Қазіргі қазақ тілі ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені
жүктеу/скачать 2,55 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1. Одағайдың түрлері.
| 13- дәріс
Тақырып: Одағай. Дәріс мазмұны: 1. Одағайдың түрлері. 2. Одағайдың мағыналық ерекшеліктері. Мақсаты: Одағайдың өзіндік ерекшелігін тану. 1. Одағайдың түрлері. Одағай сөз табына жататын сөздер адамның көңіл-күйін, сезімін білдіру мақсатымен ғана емес, сонымен қатар, басқа біреуге бұйыру, ишара білдіру немесе малды, үй хайуандарын шақыру, айдау, қорғау мақсатында да қолданады.Тіліміздегі одағай сөздер осындай мәніне қарай үш топқа бөлінеді а) көңіл-күй одағайлары. ә) императивтік одағайлар. б) тұрмыс-салт одағайлары Сондықтан да одағайлар сөйлемде белгілі бір мақсатпен қолданылғанымен, біріншіден, өз алдына жеке-дара тұрып, лексикалық мағына білдіре алмайды, нақты ұғымдық мәні жоқ, екіншіден, сөйлем ішінде басқа сөздермен граматикалық байланысқа түспейді. 1.КӨҢІЛ-КҮЙ ОДАҒАЙЛАРЫ. Бұл топтағы одағайлар адамның әр түрлі сезімдерін,көңіл-күйін білдіреді. Олар сан жағынан мол, семантикалық құбылу жағынан әр қилы,семантикалық реңкі өте бай топ. Бұл топтағы одағайлар әрі жағымды, әрі жағымсыз көңіл-күйді білдіреді. Осы қасиетіне қарай көңіл-күй одағайлары үш топқа бөлінеді. а)Жағымды көңіл-күйді білдіретін одағайлар: Алақай! Ура! (қуаныш, шаттану) Һа, Паһ-Паһ! (сүйсіну, таңдану), Бәрекелді! (сүйсіну, қоштау), оһо!(таңдану). Мыс: Тракторға теңеу таппай, жұрт абыржып, аузына келгенін айтты. -Паһ-паһ! Күйше күркүреуін қарашы! Алақай! Ата! Апа!...Есболсындар келіп қалды! Соғыс бітті! -Оһо, жолдас болатын болдық. ә)Жағымсыз эмоцияны білдіретін одағайлар: Әттеген-ай Әттең Қапа!, Тәйірі!, түге! (наразылық, іреніш) бай-бай-бай!, піш!, пішту!(жақтырмау, менсінбеу). Мыс: Қап, Қазекеңе бақты суару керек деп айтайын деп отырып, ұмытып кеткенімді қарашы! Уай, қайдасыңдар, түге, бар болғырлар! Піш, тапқан екенсің қажырлы кісіні! б)Әрі жағымды, әрі жағымсыз эмоцияны білдіретін одағайлар. Бұл топтағы одағайлар әдетте көп мәнді болып келеді де, олардың мағыналары контекст ішінде не ситуацияда анықталады: Пай-пай! одағайы қарама-қарсы екі мәнде жұмсалады: 1.таңдану,сүйсіну,таңырқау. Мыс:Кәне, басына киіп көрші. Пай-пай қандай жарасады, ә?! Пай-пай, шіркін, Алатау, шандоз едің неткен сен! 2. ренжу, наразылық мағынасында. Мыс: -Пай-пай, осы бір емізіп тартатының-ай! Айтпайсың ба сатырлатып! Ал, енді бұлар төбелесті, Пай-пай, аяқтарының астында қаламыз-ау! 2.ИМПЕРАТИВТІК ОДАҒАЙЛАР. Бұл топқа адам не хайуанатқа бағышталып айтылатын шақыру, жекіру, тыйым салу, бұйыру мақсатымен қолданылатын одағай сөздер жатады. Бұлар бағышталу объектісіне қарай үлкен екі топқа бөлінеді. а)Адамға бағышталып айтылатын одағайлар: Бұған адамның адресіне бұйыру, жекіру, тыйым салу, бұйыру мақсатымен қолданылатын Айда! Тәйт! Сап-сап! Стоп! Кәне! Жә! Тек! Тәк! Әуп! Әлди-әлди! сияқты одағайлар жатады. Мыс:Жә,тоқтат, ақсақал Базаралыдан алмаған өшің барма?! Тек, тантымай сөйле Былғама Нұрғанымды. ә)малға, үй жануарларына бағышталып айтылатын одағайлар. Бұлар: Моһ-моһ, шөре-шөре, сарап-сарап, көс-көс. Мәлік келгір., Жамандатқыр сияқты үй жануарларын шақыру, айдау, үркіту, қорғау мақсатымен қолданатын сөздер. Мыс: Бағаң алақанын бір-біріне ұрып: моһ-моһ деп еді, етекке қарай желе жөнелді. Әукім-әукім, ақ бұзау, ертерек өс, құтты бол! Қоянның ышқына қашқанын қызық көріп "Айтақ,айтақ!"деп айқай салды. 3.ТҰРМЫС-САЛТ ОДАҒАЙЛАРЫ. Бұл топ сан жағынан шағындау болғанмен, өмірде жиі қолданылатын одағайлар. Бұған одағайлардың амандасу, қоштасу, сыйластық белгісі ретінде қолданылатын Хош! Хайыр! Рахмет! Ассалаумағалейкүм! Құп! Ләббай! жатады. Мыс: Құп!-деді де, қоштасып жүріп кетті агроном. Ләббай, тақсыр!-деп Перезат терезеден әрі қараңғы бөлмеге кіріп кетті. Одағайлардың семантикалық құбылмалығы әр түрлі. Олардың бірқатары контексте бір-ақ мәнде қолданылса, енді бірқатары екі-үш, не оданда көп мәнде жұмсалады. Кейде олардың бойынан бір-біріне қарама-қарсы мағына байқалады. Осыған орай, одағайларды екі үлкен топқа бөледі. 1.БІР МАҒЫНАЛЫ ОДАҒАЙЛАР. Бұл топқа одағайлар қай ситуацияда айтылмасын, қай контексте түспесін, қандай интонациямен айтылмасын үнемі бір-ақ мәнде жұмсалады. Алақай Ура сөздері шаттану, қуану сезімін білдіреді. Қап Әттең сөздері әр уақытта өкіну мағынасында жұмсалады. Мыс. Жердің жүзін бейне жұмаққа теңейтін. Алақай-ау, алақай, жаз келді. Әттең, арбасына симай сорлады ғой, әйтпесе мұнысын да Қытайына ала кетер еді. 2.КӨП МӘНДІ ОДАҒАЙЛАР. Бұл топқа екі-үш не одан да көп мәнде жұмсалатын сөздер жатады. Пәлі, бәлі одағайы үш түрлі мәнде қолданады. а)біреудің іс-әрекетіне не сөзіне риза болып, оны қоштау көтермелеу мақсатымен айтылатын шаттық, таңдану мәнінде жұмсалады. Мыс:Уа, пәлі нағыз әнші мұннан шықты. ә)біреудің сөзін жақтырмай, наразылық мағынасында жұмсалады. Мыс:-Жарайды, аңшы-ақ екенсің! Осындай тоқ итпен аңға шыға ма екен?! б)таңдану, таңырқау мәнінде де жұмсалады. Мыс: Бәлі-ей, мынау Әсия ма, ей!? Бәлем, тұра тұр, осының бәрін әкеме айтам. Кейбір одағайлар 7-8 мәнде қолданылады. Мыс:ә!(а!) одағайларын алсақ. 1.Сұрау мағынасында. -Ол орыс композиторларының ең таланттысы,-дедіРахмет. -Ә?-деді қалың ойда отырған Ықылас. 2.Біреудің шақырған дауысына жауап беру, үн қату мағынасында. -Күләнда! -Ә!-деп қатқан қыз жауабы болды оған әкелгендей бір терең сыр. 3.Бір нәрсе есінен шығып кетіп, кейін еске түскендігін аңғарту мақсатында қолданылады. -Хат? Кімнен хат? Ә-ә, бағана мен берген хат екен ғой! 4.Біреуді өзіне қарату мақсатымен қолданылатын қаратпа сөз мағынасында . -Келін, ә, келін!-деді ол шамды тұтатқасын. 5.Ә! одағайы сөйлем соңында келгенде, сұрау мағынасында жұмсалады. Менде тығылып жатқан сұмдық бар екен. Бұл қалай, ә? Кейде сөйлем соңында кездесетін ә! одағайының бойында сұрау мағынасымен қатар, әжуа, мысқыл реңкі де байқалады. Осы сен қусың-ау деймін, Асқар,ә? жүктеу/скачать 2,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|