Р.НУРГАЛИ – ИССЛЕДОВАТЕЛЬ КАЗАХСКОЙ

Работа «Эпическая драматургия» (Астана, Фолиант, 2004.-282 с.) – одна из немногих уникальных научных монографий современного казахского литературоведения. Академик Р.Н.Нургали описал и исследовал громадный по объему материал – казахскую драматургию со времен ее первых шедевров – пьес М.Ауэзова до пьес К.Мухамеджанова, С.Жунусова и других современных авторов.

Работа четко структурирована, стройна в композиционном плане, состоит из трех глав: в первой исследуется трагедия с точки зрения трагедийного конфликта и характера, во второй – жанровое своеобразие комедии, в третьей – герои и ситуации драмы. Это позволяет сразу же читателю выстроить траекторию жанрового развития казахской драматургии - от трагедии к драме.

Принцип жанрового разграничения придает работе единство и цельность. Автор выделяет эпическую, историческую, семейно-бытовую трагедию, значит, трагедии казахских классиков, отталкиваясь от национального эпоса, развивались по пути освоения исторического прошлого и с позиций современности. Особенно интересно в плане оригинальности подхода и новизны рассмотрение семейно-бытовых трагедий М.Ауэзова «Байбише-токал», «Каракоз» и другие. Важно то, что Р.Нургали дает свое определение основных признаков казахской трагедии, глубоко и точно проанализировав лучшие образцы жанра. Ученый выделяет помимо трагического конфликта, ошибки, заблуждения, образ «сильного духом человека, способного сопротивляться законам общества», в котором чередуется решительность поступков с «глубокосодержательным красноречием». Тем самым, Р.Н.Нургали особый акцент делает на искусство красноречия, слове, которому в национальном срезе бытия отводилось испокон веков главенсвующее место.

Самой сильной и убедительной стороной научных работ Рымгали Нургалиевича становится умение глубокого «препарирования» текста. Глубокое знание жизни, национальных типов-характеров, особенностей ломки психологии человека на изломах истории позволяет ученому объективно оценивать сюжетно-фабульные линии, характер конфликта, специфику диалогов и реплик, авторскую позицию и точку зрения.

Сразу же следует сказать, что в этом классическом труде Рымгали Нургалиевича просвечивает его собственная героическая, страстная и волевая натура. Всегда выступающий за слово правды и объективности, он и как ученый, остается верен своей природе. Как ученый Рымгали Нургалиевич воплощает собой важную ипостась образцабоевого и мужественного номада-ученого, не терпящего фальши, суеты и мелочности.

Комедия разделяется на сатирическую и лирическую. Выделяются жанровые разновидности драмы: героическая, социально-политическая, историко-биографическая. Подобная четкость, стройность терминологических подходов и определений – одна из стилевых особенностей исследований ученого.

Столь полного, подробного и глубокого исследования казахской драматургии еще никто до Рымгали Нургалиевича не делал. В работе много новых определений, подходов, концепций, взглядов на генезис, движение и перспективы развития казахской драматургии.

Работа Р.Н.Нургали о путях развития казахской драматургии – классический образец вдумчивого, объемного и глубокого исследования сложной научной проблемы. Казахи – народ любящий сценическое мастерство. Испокон веков живя на лоне природы, на виду у друг друга, кочевники многие конфликты, споры и даже философию жизни разрешали с помощью искусства – слова, танца, байги, песенного, словеского, музыкального состязания. Сценичность, театральность, не наигранная, а рожденная самой потребностью жизни, живет в душе казахов испокон веков, привязывая к бытию, загадочному, красочному, подчас трагическому и прекрасному.

Проблемы современной казахской драматургии - ее сценического воплощения, репертуара театров, наличия или отсутствия пьес современных авторов, национальная содержательность, поэтика современной пьесы, жанровая палитра, эстетика игры современного актера – все эти актуальные темы не могут быть уяснены без такого фундаментального исследования, каким является работа Р.Нургали. Именно ориентируясь и отталкиваясь от исследования академика Р.Нургали, можно объективно оценивать пьесы современных драматургов. Многие из текстов, тщательно проанализированные автором – основа классического репертуара современного театра, отдельные из них недоступны современному зрителю и читателю в силу разных причин (не ставятся современными режиссерами, отсутствуют в библиотеках). И потому еще более возрастает ценность этой научной работы.

Следует обратить особое внимание на глубокий психологический рисунок работы. Каждая из пьес известного или малоизученного автора оценивается с разных позиций как критика, автора, так и зрителя разных возрастов. Доминантным критерием качества становится гармония формы и содержания, эстетика сценичности, зрелищности той или иной пьесы. Но более всего ученый уделяет внимание психологическим коллизиям, глубине психологического рисунка характера персонажей, конфликта. организующего сюжетное действо, взаимодействию зачина и финала.

Особой заслугой ученого является объективная критика слабых мест казахской драматургии. Отмечаются как позитивные сдвиги в развитии драматургии, так и отдельные случаи эпигонства (С.Шаймерденов «Едет начальник»), слабость репертуара. Эта объективность чрезвычайна важна сегодня, когда в прессе для широкого читателя и в специализированных изданиях в основном можно обнаружить хвалебные или поверхностно- бессодержательные рецензии на то или иное произведение. Век пиара породил стремление критиков писать или восторженные отзывы, или что-то близкое к заметкам, без попыток глубокого, всестороннего рассмотрения. А о критике, замечаниях приходится говорить лишь в случае разгромных статей. В этом смысле монография академика Р.Нургали – образец подлинной научной объективности. Работе Р.Нургали свойственен такт и доброжелательность критических замечаний, о которых он не может не сказать в силу своей честности и стремления сказать правду из любви к национальному театру и искусству, в котором воплощается редкий синтез слова, музыки, актерской игры, замыслов драматурга, режиссера.

В качестве одного из главных недостатков современных пьес в монографии отмечается «слабость диалога». В каждой из драм ее истоки различны, но ученый выделяет общую основу, связанную с тем, что главные герои казахской драмы – поэты, исторические деятели – Аблай, Абай, Срым, Ахан-серэ. «Их размышления оказали определенное влияние на стилистику драматургии. …Однако, когда они отрываются от земных, людских забот и воспаряют в небесную высь, драматическая основа пьесы нарушается и выступает голая патетичность»,- справедливо подмечает Р.Нургали. Не всегда драматургам удается глубокое раскрытие характеров, присутствует схематичность сюжетных линий и конфликтов в пьесах разных авторов. Поэтому обоснован вывод о том, что «народные комические образы» превосходят современные.

В работе Р.Нургали отмечаются и значительные удачи пьес молодых в то время авторов – Садыбека Адамбекова («Смерть Аюбая»), Сафуана Шаймерденова («Едет начальник»), Жумабая Ташенова, Игоря Саввина ( «Лоботряс из города»), Р.Мукановой, А.Тарази, Д.Исабекова, не получившая должного всестороннего рассмотрения..

Р.Нургали выделил слабое использование современной режиссурой талантливых пьес И.Жансугурова, Ж.Аймаутова, М.Ауэзова («Хан Кене»), комедий Б.Майлина («Порядки Талтанбая»), К.Мухамеджанова. К сожалению, эта проблема по-прежнему актуальна для современных театров, которые на самом деле сталкиваются с проблемой отсутствия хорошей, национальной современной драматургии, в то же время, редко обновляют классический репертуар.

Трудно переоценить вес и значение талантливой и глубокой работы академика Р.Н.Нургали о казахской эпической драматургии. Ведь современность настойчиво требует своего осмысления в сфере искусства театра, кино, а без вдумчивого, объективного, а главное, увлеченного интереса к ним со стороны профессиональных исследователей, не может быть движения вперед. Русскоязычные студенты, аспиранты, исследователи могут читать теперь эту работу в переводе на русский язык, что значительно облегчит изучение одного из ведущих родов литературы – драмы.

Книга, выпущенная издательством «Фолиант», великолепно оформлена, ее обложка вкупе с богатым содержанием, укрепляет в мысли о богатейшем наследии казахской национальной драматургии и театра, имеющих свои истоки, традиции, собственный путь развития, достижений и ошибок. Во всем этом нас убеждает бесценная книга – кропотливый труд выдающегося журналиста, критика, литературоведа, педагога -Р.Нургали.

Сегодняшняя действительность – свидетельство первых ростков нового прорыва казахского театра, кинематографа, литературы, литературной и театральной критики и киноведения к новым вершинам взаимодействия искусства и реальности. Немалая заслуга в этом принадлежит академику НАН РК, профессору Р.Н.Нургали, возглавляющему одну из известнейших школ классического литературоведения и критики в Казахстане.

Қандай да болмасын ұлттың ұлт болып қалуы, адамзаттың рухани-мәдени көшіне ілесуі және ұрпағының кәдесіне жарар ізгі, өміршең құндылықтар дәстүрін қалыптастыруы үшін – сол ұлттың рухани тәлімгері болар азаматтар тарих жолының әр кезеңінде бой көрсетуі тиіс. Аллаға шүкір, ондай ұлттық ой-сананың көсемдері мен көрнектілері Алаш тарихында баршылық. Басы сонау бағзыда жасаған түркі ойшылдарынан, берісі жиырмасыншы ғасырдағы Алаш тәуелсіздігін аңсағандар мен ұлттық мұрат жоқшыларына жалғасып жатқан қазақ ойының небір асылдарының мұраты – күллі қазақ қоғамының зердесін ашып, «ойы мен сезімін тәрбиелеп» (М.Әуезов) келеді. Қазақ хандарының тұсында жырау, би, шешен болып көрінген елдің рухани басшылары, одан беріде ақын, жазушы болып қазақ ойын тербетсе, жиырмасыншы ғасырда бұл қатарға ғалымдардың үлкен легі қосылды. Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынов, Халел Досмұхамедов, кейінірек Құдайберген Жұбанов, Бейсенбай Кенжебаев, Қаныш Сәтбаев, Әлкей Марғұлан, Ермұқан Бекмаханов тағы да басқа оқымыстылар ұлт дүниетанымының көкжиегін кеңейтті.

Алаш жұртының бүгінге жеткен рухани мұрасын саралағанда, әсіресе, сөз өнерінің айрықша орынға ие болатынын аңғарту қиын емес. Қазақ әдебиеті ғасырлар бойы көркемдік қана қызметте болып, тек эстетикалық функцияны атқарып қойған жоқ. Сөз өнері қазақ қоғамында педагогика мен психологияның, этика мен дидактиканың, тарих пен қоғамтанудың, саясат пен әлеуметтік институттардың орнына жүріп келді. Сондықтан да болса керек ол айрықша дами отырып, әрі өнер, үлкен қоғамдық маңызға ие болды. Әдебиеттің осындай айрықша орны мен маңызы әдебиеттану ғылымының да кең қанат жаюына табиғи ықпал жасады. Сан ғасырлық тарихы бар әдебиетті тану мен бағалаудың жаңа кезеңі басталуы тиіс еді. Мұндай бетбұрыс кезеңі өткен ғасырдың шамамен алпысыншы жылдарына келді. Аталған меже жалпы қазақ руханиятының даму шағы болды десек артық айтқандық бола қоймас. Осы кезеңде ашаршылық пен репрессияға ұшыраған, соғыстың зардабын тартқан қазақ ұлты есін жиып, танымның жаңа жолын бастады. Кешегі Ахаңдар бастаған, Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезовтер дарынды жалғастырушылары болған әдебиеттану 1960 жылдары жаңа қарқын ала бастады. Қабиболла Сыдиықов, Мұхтар Мағауин, Мырзатай Жолдасбеков тағы басқалар әдебиет тарихы саласында, Зейнолла Серікқалиев, Асқар Сүлейменов, Әбіш Кекілбаевтар әдеби сын саласында әдебиеттану ғылымына соны серпін әкелді. Осы дарынды шоғырлардың бел ортасында Рымғали Нұрғалиұлы Нұрғали да бар еді.

Ілгеріде Алаш тәуелсіздігі мен ұлттық мұрат жоқшылары жөнінде айтып қалдық. Осы қасиетті ұғымдар пікір жүзінде болса да кеңес заманында да өмір сүрді. Қазақ университетінде Рымғали Нұрғалидан дәріс алғандар ғалымның Алашорда тақырыбы, Шәкәрім Құдайбердіұлының, Ахмет Байтұрсыновтың, Міржақып Дулатовтың, Жүсіпбек Аймауытовтың, Мағжан Жұмабаевтың, Райымжан Мәрсековтың т.б. тыйым салынған мұралары жөнінде сол күйіп тұрған кеңес заманының өзінде әңгіме естігендердің аңыз етіп айтады. Бұл оның азаматтық, ғалымдық батылдығы еді. Осы батылдық – кеңес мектебінің «тура жолында» ұлттық қадір-қасиеттен тыс тәрбиеленіп келе жатқан өскелең ұрпақ үшін жаңалық болуымен бірге, ұлттық сана-сезімді қалыптастыратын өнегелі сабақ іспетті еді. Ғалымның азаматтық батылдығы, Алаш қайраткерінің іргелі саяси-қоғамдық істерін, шығармашылығын өскелең ұрпаққа, жалпы қазақ жұртына таныстырсам деген арманы күндердің күнінде шындыққа айналды.

Жиырмасыншы ғасырдың сексенінші жылдарының соңы... Кеңес қоғамында басталған қайта құру идеялары ұлттардың тарихына жаңа, шынайы көзқарасты қалыптастыра бастады. Ондаған жылдар бойы қасаң қағидаға айналып сірескен советтік идеялардың тоңы ери бастады. Бұл сипаты жағынан рухани төңкерісшілдік жылдарда қазақ тарихының әдейі бүркемеленіп келген жарқын беттері ашыла бастады. Осы кезеңде қатпарлы қазақ тарихының бостандыққа ұмтылған айрықша шағы – Алаш қозғалысына байланысты жайттары да қалың қауымға жетті. Бұл қазір айтуға оңай болғанымен, күрделі мәселеленің күрмеленуі аз болған жоқ. Кеңестік идеологтар бүкіл тарихтың ашыла кетуіне дайын да емес еді, мүдделі де емес еді. Осындай шақта қазақтың ұлтжанды зиялы қауымы пәрменді қимыл жасады. Осы игіліктер істе әдебиеттанушы ғалымдардың еңбегі тіпті ерекше болды. Сол ұлтжанды оқымыстылардың алдыңғы қатарында Рымғали Нұрғали жүрді. Енді ғана ақталып, шығармалары толық шығып үлгірмеген Әлихан Бөкейханның, Ахмет Байтұрсыновтың, Міржақып Дулатовтың, Халел Досмұхамедовтың, Жаһанша Тынышбаевтың, Отыншы Әлжановтың, Жүсіпбек Аймауытовтың, Мағжан Жұмабаевтың, Әлімжан Ермековтың тағы басқа да Алаш қайраткері мен қаламгері туралы сол кезде өзінің бас редакторлығымен шығып жатқан «Қаз ССР. Қысқаша энциклопедияның» төртінші томына енгізеді. Бұл Алаш қайраткерлері жөніндегі бір еңбекте көрініс тапқан мейлінше толық мәлімет еді.

Рымғали Нұрғали алғашқылардың бірі болып алашшыл жазушылардың өмірі мен шығармашылығы жөнінде көлемді ғылыми мақалалар жазды. Оның Әлихан Бөкейханға арналған «Қазақты ақ жолға саламыз десек», Ахмет Байтұрсыновқа арналған «Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған», Міржақып Дулатовқа арналған «Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш», Жүсіпбек Аймауытовқа арналған «Ой, кер заман, кер заман», Мағжан Жұмабаевқа арналған «Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да» зерттеулері тереңдігімен, ғылыми жаңалығымен ерекшеленетін еңбектер. Жалпы, Рымғали Нұрғали Алаш қозғалысы тұсында туған сөз өнерін әдебиет тарихының ерекше кезеңі ретінде таниды және оны өзінің еңбектерінде әркез атап жүреді. Мәселен, ол: «Кеңес үкіметі, партиялық органдар қаншалықты қаталдық жасап, қырағылық көрсеттім дегенмен, алаш идеялары, ұлттық азаматтық рухы, тәуелсіздік сарындары, әсіресе әдебиетте, өнерде, ғылымда жойылып кеткен жоқ. Партия қаулы-қарарлармен ой нысанасын, тақырып жүйесін, бейне бағытын, әдіс-тәсілін белгілеп берген кеңес дәуірі әдебиетінің алғашқы өкілдерінің бәрі де Алаш ұранды әдебиет шығармаларымен ауыздалған, жазу-сызудың әліпбиін солардан үйренген» - деп жазады. Мұнда автор әдеби процестегі үлкен мәселенің бетін ашып отыр. Көрнекті ғалымның бұл ойы әдебиеттануда жалғасын табуы тиіс деп ойлаймыз. Оны жоғарыда аталған ақын-жазушылардың шығармашылығы мысалында арнайы зерттесе, онда аса бір жемісті зерттеулердің өмірге келуіне мүмкіндік туар еді. Алашшыл сөз өнерінің өзінің тұсындағы және өзінен соңғы әдебиетке ықпалы болғандығы рас.

Өткен ғасыр басындағы қазақ руханиятының жолбасшысы Ахмет Байтұрсыновтың өнегелі өмірі, ұлтшыл, елшіл шығармашылығы Рымғали Нұрғали зеттеулеріндегі ерекше орынға ие. Академик ғалым зерттеулерінде Ахаңа арналған еңбектер әрқашанда алғашқы орында тұратыны осыдан. Ғалымның «Арқау», «Әуезов және Алаш», «Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры», «Вершины возвращенной казахской литературы» атты ауқымды кітаптарында Ахмет Байтұрсыновтың шығармашылық жолы жан-жақты талданды. Зерттеуші Ахаңның ағартушылығы мен ғалымдығына, оның ішінде, «Әдебиет танытқыш» еңбегіне назар аударады. ««Әдебиет танытқышта» Ахмет Байтұрсынов әдебиеттанудың әлемдік терминологиялық стандарт деңгейіне көтеріліп, шет сөзді араластырмай, қонымды, ықшамды, бір-бірімен сабақтас, ұйқас, ұялас ұғымдардың тұтас ұлттық қазақы жүйесін жасап берді. Олардың басым көпшілігі автор репрессияға ұшырап, кітаптың тыйым салынғанына қарамастан әдеби тілге кіріп кетті. Интернационализм дегенді желеу етіп, шет тілді зорлап ендіру науқаны тұсында әдебиеттанудың да шұбарланғаны анық. Әрине қазір роман, лирика, драманы ұзақ әңгіме, толғау, айтыс-тартыс деп өзгерту мүмкін болмас, бірақ А.Байтұрсынов жасаған бірталай терминдер, сөздер қолдануға сұранып тұр» - дейді автор. Шынында да, Ахаң қалыптастырған көптеген атаулар мен термин сөздерге қазақ әдебиеттанушылары әлі де тосырқап қарап тұрған сыңайлы. Халқымен қайта табысқан қайраткерлер мен қаламгерлердің адами, ұлттық, эстетикалық идеяларын ұрпаққа таныстыру, ел санасына сіңіру шараларының бастапқысы – олардың туындыларын жарыққа шығару болатындығы мәлім. Осы реттен келгенде Р.Нұрғалидың құрастыруымен, алғы сөз жазумен жарық көрген Ахмет Байтұрсыновтың «Ақ жол» кітабын айтуға болады. Бұл Ахаңның 1989 жылы баспадан шыққан жинағынан гөрі мейлінше толығырақ әрі кейбір қате тұстары түзетілген кітап болатын.

Академик ғалымның ғылыми ізденістерінің ауқымды бөлігі – Мұхтар Әуезов шығармашылығын зерттеумен байланысты. Әуезов тақырыбы - Рымғали Нұрғалидың ондаған мақалаларының және бірнеше кітаптарының арқауы. Өткен ғасырдың сексенінші жылдарының соңы, тоқсаныншы жылдары ғалым өзінің осы сүйікті тақырыбына қайта оралды. Бұл бұрынғыны қайталау, баяғыны шиырлау емес еді. Ол кеңес саясаты тұсында мүмкін болмаған ғылыми ойларын толықтыру, жаңа әдеби-эстетикалық пайымдаулар болатын. Соның негізінде, «Әуезов және Алаш» атты көлемді кітабы дүниеге келді, соңғы жылдардағы таңдамалысына енген «Ей, халайық, барам ең сен» атты монографиялық зерттеуі жазылды. Осы еңбектерінде автор Әуезов жөніндегі бұрындары айта алмай келген ойларына ерік бере отырып, ұлы суреткердің алуан қырларын шабыттана жазды.

ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, филология ғылымдарының докторы, профессор Рымғали Нұрғалиұлы Нұрғалидың алашшыл ғалымдығы, зерделі зерттеушілігі – 2002 жылы «Күлтегін» баспасынан жарық көрген «Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры» атты ауқымды кітабынан жан-жақты көрініс тапты десе де болғандай. «Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры» - бүгінгі және болашақ ұрпақтың бойына ұлттық мұрат идеяларын сіңіретін еңбек. Өйткені, қазақ сөз өнерінің мәуелі бәйтерегінің мол жеміс берген кезеңі – жиырмасыншы ғасырдағы әдебиетке арналған бұл кітаптан оқырман қауым Әлихан Бөкейхан мен Ахмет Байтұрсыновтан бастап Ілияс Есенберлинге дейінгі аралықтағы қазақ әдебиетінің алыптарының өнегелі өмірімен, ұлттық қайнардың тұнығы іспетті шығармашылығымен таныса алады.

Өткен ғасырдың соңғы онжылдығында қалыптаса бастаған алаштану қазіргі кезде кең өріс алып келеді. Оның қалыптасуы – ұлттық сананың жетілуіне, ұлттық қадір-қасиеттің ұрпақ бойына тереңдеп тамыр жоюына алып келетін зор мәдени-рухани, саяси, қоғамдық құбылыс екендігі күмән тудырмайды. Алаштанудың басында тұрған әдебиеттанушылар мен тілтанушылар, тарихшылар мен қоғамтанушылар, саясаттанушылар мен мәдениеттанушылардың көрнекті шоғыры ортасында тұрған академик Рымғали Нұрғалидың өзіндік орны бар.

Поэзия туралы сөз қозғағанда ғалым ең әуелі поэзия табиғаты туралы теориялық байламдарға бойлап, тың тұжырымдар жасап алады. Поэзияға, жалпы көркемдік ойлау жүйесіне тән бейнелілік (образдылық) табиғатын талдай келе “көркем шығарма қашан да іріктеуден, тәсіл-құралдарды талғап пайдаланудан басталады” / 1,32/, “образдылықты болмыстың фотографиясы деп ұқпаймыз, суреткер қиялымен екшелген құбылыстардың бірін-бірі сәулелендіру арқылы туған соны әлем деп білеміз” /1,33/ деген нақты, дәлелді қорытынды жасаса, ақындар шығармашылығын қарастырған сын-зерттеулерінде осы ойды қазық етіп ұстанады. Әдеби шығармашылықты жасаушы, дамытушы, биік сапалық деңгейге көтеруші - әдеби тұлға екенін қайталай айта отырып, зерттеулерінде сол шығармашылық иесінің болмысына терең үңілуді мақсат етеді.

Ғалым сыншы “Қазақ поэзиясы көкжиегінің кеңеюін көрсететін белгілердің бірі – тақырыптық өріс” /1,221/ деген тұжырымға келіп, белгілі ақын Қабдікәрім Ыдырысов поэзиясының тақырыптық аясы, көркемдік сипаты,өзіндік ерекшелігі жайлы салмақты ой қозғайды. Балалар поэзиясына да үлес қосқан ақынның шығармашылық жолын бағдарлай отырып, ақындық ерекшелігін талдап көрсетеді. Р.Нұрғали атап көрсеткен Қабдікәрім позиясына тән басты сипаттар, біріншіден, азаматтық пафос, публицистикалық леп болса, екіншіден, тақырып аясының кеңдігі; үшіншіден, автордың формалық ізденістерге көп баратындығы. Қ.Ыдырысовтың “Арабстан, армысың” атты кітабына енген өлеңдерінің поэтикалық қуаты, ырғақтық, құрылымдық сипаты туралы нақты дәлелге негізделген ойлар айтады. Сондай-ақ ақынның “Адамның кейбір кездері” кітабындағы жаңалықтар турасында да маңызды талдаулар жүргізеді. “Сәтті өлеңнің ғұмыры ұзақ” деген қанатты сөзді Қабдікәрімге арнай отырып, ақынның поэмалары мен балладаларына тоқталады. Бұл тұста “Қайта оянған махаббат”, “Жез леген” балладалары және “Отты күндерде”, “Емен”, “Әке жолы” поэмаларын тілге тиек етеді. Зерттеуші ақын туындыларындағы көркемдік табыс, идеялық айқындық мәселелеріне назар аудара отырып, “Қабдікәрім Ыдырысов – талантты, қабырғалы қаламгерлердің бірі еді. Ең алдымен, ол – ақын еді”/ 1,222/- деп баға береді.

Р.Нұрғалидің әдеби тұлға хақындағы талдауының енді бірі көрнекті ақын Әбділда Тәжібаев туралы. Ә.Тәжібаевқа ғалым тарапынан “үздік шығармалар беріп, әлемдік даңққа бөленген, көп салалы, мол сырлы, алуан әуезді қазақ әдебиетінің ең көрнекті өкілдерінің алдыңғы қатарында ауызға алынып, құрмет етілетін қаламгерлердің бірі”/1,223/ деген баға беріледі. Асылында, Р.Нұрғали көпірте сөйлеп, көлгірси мақтаудың адамы емес, оның әрбір сөзі асқан сақтықпен айтылатын, дәл берілетін баға екеніне зерттеулерін, сын еңбектерін оқу барысында көз анық жеткен.

Р.Нұрғали ақын шығармашылығын бірнеше салаға топтастыра қарастырады. Олар: поэзия, драматургия, ғылыми-сын еңбектер, проза. Ақынның поэзия әлеміндегі өзіндік орны кең арнада қарастырылып, ең әуелі туған өлкесі Сырдарияны жырлауда үлкен табысқа жеткені сөз болады. Әбділда – азаматтық лириканың соны үлгілерін тудырушы ақын екенін қадай айтып, қазақ лирикасы үшін үлкен жаңалық болған “Аралдар” жинағының көркемдік сипаты зерделенеді. Бұл жинақтағы өлеңдерге тән – ой мен сезім, лирика мен философияның тоғысуы туралы шынайы тұжырымға келеді. Ғалым пайымдауындағы Ә.Тәжібаевқа тән ерекшелік қандай? Бұл сауалға да терең теориялық талғамнан туындаған жауапты Р.Нұрғали еңбегінен табамыз. Яғни ол ерекшелік “дәстүрлі қазақ өлеңіндегі ішкі ырғақтар, дыбыстық әуездік, терме кестелерін байыта отырып, Еуропа лирикасының жақсы үлгілерін нысана ету, қас қағым сәттегі сезім мен мәңгілік шындықты астастыра жырлау”/1,225/.

Ғалымның Ә.Тәжібаев шығармашылығының арналы саласы – поэмалары туралы пікірлері де әдебиетіміздің даму процесін сергек көзбен жіті бақылаған әдебиет білгірінің салиқалы тұжырымы. Ақын поэмаларының тақырыбына , мазмұнына барлау жасай келе, форма жаңалығына, жаңа түрге мән бергендігі, оқиғалардың ықшамдығы, Еуропа әдебиетіндегі баллада үлгісінің ықпалы танылатыны, лирикалық қаһарман толғанысына көп орын берілетіні, классикалық поэма мен ұлттық толғаудың тоғысуы – басты ерекшелік, көркемдік, сапалық сипаты екенін айқындайды. Халықтық аңыздар негізінде жазылған поэмаларда фольклор айшықтары, оралымды өрнектер жиі қолданылатыны, бұл тәсілдің туынды поэтикасын даралап тұратыны да жүйелі түрде пайымдалған. Ғалымның жүйелеуін алға тартар болсақ, “Оркестр”, “Күй атасы”, “Абыл”, “Мерген”, “Толағай” – халықтық поэзия дәстүріндегі поэмалар, “Қазақстан – алтын сандық”, “Мен кешеден келдім бүгінге” – публицистикалық сипаттағы поэмалар болып саналады. Осылай жүйелей отырып, ақынның күрделі поэмасы – “Портреттер” туралы маңызды ой қозғайды. Ә.Тәжібаев шығармашылығы, оның қазақ әдебиеті тарихындағы орны туралы ғалым “қазақ поэзиясының, драматургиясының көшелі суреткері болумен бірге, әдебиет тануда да төрден орын алады”/1,227/ деген ақиқат бағасын береді.

Р.Нұрғалидің тағы бір маңызды да салмақты зерттеуі Сапарғали Бегалин шығармашылығына қатысты. Жалпы, әдебиеттің көрнекті тұлғалары туралы айтқанда ғалым дәлелді тұжырымдар жасап, күллі шығармашылық процесті тұтас шола келе маңызды ой қорытады.

С.Бегалин - өзінің ұзақ шығармашылық ғұмырын әдебиетіміздің дамып, өркендеуіне арнаған үлкен тұлға. Қаламгер шығармашылығы жайлы пікір айту білгірлікті және өзін терең тануды қажет ететінін ескерсек, бұл қиын қадамға Р.Нұрғали еркін барған. Бұл жерде ғалымның теориялық терең білімі, біліктілігі, әдеби процесті жете түсінетіндігі, сондай-ақ нысанға алып отырған қаламгер шығармашылығынң табиғатын жан-жақты білетіндігі таныла түседі. С.Бегалин қаламынан туған прозалық, поэзиялық туындыларға берілген баға – шынайы баға. Зертттеуші әсіресе поэзиясына ерекше ден қойып, алғашқы өлеңдерінен бастап сөз етеді. Сапарғали –сыршыл ақын. Оның өлеңдерінде Абай дәстүрі мен халықтық әдебиеттің өрнегі үйлесім тапқан. Осы пікірді айта отырып, ғалым жекелеген өлеңдерге тән сипаттарды дәл анықтап көрсетеді. Мысалы, “Жаз лебі”, “Көктем бұлты”, “Нөсер артынан”, “Сарыжайлау” секілді өлеңдері тамаша пейзаждық лирика десе, “Кавказ аңыздары”, “Бұқара- Самарқанд сапарлары” топтамаларындағы өлеңдеріне тосын образ, әдемі детальдар тән деп көрсетеді. Бұл байламдар ғалымның аңғарымпаздығының, теоретик ретіндегі білгірлігінің айғағы десе де болады. С.Бегалин қаламынан туған поэмалар да қазақ әдебиетіндегі соқталы туындылар болса, олар да ғалым назарынан тыс қалмаған. Жоғарыда өзіміз айтып өткен Ә.Тәжібаевта аңыздық сюжетке құрылған поэмалар көп ұшырасса, мұндай желі С.Бегалин поэмаларына да арқау болған. Мәселен, “Абақ арманы, “Айдос”, “Баян жүрек” поэмаларындағы аңыздық желілер халық рухын паш ететін, әдемі өрнекті, қызықты оқиғалы туындылар. Аңыздың ізімен жаңа шығарма тудыру тәсілі С.Бегалиннің танымы мен ақындық шеберлігін таныта түсетіндігі сыншылық, зерттеушілік тұрғыда сәтті зерделенеді.

Поэзия, ақын туралы айтпас бұрын Р.Нұрғали алдыңғы теориялық байламдарға да назар аударып, жалпы өлеңге қойылар талғам-талап айналасында ой өрбітіп алады. Нағыз поэзияның сыйлар эстетикалық ләззатын “таза бұлақтан су ішкендей, алай-түлей ақ боранды көргендей боласың” /1,258/ деп суреттейді. “Кеудесінде жан, тамырында қан жоқ өлі кітапшаларды” /1,258/ нали сөз етуінің өзі эстет әдебиетшінің талғам таразысын танытса керек. Көп өлеңші ішінен нағыз ақынды тапқанына шынайы қуанатын сыншы зердесі қазіргі қазақ поэзиясының көркемдік қуатын тереңнен пайымдап, әділ бағасын бергеніне жоғарыда өзіміз сөз еткен ақындар туралы пікір-тұжырымдары куә.

Р.Нұрғалидің қазіргі қазақ поэзиясын сөз еткен еңбектерінің ішінде ақын Фариза Оңғарсынова шығармашылығын талдауы ерекше десе де болады. ХХ ғасырдың 60-жылдарында қазақ поэзиясында жаңа бетбұрыс, үлкен сапалық өзгеріс болғаны белгілі. Бұл жаңарулар М.Мақатаев, Ж.Нәжімеденов, С.Жиенбаев, Қ.Мырзалиев, Т.Айбергенов, Т.Ысмайылов, Ф.Оңғарсынова есімдерімен тікелей байланысты еді. Аталған ақындардың ішінде Р. Нұрғали Фариза шығармашылығына арнайы ат басын бұрып, пікір білдіруі поэзияға, ақынға деген ерекше ілтипатының белгісі болса керек. Ф.Оңғарсынова поэзиясындағы әлеуметтік-эстетикалық, қоғамдық-көркемдік мұраттар жайлы ой толғай келе “қайткен күнде де поэтикалық бейне, тұлғалы образ, сөз суретінің құдыреті бірінші қатарда, дәлірек айтқанда, ақындық сезім, қаламгерлік идея өзара ажырамас тұтастықтағы шабыттан туса керек” /1,259/ деп тебірене шешілуі ақын шығармашылығын қалтықсыз қадірлеп, бағасын анық білгендігінен болса керек. Поэзиға керегі – сезім, мінез. Дәл осы екеуі тұтасып, ақын өлеңдерінің өн-бойынан аңқып тұратынына көптеген мысалдар келтіріліп, нақты талдаулар жасалынады. Фаризаның махаббат, сүйіспеншілік тақырыбындағы лирикасынан көрініс беретін драмалы көңіл-күй, трагедиялық ситуациялардың бейнеленуі нағыз суреткерлікке мысал. Автор бұл пікірін өлең жолдарынан үзінділер келтіре отырып бекітеді. Сондай-ақ азаматтық тақырыпты әуелі публицистикалық толғау үлгісінде меңгерген ақынның бірте–бірте философиялық, психологиялық монолог үлгісіне ауысқандығы – шеберлігінің жетіле түсуі екендігі теориялық білгірлікпен дәйектелген. Бүгінгі поэзияның мүмкіндігінің шексіздігін, поэтикалық тәсілдердің молдығының, стильдік өрнек пен тіл байлығының адамның жан-дүниесін ашудағы маңызды орнын білікті ғалым ретінде айта білген зерттеуші Ф.Оңғарсынова лирикасының әдебиетімізге әкелген жаңалығын, көркемдік сапасының жоғарылығын анықтай, нақтылай көрсетеді.

Ф.Оңғарсынова поэзиясының тақырып ауқымы сан алуан болса, зерттеуші сол тақырыптарды жырлаудағы ақыннның суреткерлік шеберлігін дөп басқан. Ақынның тарихи белгілі тұлғалар тағдырына арналған туындыларының ішінде “Сайраған Жетісудың бұлбұлымын”, “Ақан сері аңыздары”, “Поэзия. Махамбет аудармашысымен әңгіме”, “Тартады бозбаланы магнитім” сияқты шығармаларға айрықша назар аударып, Сара, Ақан сері, Махамбет, Майра бейнелерінің жаңа қырымен көрінетінін атап көрсетіп, “тарихи тұлғаның жарқ ете түскен бір сәті, сезім күйі, ой толғауы, шыншыл сипаты бар”/1,262/ деп тұжырымдайды. Әлия мен Мәншүктің даңқты да қасіретті тағдырына арналған “Тыңдаңдар, тірі адамдар” атты сюжетсіз поэмасындағы көркемдік ізденістер жайлы толғамдары да терең зерделеуден туған. Мұнда еркін көркемдік пішін, шарттылық тәсілмен екі батыр қыздың рухын сөйлету – жаңа эстетикалық игілік деп баға береді. Фаризаның ақындық мектебі – ең әуелі ұлттық арна болса, сонан соң әлемдік әдебиет үлгілері екеніне тоқтала отырып, оның жырлары – ер мінезді жырлар деп ой қорытады.

Ақындық, ұлттық поэзия, қазіргі әдеби даму ғалым-сыншы назарынан еш уақытта тыс қалған емес. Мерзімдік баспасөзге берген сұхбаттарында болсын, шағын мақалаларында болсын, автор оларға соқпай өтпейді. Алдыңғы буын ағалардан бастап соңғы буын өкілдерінің шығармашылығын қадағалай оқып, бағасын беріп отырар жақсы тағлымы кейінгі жас зерттеушілерге үлгі боларлықтай.

Бүгінде әдебиеттану ғылымының мәуелі бәйтеректерінің біріне айналған теорияның білгірі, білікті ғалым, үлкен жүректі ұстаз, ардақты аға Рымғали Нұрғалиұлы өзінің саналы ғұмырын ұлт әдебиетінің маңызды мәселелерін зертттеп, зерделеуге арнап келеді. Қазақ поэзиясы, оның көрнекті өкілдері туралы мақаламызға нысан болған сын зерттеулері осы айтқанымыздың бір мысалы.

1. Нұрғали Р. Арқау. Екі томдық. 2-том. Алматы, 1991.