573
573
олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтың жауабын олар ересектерден күтеді,
өйткені, олардың түсінігінше, ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар
балалардың ақыл-ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан
ересек адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебі сұрағына жауап
ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды және бұл баланы дүниені
тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
Мектеп жасына дейінгі кезең – қиялдың тез дамитын уақыты. Сондықтан қиялдың
дамуын төрт ерекше кезеңдерге бөлуге болады (2 жастан 6-7 жасқа дейінгі аралықта);
1) Бірінші кезең баланың қабылдауының ерекшелігіне байланысты (бір заттан басқа бір
затты көре бастауы);
2) Екінші кезең – қиялдың ойыншықтарды жандандыру құдіретінің байқалуы;
3) Үшінші кезең – ойындағы рөлдерге байланысты өзгеруі;
4) Төртінші кезең – бала қиялында өзіндік көркемдік шығармашылықтың басталуы
(бейнелерді қайта құруы, жасауы).
Танымдық қиялдың басты міндеті – ақиқат өмірдің белгілі бір түрде бейнеленуі.Сонымен
қиялдың даму қызметін үш түрлі компоненткенентке бөлуге болады.
Олар:
1.Көрнекілікке сүйену;
2.
Өткен тәжірибесін қолдану;
3. Ерекше ішкі позицияны қолдану.
Осы үш компоненттің қолдануында халық ертегісінің айрықша орнын анықтап, зерттеуге
мән берілді.Мектеп жасына дейінгі кезеңде қиял – қоғамдық тәжірибені меңгерудегі
алғышарттары болып келеді, өйткені балалар қоршаған ортаны, адамгершілікті, эстетикалық
идеяларды өзіндік көзқараспен қабылдайды.Сонымен қиялдың дамуы төмендегідей екі
компоненттен тұрады:
1) қиял қоршаған болмыспен байланысты, дайын нәтижені ойластыруға мүмкіндік береді.
2) баланың өткен тәжірибесімен байланысты, бірақ сонда да заттық байланыстың рөлі бар.
Сонымен, қорыта айтқанда, 5-6 жасар бала өз қиялында алуан түрлі жағдайлар құра алады
және баланың өзі сонда әртүрлі жағынан көрінеді. Ойын барысында қалыптаса отырып, қиял
басқа да іс-әрекет түрінде өте алады. Тілі және қиялы жақсы дамыған бала қызықты сюжетті
тез арада жанынан ойлап шығара алады. Қиялдың үздіксіз жұмысы – баланың айналадағы
әлемді танып-білуінің және игеруінің маңыздылығы, бұл жеке тәжірибе аумағынан шығудың
әдісі. Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Ойын үстінде қалыптасқан қиял
мектепке дейінгі бала іс-әрекеттерінің түрлеріне де ауысады. Бала сурет салғанда, ертегілер
мен тақпақтарды ойлап шығарғанда қиял неғұрлым айқын байқалады. Сондай-ақ мектепке
дейінгі шақта зейіннің, естің, қиялдың дамуында ұқсастықтар бар. Егер сәбилік шақта өзінде
қабылдау мен ойлау іс-әрекеттері ретінде анықтауға болатын
бағдарлау іс-әрекеттерінің
ерекше формалары ретінде бөлінсе, мектепке дейінгі кезеңде мұндай іс-әрекеттер үздіксіз
күрделілене және жетіле түседі, ал зейін, ес, қиял ұзақ уақыт жеке сипат ала алмайды.
Мұндай іс-әрекеттер тек мектепке дейінгі кезеңде қалыптаса бастайды.Мектепке дейінгі
кезеңде баланың зейіні төңіректегі заттарға және осылар арқылы орындалатын іс-әрекеттерге
қатысты ынтамен сипатталынады. Бала бір нәрсеге ынтасы өшпей тұрған кезде ғана зейінін
шоғырлайды. Жаңа бір нәрсе пайда болысымен-ақ баланың зейіні лезде соған ауады.
Мектепке дейінгі кезеңде балалар іс-әрекетінің күрделенуіне жалпы ақыл-ой дамуының
ілгеруіне байланысты зейін күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады.
Мысалы, мектепке дейінгі кезеңдегі кішкентайлар бір ойынды 30-50 минут ойнайтын
болса, 5-6 жасқа жеткенде ойынның ұзақтығы 1,5 сағатқа дейін созылады. Мұны ойында
адамдардың күрделірек іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының
бейнеленуімен және
ойынға үнемі енгізілетін жаңа ахуалдардың қолдау табуымен түсіндіруге болады. Балалар
суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда зейін тұрақтылығы арта түседі.
Мысалы, мектепке дейінгі шақтың соңында суретті көру ұзақтығы екі есе артады,
мектепке дейінгі кішкентайға қарағанда алты жасар бала суретті жақсырақ түсінеді, оның
574
574
өзіне қызықты жақтары мен егжей-тегжейлерін бөліп алады. Бірақ мектепке дейінгі кезеңде
зейіннің негізгі өзгеруі баланың алғаш рет өз зейінін меңгере білуінде, оны саналы түрде
белгілі заттарға құбылыстарға бағыттай білуінде және кейбір тәсілдерді пайдалана отырып,
соларға зейін қоя білуінде.
Мектепке дейінгі шақ ішінде өз зейінін ұйымдастыру үшін сөзді пайдалану күрт өседі.
Сонымен, баланың мінез-құлқын реттеуде сөздің маңызының жалпы өсуіне байланысты
мектепке дейінгі шақта ықтиярлық зейін қалыптасады. Мектепке дейінгі бала тәрбиесімен
айналысатын
педагогтар мен тәрбиешілер, ата-анала Мектепке дейінгі балалар әдетте
ойынды, сурет салғанды жақсы көреді, ересектермен және өзі қатарлы балалармен лезде тіл
табысып кетеді. Мектепке дейінгі шақтың әсіресе, алғашқы үш жылы психологияда «қауіпті»
кезең аталып, өзіне зерттеушілердің үлкен зейінін аударуда. Дер кезінде тәрбие мен үйрету
көрген бала бес жасында еш қиындықсыз таза сөйлей білуі тиіс. Балалардың жеке басының
қалыптасуына әсер ететін әртүрлі іс-әрекеттердің ішіндегі ең маңыздысы шығармашылық
белсенділіктің сапалығына назар аударады. Алайда мектепке бару қарсаңында баланың
психологиялық даму деңгейінде жекелей өзгешеліктер өсе түседі. Бұл өзгешеліктер мынадан
көрінеді: балалар бір-бірінен ақыл-ой, адамгершілік және жекелей дамымен ажыратылады.
Олай болатын болса, балаларға психологиялық қолдау жасау
бiлiм беру мекемелердің
(балабақша, мектеп) ең негiзгi мiндетi болып табылады.
Достарыңызбен бөлісу: