Қазіргі қазақ тілі ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені
Одағайдың мағыналық ерекшеліктері
жүктеу/скачать 2,55 Mb.
|
| 2. Одағайдың мағыналық ерекшеліктері.
ОДАҒАЙ СӨЗДЕРІНІҢ ИНТОНАЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. Одағай сөздер басқа сөз таптарымен салыстырғанда ырғаққа, эмоционалдық құбылмалыққа, интонацияға өте бай. Олар көркем шығармаларда, әсіресе диалогтарда көп кездеседі. Тіліміздегі көп мәнді одағайлар әрбіреуі жұмсалатын ыңғайына қарай әр түрлі интонациямен айтылады. Біресе созылыңқы, баяу, бірде жұлып алғандай тез, жылдам айтылады. Ойбай!одағайы үрку, шошыну мағынасында жұмсалса тез жылдам айтылады. Егер таңырқау, таңдану мағынасында жұмсалса, онда созып айтамыз.(Ой-ба-а-ай) Одағай құрамындағы кейбір дыбыстардың созылыңқы, ерекше интонациямен айтылыуы- сол одағайлардың мағынасын күшейту мақсатымен жұмсалады. Мыс:Әттеген-е-е-е!Бәрекелде-е-е! ОДАҒАЙЛАРДЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. Одағай- негізінде түрленбейтін сөздер тобы. Өзіне тән жұрнақтары жоқ. Олар субстантиптенген кезде болмаса, жалғауды да көп қабылдамайды. Кейбір одағайларға –ла (ле); -шыл (шіл) жұрнақтары жалғанады. Ойбай-лау, айт-айттап, аһлеп-үһлеп. Мыс:Ой,тәйір-айшыл кер кесек, құлық, сұмдық не өсек. Одағайлар қосарланып айтылғанда, білдірейін деп отырған сезімнің күштілігін, бұйрықтың қаттылығын білдіреді. Мыс:Тек-тек-тек!Бай-бай-бай-бай!Һай-һай-һай! Одағайдың қосарланып, қайталанып айтылуында белгілі бір заңдылық бар. Бір топ одағай қосарлап айтуға көнбейді. Тәйірі!Қап!Ту!Бәсе!Астапыралла! Енді бір топ одағайлар дара күйінде де қолдана береді. Мыс:Ойбай,ойбай!Тәк,тәк!Жә,жә! Одағайлардың енді бір тобы тек қана қосар тұлғасында жұмсалады. Сап-сап!Бай-бай!Әлди-әлди! Малға айтылатын одағайлардың басым көпшілігі қосар күйінде айтылады. Моһ-моһ, Кәуіс-кәуіс,Шөре-шөре! Одағайларды құрамы жағынан екі топқа бөлуге болады. 1. түбір, негізгі одағайлар бұл топқа әрі қарай бөлшектеуге көнбейтін А! Ә! О! ОЙ! ПАЙ! ҚАП! БӘСЕ! МӘ! сияқты одағайлар жатады. 2. күрделі одағайлар, бұл топқа бірнеше сөзден біріккен, қайталанған, қосарланған немесе басқа тілдерден ауысқан сөздер енеді. МӘССАҒАН!АПЫРЫМ-АЙ!ӘТТЕГЕН-АЙ!БӘРЕКЕЛДІ! Одағайлар өз алдына сөйлем мүшесі бола алмайды, олар диалогта жеке-дара тұрғанда сөз-сөйлем қызметін атқарады. -Ол қай адам? -Кеше біздің үйде отырған ше! -Ә-ә-ә! Одағайдың тіркестік, я қатар келу қабілетінде де біраз ерекшеліктер бар. Қолданылуы жағынан екі топқа бөлуге болады. а)одағайдың өзара тіркесе қатар қолданылуы. Әдетте, жағымды эмоция көңіл күйді білдіретін одағайлар қатар тұрып қолданылады. Алақай!Ура! қатар тұрған күйінде айтылады да , Әттең! Қап! одағайларымен қолданылмайды. ә)одағай етістікпен тіркеседі. Етістікпен тіркескенде олардың бір қатары одағайлы тіркес құрайды да, бір қатары тұрақты тіркес құрайды. Осыған орай, бұл тіркестерді екіге бөліп қарастырған жөн. 1. Одағайлы еркін тіркес. Одағайлар көбінесе (де) етістігімен тіркесе келе, кейбір жағдайда мағыналық жағынан өзгеріске ұшырап, одағай категориясына ауысып кетеді. Мыс:Я деген! Уа деген! Апырай десейші! Ой де! Бәсе деймін! Бұл типтес тіркестерді одағайлы тіркес дейміз. 2. Одағайлы тұрақты тіркестер. Бұл топқа жататын тіркестердің ішінде одағайлар болғанмен, бұл тіркестерді түгелімен одағайға жатқызуға болмайды. Бұлар Ай-шай деспей, әу десті, әу дейтін жер, ойбай салды, аһ ұрды, шу дегеннен, ай-шайға қарамай. Олар сөйлеу тілінде оқшауланбай қолданады. жүктеу/скачать 2,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|