дәріс. Қазіргі қазақ лексикасының қолданылу сипаты

Қазақ тіліндегі сөздер қолданылу сипатына қарай: сөздердің қолданылу өрісіне байланысты, стильдік қызметіне байланысты және актив, пассив қолданылуына байланысты бөлінеді. Сөздер қолданылуына қарай жалпылама кең қолданыстағы лексика және қолданылу өрісі тар лексика деп жіктеледі. Жалпылама лексика күнделікті тұрмыста кеңінен қолданылады. Барлығына түсінікті сөздер, ортақ лекиска. Ал диалектілік лексика мен терминдік лексика тар қолданыстағы сөзде деп есептеледі. Диалектілік лексикамен белгі бір аймақ, орта сөйлейді. Диалектілер тілдік деңгейдің барлығына қатысты. Фонетикалық ерекшеліктерге – маңлай-маңдай; құдағи-құдағай; шаңырақ-шаңғрақ. Морфологиялық ерекшеліктерге – атпан-атпен; барың-келің. Лексикалық ерекшеоіктерге – бақуат-өуатты, жоян-үлкен, жуалдыз-тебен ине. Диалектілік лексика нағыз лексикалық, лексика-семантикалық, этнографиялық диалектизмдер деп үшке бөлінеді. Нағыз лексикалық диалектизмдер әдеби сөздермен көркем әдебиетте параллель қолданыста, синоним ретінде жүреді. Бір зат ұғымы Қазақстанның әр жерінде әр түрлі айтылады. Әдеби тілде оардың баламалаы болғандықтан, әдеби тілге енбейді. Мысалы, сіріңке әдеби, ал диалектілері күкірт, оттық, шырпы, шақпақ, спешке. Лекика-семантикалық диалектизмдерге дыбысталуы әдеби тілмен бірдей, бірақ маағынасында ерекшелік болады. Ондай сөзде әдеби тілдегі сөздермен омонимдес болып келеді. М, әдеби шалбар, сым; Бұлар да әдеби тілге енбейді. Этнографиялық диалектизмдер белгілі бір жерге тән заттар мен құбылыстарды білдіретін сөздер. Ондай сөздердің әдеби тілде баламалары болмағандықтан, мағыналары сөздіктерде түсіндіріліп отырады. М, әкіри – шіркін, жозы дөңгелек стол. Сонымен диалектілік сөздер әдеби тілге енбейді. Орынсыз ауытқулар болмау керек. Ал көркем әдебиетте автор белгілі бір стильдік, идеялық мақсты үшін қолданады.