, жазушының бүкіл шығармашылығына шолу жасауға болады. Сондықтан біз академик Р.Нұрғали зерттеулеріндегі М.Әуезовтің повестеріне ғана тоқталып өтейік. Өзге шығармалары секілді бұл салада да ғалымның жасаған еңбегі орасан зор.

Алдымен «Қилы заман» повесіне келер болсақ, оның орны ерекше. Бұлай болатын себебі – осы шығарманың бірнеше жылдан кейін оқырманмен қайта табысып, өмірге екінші рет келуіне септігін тигізген академик Р.Нұрғалидың өзі болатын. М.Әуезовтің осы шығармасы 1928 жылы Қызылорда қаласында дербес кiтап болып басылып шықты. Осы кiтаптың алғы сөзiнде-ақ жазушыны “аты басқа, заты бөлек, бетi терiс” деп жазылған едi. Көптеген сын тағылған шығарма қайта жариялауға рұқсат етiлмедi.

Мiне, осылайша ұзақ уақыт әдебиетiмiзден аластатылған “Қилы заманды” Т.Жұртбаев сөзiмен айтсақ: “ел есiне түсiрiп, оның тағдырына алаңдап, қырық жыл қымтаулы жатқан теңдi ашып, көмiлген көмбеге көп назарын аударған - сол кездегi жиырма жетi жасар Рымғали Нұрғалиев. Батыл әрекет, тосын қимыл, тәуекел шешiм, алғырлық. Ең бастысы - ел мұратына ет-жүрегi езiлген азаматтық едi”. Р.Нұрғалидың бұл повесть туралы “Қилы заман қандай туынды” мақаласы 1967 жылы “Қазақ әдебиетi” газетiнде жарық көрдi. Мақаланы оқып отырып, расында да, «Қилы заман» секілді шығармаларды атамауға, айналып өтуге тура келіп тұрған кезеңде, осындай мақала жазып, батылдық көрсету халқын, ұлтын шын сүйген адамның ғана қолынан келер еді деген ойға қаласың.

Мақалада: “Көлемi араб әрпiмен басылғанда 175 бет болған бұл кiтап 1928 жылы жарияланды да, екiншi рет жарық көрмедi. Баспа атынан жазылған алғысөзде шығармадан туатын объективтi идеяны ескермей, әйтеуiр революциядан бұрынғы өмір суреттелдi деп авторды жазғыру, саяси айып тағу бар” деп ең алдымен алғысөзiне сын тағылады.

Р.Нұрғали өз мақаласында шығарманы жан-жақты талдайды, жазушының көркемдік шеберлiктерiн көрсетедi. Ол: “Қилы заманның ” ешбiр жерiнде саяси жаңсақтық, жат сарын жоқ, бұл - патша отаршылдығын, қазақ байларының күйкi тiрлiгiн шенеген сыншыл рухтағы шығарма. Әлеуметтiк теңсiздiктi, көтерiлiстiң объективтi себептерiн дәл басып көре алмау сияқты автор дүние танымындағы олқылықтар бүкіл шығарманы жоққа шығармайтыны хақ” дей келе, өз мақаласын: “Жиырмасыншы жылдардағы қазақ әдебиетінің ең көркем туындыларының бiрi, Әуезовтің қаламгерлiк биiкке көтерiлу жолындағы шарқ ұрған ізденістерінің жақсы табысы - көп уақыт жұрт назарынан қақас қалған “Қилы заманды” қалың оқушысының қолына қайта беретiн уақыт жеткен сияқты” деп аяқтайды.

Сонымен қатар қаламгердің суреткерлігі, шеберлігі, тіл байлығы туралы нақты тұжырымдар жасайды. Кейіпкерлердің сомдалу ерекшеліктеріне, олардың азаттыққа, еркіндікке ұмтылуының үлкен шабытпен суреттелгеніне ерекше мән береді. Шығармадағы әрбір кейіпкерге жеке-жеке сиптаттама беру арқылы, Әуезовтің образ жасаудағы шеберлігін танытады.

Шығармадағы Жетісу табиғатының мың құбыла, құлпыра суреттелуін ерекше атап өтеді. Мұнда пейзаж шығарманың композициясымен бiртұтастықты құрайды. Психологиялық параллелизм әдісінің шебер үлгісiн танытқан жазушының шығармасында табиғаттың сан қилы бояулары мен кейіпкерлердің жан-дүниесi домбыраның қос iшегiндей қатарластырыла берiлгендігіне баса назар аударылады.

Яғни, “Әуезовке дейiн прозамызда адам психологиясымен, автор идеалымен сабақтас пейзаж жоқ едi” – деп мұның бәрi М.Әуезовтің әдебиетiмiзге алып келiп, мұра етiп қалдырған жаңалықтарының, қосқан үлесiнiң бiр қыры екенін ашып көрсетеді. Әрине, жазушының шағын әңгімелерінен бастап, көлемді шығармаларына дейін табиғат суреттерінің кілемдей құлпыра, құбыла берілетіндігі бәрімізге таныс. Осындай психологиялық параллелизмнің үлкен үлгісін танытатын шығармасының бірі - «Қараш-қараш оқиғасы» повесі. Р.Нұрғали бұл шығармада: «... қорлық-зомбылыққа қарсы бас көтерген шамырқанған намыс, кекті қарсылық бар», - екенін айтады. Бұрынғы әңгімелерде өлген кісінің, жетімнің құнын қуатын адам жоқ болса, Бақтығұлды сол жапа шеккендердің бәрінің кегін қайтарушы ретінде танып, «Қараш-қараш оқиғасы» повесі М.Әуезовтің 20-30 жылдардағы ізденісі жинақталған шығарма екенін атап өтеді. Шығарманың екі вариантын салыстыра отырып, қаламгер шеберлігінің шыңдалуы туралы салмақты тұжырымдар жасайды.

Сонымен қатар М.Әуезовтің кезінде дау туғызып, теріс сарындар басым деген пікірлер айтылып, өз бағасын ала алмаған, уақыт өте келе әлемдік әдебиеттің классикалық шығармаларының қатарынан орын алған шоқтығы биік шығармасы – «Көксерек» повесі туралы да тұщымды ойлар айтқан. Р.Нұрғали: “Әуезов “Көксерегі” - реалистiк әдебиет дәстүрi тудырған мотивтердi шеберлiк палитрасындағы сан алуан бояулар мүмкiндiгiн өз мұратына орай өнерпаздықпен жаңғырту арқылы жазылған жаңа тынысты шығарма», - дейді. Өзі сөз қылатын құбылысты әбден зерттеп, терең танысып барып қағазға түсіретін қаламгердің шұбалаңқылыққа салынбай, жинақы, өзі суреттеген аз ғана болмыс арқылы үлкен мағына беруді мақсат етуін ерекше бағалайды. Повестің көлемі шағын болса да, жазушының оған көп мағына сыйдыра білгендігі, бір деталь арқылы көп сыр аңғартатындығы туралы тұжырымдар келтіре отырып, «Көксеректің» әрбір тармағына жеке-жеке сипаттама береді, шығармаға жан-жақты талдау жасайды.

Образ бен символға байланысты «Көксерек» повесі бойынша жаңа, құнды пікірлер айтады. Шығарманың әлем әдебиетіндегі дәстүр өрнектерімен сабақтас екенін айта келіп, ұлы қаламгер шығармасындағы көркемдік тәсілдердің берілуін ашып көрсетеді. Повесті Джек Лондон, С.Томсеннің белгілі шығармаларымен салыстыра отырып, оқырманды әлем әдебиетіндегі туындылармен де таныс етеді. Осындай белгілі шығармалармен сарындас Әуезов повесінің терең ойға құрылып, астармен жазылған философиялық шығарма екеніне баса назар аударылады.

Джек Лондон шығармасындағы Ақазу – бар дүниенің иесі – адам екенін түсініп, оны мойындап, оның мейірлі жүрегін жібітсе, Көксерек басқаша әрекетке барады. Оның әрекеті – мәжбүрліктен туған. Зерттеушілер арасында көп қарама-қайшы пікірлер туғызған да осы – Көксеректің әрекеті, Құрмаштың өлімі. Ғалым Р.Нұрғали бұған өз ойын былайша білдіреді: “Психологиялық жағынан ол қандай қылыққа басса да сенiмдi: қойға шаба ма, жылқы жара ма, бәрiбiр. Оңдырмасы анық. Көзiн ашар-ашпастан иттерден көрген қорлығы, ерiксiздiк, Аққасқырдай серiгiнен айрылу, суық, қатыгез даладағы кезбе тiрлiк, жанын көзiне көрсеткен у қорғасын - осының бәрi жиылып кеп, бұған ата-бабалар қанымен берiлген қаныпезерлiк қосылғанда, Көксеректің қойшы балаға шаппауы - қолдан жасалған қадам болар едi”.

Мұның өзі үлкен философиялық ойға жетелейді. Р.Нұрғали повестегі осындай астар, адам мен түз тағысының психологиясының берілу ерекшеліктерін сараптай келе: «Образды ой символдық ойға, әуенді сарын үлкен идеяға ұласып, сахара топырағындағы шындықты қанық бояу, айқын калоритпен бейнелеген «Көксерек» бір әдебиет шеңберінен биіктеп көтеріліп, әлемдік жауһарлар қатарына қосылған», - деп жоғары баға береді.

М.Әуезовтің өзге шығармалары секілді повестері туралы да айтылған алуан пікірлердің, зерттеулердің бар екені белгілі. Бірақ академик Р.Нұрғали оларды қайталамай, өзіндік тың тұжырымдар жасады. Ұлы қаламгердің «Қилы заман», «Қараш-қараш оқиғасы», «Көксерек» повестерінің де алғашқы варианттарын жаңаша пайымдап берді. Осылайша оның жетістіктерін, жаңалықтарын жаңа қырынан көрсетуге үлкен үлес қосты.

«Художественное слово» Р.Нургали представляет собой итог многолетних исследований автора в области теории и практики казахской литературы. Книга существенно отличается от ранее изданных структурой и методикой подачи материала.

В основу книги легла ведущая концентуальная идея, обьединяющая литературные персоналии и произведения. При этом «Художественное слово» не менее хронологически-описательной формы (от эпохи к эпохе, от писателя к песателю). Оно представляет собой исследование, последовательно структурированное на основе понятий теоретической поэтики и суммирующее литературно-художественный опыт казахского народа.

Книга состоит из семи глав, каждая из которой содержит статьи, разработанные в разные годы в разных литературных изделиях, в часности, в газетах «Қазақ әдебиеті», «Егемен Қазақстан», «Zaman-Қазақстан», в энциклопедии «Абай» и др. Из этого вовсе не следует, что «Художественное слово» - сборник разрозненных статей. Как и другие книги Р.Нургали, оно отличается необыкновенно четкой, продуманной композицией: 56 последовательно сменяющих друг друга статей следуют одна за другой не произвольно, а в определенном, строго продуманном порядке.

Начнем с заглавия книги – одного из важнейщих элементов смысловой и эстетической организации художественного текста. Заглавие («Сырлы сөз») настраивает «читателя на нужный лад», заранее предупреждая, «в каком «художественном ключе» будет вестись повествование» /1/. Размышляя над ее выбором, автор учел и особенности своего потенциального адресата, которому, собственно, и предназначена его книга. А именно – студентам, преподавателям вузов, учителям-словесникам, в общем, всем неравнодушным к казахской культуре, родному слову.

Не менее интересным представляется и взаимоотношение общего заглавия книги с заглавиями, входящих в нее частей – глав. Подобно «внешнему» заглавию, они орентируют читателя на постижение авторской концепции – соединение персоналий, литературных произведений с целостным освещением процессов развития казахской литературы. Судите сами 1 глава «Туынды» («Произведение») неразрывно связана со 2 главой книги, которая называется «Тұлға», то есть «Личность». А любое художественное произведение компонуется личностью, оно – результат творчества писателя. В 3 главе «Төрт таған» автор рассматривает типологические свойства того или иного произведения, на основании которых относит ее к тому или иному роду литературы.

Прочитав заглавие, «войдем» в книгу. Открывает ее интервью корреспондента журнала «Парасат» с Р.Нургали, являющееся своеобразным авторским кредо. Вступление и пятая глава («Сұхбат») образуют в совокупности своеобразный метатекст, составляющий целое с основным текстом.

Широкой охвата литературных имен привлекает внимание вторая глава. От хрестоматийных и широко известных, без которых нет представления о казахской литературе: Абай, М.Ауэзов, Г.Мусрепов – до тех, кто раньше не были «прописаны» на страницах учебников: Ш.Абенов, Т.Исмаилов, Б.Бодаубаев. Рассказать достаточно исчерпывающе в одной небольшой книге обо всех названных выше авторах невозможно. И здесь Р.Нургали был избран несколько иной путь: не останавливаться на биографиях подробно, не воспроизводить всех фактов жизни автора произведения, а осветить лишь те из них, которые определили писательскую судьбу.

Еще одна отличительная особенность книги – в каждом главе информативное начало удачно сочетается с проблемным, что подчеркивает внутреннюю динамику анализируемого материала. Например, в первой статье первой главы ученый, анализируя произведения М.Ауэзова «Әдебиет теориясы», «Хан Кене» и «Қилы заман», раскрывает закономерности развития казахской литературы в контексте общественно-полетического движения Алаш. Давно назрела проблема подобного исследования. Причина этого – изменение многих оценок исторических событий, личностей художественных произведений на противоположные. Наряду с этим стали открытыми для обсуждения, имена, о которых не принято было говорить. Автор бережно относится к творческому наследию преданных забвению писателей. Нет модного ныне стемления «Заново переписать историю», по-новому осветить «белые пятна» литературного процесса, но есть бережное отношение ко времени и литературному процессу. Этот материал будет настоящим открытием, увлекательным и интересным, во многом познаваемым. Более того, исследования такого рода не только знакомят читателя с «запрещенной» ранее казахской литературой, но и восстанавливают утраченное, литературное, эстетическое и художественное наследие ушедшего века.

В книге идет живой, доверительный разговор с читателем, в ней звучит живое слово человека, влюбленного в литературу. В каждой главе идет трепетный разговор о тайнах поэтического творчества, даются яркие литературные портреты, ключи к пониманию художественных произведений. В ней увлекательность рассказа соединяется систематической глубиной в обьяснении произведений казахской литературы. Системность и логическая упорядоченность в соединении с антидогматичностью и диалогической открытостью – вот к чему стремился приблизиться автор.

Полагаем, начитанность, художественный вкус автора, его способность «перекинуть мостик» к современному литературоведению, мастерство анализировать произведения покорят читателя.

Литература

1. Лихачев Д.С. Поэтика древнерусской литературы. 3-е изд. М., 1979. С.71.

Г.Шарипова

О ПЕРЕВОДЕ Р.НУРГАЛИ ПОВЕСТИ

Л.Н.ТОЛСТОГО «ДЬЯВОЛ»

На географически отмеченном пути толстовских произведений к казахскому читателю город Семипалатинск имеет вековую историю.

Данное предположение возможно хронологизировать фактом из жизни одного из казахских просветителей, Р.М. Елькибаева (1877-1919). В июне 1908 года он писал Л.Н. Толстому: «Я, судьбой заброшенный в темный край Западной Сибири – Семипалатинскую область, – молодой учитель, уже десять лет читаю Ваши труды… Мне, как и другим читателям, труды Ваши дают очень много и много духовной пищи, почему взгляд мой на все окружающее в течение этих десяти лет очень изменился. Я Вам выражаю очень искреннюю благодарность. Затем осмеливаюсь просить Вас, дедушка Лев Николаевич, о разрешении мне перевести на тюркский и арабский языки из Ваших трудов все, что найду полезным для моего народа» [1].

В обширнейшей корреспонденции, получаемой ежедневно, Толстой не только выделил письмо неведомого семипалатинца, но и лично отвечал ему. «Любезный брат, Рахметулла Мингалиевич, – обращался русский писатель, – я уже много лет тому назад предоставил всем право издания моих сочинений, написанных после 1881 года, а также и переводов. Но очень рад случаю лично передать Вам это, не разрешение, а благодарность за Ваше в высшей степени приятное мне предложение» [2].

Письма, фрагменты которых приведены выше, интересны как эпистолярные памятники индивидуально-личностного и исторического времени, сквозь каковые проступают незримые нити, связующие великого писателя и литературные палестины Казахстана – Семипалатинск.

Из этой удивительной стороны Восточной Казахии родом Рымгали Нургалиев, один из создателей литературной серии «Әлем әдебиеті». Благодаря этому начинанию отечественный читатель имеет возможность приобщения к толстовскому наследию, явленному переводами таких произведений, как «Крейцерова соната» (1887-1889), «Холстомер» (1885), «Много ли человеку земли нужно» (1886), «Два гусара» (1856), «Утро помещика» (1856), «Три смерти» (1859), «Дьявол» (1889).

В самой композиции казахской книги, названной «Крейцер сонатасы» [3], хронологическая последовательность толстовских произведений нарушена, что, несомненно, воплощает некий художественный смысл. Историю одной лошади, которая в казахском переводе Н.Сыздыкова названа «Аршынала»; предание об обеге земли, кончающееся смертью, в переводе А.Жұмабаева «Адамға қанша жер қажет»; повесть о двух гусарах, противостоящих отца и сына в переводе Г.Қайырбекова «Екі гусар»; мысль о счастье как добродетели в переводе К.Искакова «Помещиктін сәскесі»; сюжеты мучительной смерти барыни и мудрого приятия конца жизни мужиком и деревом в переводе Г.Жумабаева «Үш қаза» – все это в казахском сборнике обрамляют поздние повести «Крейцер сонатасы» (перевод Г.Жумабаева) и «Әзәзіл».

«Әзәзіл» – это перекодировка толстовской повести «Дьявол» на казахский язык, что осуществил Рымгали Нургалиев, и сделал он это с необходимым уважением к оригиналу текста.

Интересно, что над «Дьяволом» Толстой работал параллельно с «Крейцеровой сонатой», которая многократно перерабатывалась и имела хождение в обществе задолго до опубликования. «Дьявола» же писатель создал за десять дней и спрятал повесть в обшивке кресла в своем кабинете, чтобы избежать взрыва ревности со стороны Софьи Андреевны. В произведении отразились личные переживания Толстого, связанные с увлечением в молодости яснополянской крестьянкой Аксиньей Базыкиной, а в возрасте 49 лет – кухаркой Домной, с чувствами к которой он боролся. Словом, сюжетную основу повести отражают индивидуально-биографические факты жизни писателя, художественно воссоздающие по происшествии длительного времени образ музы роковых страстей.

Повесть «Дьявол» увидела свет лишь в 1911 году в издании «Посмертные художественные произведения Л.Н. Толстого» и имеет два варианта конца. По первой редакции произведение завершается самоубийством героя, помещика Евгения Иртенева, уставшего от борьбы с чувством к Степаниде; по второй – Иртенев убивает ее как носительницу дьявольского соблазна.

Рымгали Нургалиевич, осуществляя перевод «Дьявола», остановился на той редакции, по которой страдающий в раздвоении герой отчаялся и завершает выстрелом из пистолета свою жизнь. Можно сказать, переводчик пощадил Степаниду и оставляет ее живой образ во всей ее привлекательности и красе, чтобы, вероятно, не повторить сюжета смерти героини, как это уже было в финале повести «Крейцерова соната». Во всем остальном перевод Рымгали Нургалиевича эстетизирует абсолютную ценность авторской индивидуальности Толстого и его оригинального производства. Без буквализма и вольностей перевода он воспроизводит на родном языке художественный текст, сохраняя при этом своеобразные черты исторической эпохи и национального характера. Авторский вымысел связан с образом молодого дворянского героя, который, вопреки ожидавшей его блестящей карьере, вышел в отставку и решил посвятить себя делу спасения запущенного покойным отцом состояния. Поселившись в деревне, Евгений Иртенев избирает себе за идеал дедовский образец жизни, ибо «отец был дурной хозяин». «И теперь, – как пишет автор, – и в доме, и в саду, и в хозяйстве он, разумеется, с изменениями, свойственными времени, старался воскресить общий дух жизни деда – все на широкую ногу, довольство всех вокруг и порядок и благоустройство, а для того чтоб устроить эту жизнь, дела было очень много» [4, с.212]. На этом фрагменте можно рассмотреть, как адекватно переводчик воссоздает и речь и замысел автора: «Енді үйде де, бақта да, шаруашылықта да заман әкелген кейбір өзгерістері мен баба өмірі рухын барлық жерде кең қолтық аршынды, тоқмейілдікті, тәртіпті, қолайлылықты қалпына келтіруге тырысып бақты, мұның бәрін тындыру үшін қам-қарекет аз еместі» [3, с.308]. Переводчик свободен от некоторых авторских элементов речи, но эта свобода обусловлена необходимостью творческого воссоздания иноязычного подлинника, а не буквального копирования.

Правда, кофе Иртеневы пили на террасе, в переводе сказано «есік алдында» [3, с.326], в оригинале на вопрос о подаче кипяченых сливок следует ответ, что можно пить кофе и с сырыми сливками, в переводе же возникла досадная неточность: «… жылы қаймақ керегі жок. Сыр да жарап жатыр» [3, с.327]. В согласии с реалиями национальной и социальной жизни XIX века в повести оставлены непереводимыми такие лексемы, как помещик, деревня, десятина, пенсне, приказчик, староста, мужик (мужық), вексель, флигель, Троица, балкон, земство, револьвер.

Казахский текст повести строго сохраняет композиционную упорядоченность изображенной Толстым реальности. Жизнь Иртенева в деревне, его хозяйственные заботы, история его женитьбы на Лизе Анненской и связанное с этим событием желание чистой жизни, первая пора семейного счастья и открытие невозможности спасенья от похотливой красоты Степаниды – все это дано писателем крупным планом. Образ Степаниды, ее шалости с деревенскими мужиками и неожиданное для Иртенева объявление этой «пустой бабенки» в его доме как поденщицы («лестно посмотреть барыню, ее заведенье, хорошо, говорят, убрано») даются пунктирно и остаются на периферии основного повествования о герое с его мучительными переживаниями. Даже картина пляски этой женщины в Троицын день, на которую зовут Иртенева, чтобы посмотрел, дается «мельком»: «Должно быть, она хорошо плясала. Он ничего не видал. Да, да, – сказал он, снимая и надевая пенсне. – Да, да, – говорил. «Стало быть, нельзя мне избавиться от нее», – думал он» [4, с.235]. Автору важно «высветить» эмоциональный тонус Евгения, потаенную сферу его внутренней жизни, которая была «загажена воспоминаниями».

Но в общем плане произведения образ Степаниды является существенным и сопряжен с мотивом измены, соблазна и борьбы толстовского героя, муками его совести и ужаса несвободы от дьявольского наваждения. Сей мотив выступает в заглавии повести и возникает непосредственно в раздумьях Иртенева как персонификация образа Степаниды, символизирующей темный созидающий дух. «Ведь она черт. Прямо черт. Ведь она против воли моей завладела мною. Убить? Да. Только два выхода: убить жену или ее. Потому что так жить нельзя» [4, с.251]. Как истинный переводчик Рымгали Нургалиевич сохраняет в своем тексте особую смысловую нагрузку слова «черт» и психологическую константу возможного выбора героя, передавая тем самым основную идею целого: «Бірақ ол сайтан. Нағыз сайтан. Мені еркімнен тыс жадылап алды ғой. Өлтірсе? Иә. Екі-ақ амал: не әйелді құрту, не оны. Бұлай өмір сүруге болмайды ойткені» [3, с.348].

Мотив дьявола-демиурга по своей индивидуально-авторской наполненности (расширенности) являет пример философического представления Толстого о жизни людей дворянского круга. Иртенев на второй месяц деревенской жизни «для здоровья сошелся с чистой, здоровой женщиной» [4, с.250]. Он не был монахом, не стал и развратником, хотя с шестнадцати лет заботился таким образом о своем здоровье и легко прерывал свои отношения с разного рода женщинами. Теперь же он не мог забыть, освободиться от образа Степаниды и безумно ждет и ищет чуда встречи. «Нет, видно, нельзя так играть с ней. Я думал, что я ее взял, а она взяла меня и не пустила. Ведь я думал, – рассуждает поверженный герой Толстого, – что я свободен, а я не был свободен. Я обманывал себя, когда женился. Все было вздор, обман. С тех пор как я сошелся с ней, я испытал новое чувство, настоящее чувство мужа. Да, мне надо было жить с ней» [4, с.250].

В рассматриваемой повести весьма существенную роль, как и в других произведениях Толстого позднего периода («Смерть Ивана Ильича», «Крейцерова соната», «Отец Сергий», «Будда»), играют символические образы. Уместно заметить символику числа. Двадцати шести лет (числа «два» и «шесть», в сумме составляющие «восемь») поселяется Евгений Иртенев в деревне и встречается со Степанидой. Число «восемь» как выражение обновления, что следует за символически важным числом «семь», начинает новый цикл. Символом богини любовной страсти Венеры была фигура, сформированная биссектрисами внутри восьмилучевой звезды. Словом, названное число с архетипическим значением, и оно «управляет» жизнью героя «Дьявола». Несомненной репрезентативностью обладает упоминаемый в девятой главе и подробно описанный в двенадцатой главе Троицын день. С этого праздника, который проводится на 50-й день после Пасхи и именуется в православии Троица, начинается исчисление церковного года. Как ни сильны были нравственные усилия Иртенева, именно с Троицы начинается новый виток его душевных страданий. Танец-пляска Степаниды на празднике является метафорой ее всевластия и проецирует мотив пагубной страсти героя, которая целиком захватывает его.

Приближенный к авторскому замыслу «первого текста» Рымгали Нургалиевич художественно реализовал различные оттенки душевных переживаний толстовского героя в «своем тексте», расширив тем самым пространство казахский толстовианы. Можно было бы обратиться к другим произведениям великого русского писателя, которые играли важную роль в пространственно-временной парадигме Семипалатинска и великих семипалатинцев. Однако это предмет другого исследования.

Литература:

1. 
   Цит. по: Фетисов М. Л.Н.Толстой и его казахстанские корреспонденты // Вестник АН КазССР. Алма-Ата, 1950.-№ 10, с.92
   
2. 
   Там же, с.94
   
3. 
   Толстой Л.Н. Крейцер сонатасы. Астана: Аударма, 2002.-352 бет
   
4. 
   Толстой Л.Н. Собр. соч.: В 22 т. Т.12. М.: Художественная литература, 1982.-478 с