Ќазтђтынуодаѓы Ќараѓанды экономикалыќ универститеті

Банктер өнеркәсіп кәсіпорындарына ұзақ мерзімге машиналарды, көлік құралдарын, өндірістік мақсаттағы құрылыстарды жалға береді және олармен лизингтік келісімдер жасайды. Сөйтіп, көрсетілген құралдарды сатып алуға кәсіпорындарға ссудалар бергеннің орнына банк меншік құқығын өзінде қалдыра отырып, оларды өзі сатып алып және жалға береді. Осыған орай банк ссудалық пайыз емес, жалгерлік ақы (лизингтік төлемдер) алады. Кәсіп­орын­дар үшін лизинг инвестицияларды қаржыландырудың өзгеше формасы болып саналады.

Банк қаржыландыру мәселесін шешу үшін клиенттің кірістілік деңгейін зерттейді, лизинг объектісін дұрыс және тиімді пайдалану мүмкіндіктеріне сараптық бағалау жүргізіледі, нәтижесінде қосымша кепілдіктер (фирмалық, банктік) алу туралы мәселе қойылуы мүмкін. Контракт жалға беру мерзімін, сомасын, валютасын, жалгерлік ақыны төлеудің мерзімі мен басқа да жағдайларын, жабдықтарды дұрыс қалпында сақтау мен қызмет көрсету бойынша жалгердің міндеттемелерін қарайды.

Әлемдік тәжірибеде «лизинг» термині ұзақ мерзімге пай­даланатын тауарларды жалға беруге негізделген әр­түр­лі тектегі келісімдерді белгілеу үшін пайдаланылады. Жал­ға беру шартында жасалған мерзімдерге қатысты жалгерлік операциялардың үш түрінің ара жігі ажыратылады:

• 
  қысқа мерзімдік жалға беру (рейтинг) – бір күннен бір жылға дейін;
  
• 
  орта мерзімдік жалға беру (хайринг) – бір жылдан үш жылға дейін;
  
• 
  ұзақ мерзімдік жалға беру (лизинг) – үш жылдан 20 жылға дейін және одан жоғары.
  

1. 
   Келісім объектісі;
   
2. 
   Келісімдер субъектісі (лизинг шартының тара­п­тары);
   
3. 
   лизинг шартының мерзімі (Лизинг кезеңі);
   
4. 
   Лизингтік төлемдер;
   
5. 
   Лизинг бойынша көрсетілетін қызметтер.
   

Лизинг субъектісі. Келісім объектісіне тікелей қаты­на­сы бар тараптар лизингтік келісім субъектісі болып са­на­лады.

Лизинг мерзімі. Лизинг мерзімі ретінде лизинг шар­ты­ның қолданылатын (әрекет ететін) мерзімі түсіндіріледі.

Лизинг құны. Лизингтік операциялар жобасында ли­зинг берушіден есептелетін лизинг (жалгерлік) тө­лем­дердің сомасын анықтау кезеңі неғұрлым күрделі болып саналады. Қысқа мерзімдік және орта мерзімдік жалға беру кезінде жалгерлік ақы төлемдерінің сомасы маңызды шекте жалға берілетін тауарлар нарығының конъюнктурасымен бел­гіленеді. Ұзақ мерзімдік (лизинг) жалға беру кезінде ли­зинг төлемдерді есептеудің негізінде, келісім объектісінің құнымен және лизингтік контрактының жалғасатын мер­зі­мі­мен байланысты әдістемелік тұрғыдан негізделген есеп­тер алынады.

Кез келген лизингтік төлемнің құрамына мынадай негізгі элементтер кіреді:

• 
  амортизация;
  
• 
  келісімді жүзеге асыру үшін лизинг беруші арқылы тартылатын ресурстарға жасалатын төлем;
  
• 
  көрсетілетін қызметтер үшін (1-3%) лизинг берушінің кірісі кіретін лизингтік маржа;
  
• 
  лизинг беруші жауап беретін, мөлшері әртүрлі тәуекелдер деңгейіне қатысты тәуекел сыйақы.
  

Р = A*И:Т/1-1: (1+И:Т) т*п, мұнда

Р – жалгерлік төлемдердің сомасы;

А – аммортизациялар сомасы немесе жалға алатын мүліктің құны;

П – контракт мерзімі;

И – лизингтік пайыз;

Т – жалгерлік төлемдердің мерзімділігі.

Аталмыш формуланы пайдалану, қолданылатын бар­лық кезең аралығында әрбір жалгерлік төлемнің сомасы өз­ге­ріссіз қалатынын көрсететін бағыттық (линейный) кес­тені сипаттайды. Мысалы, жалға алған жабдықтың құны 15000 бірлік, шарт мерзімі 5 жыл, ставка 9% болған кезде, төлемдердің тоқсандық мерзіміндегі (үш айда бір рет) сомасы тұрақты түрде 956, 3 бірлікке (15000* 0,06375) тең болады.

15000* 0,09:4/1-1:(1+0,09:4)5* 5=15000* 06063375 = 95663 бірлік.

Лизингтік қызметтердің қазіргі заманғы нарығы ли­зинг формаларының алуан түрлілігімен сипатталады.

• 
  үшінші тараптың қатысуы (өндірушілер немесе келісім объектісінің жабдықтаушысы);
  
• 
  жалға алудың негізгі мерзімі ішінде, яғни жалға берушінің шығындарын өтеуге қажетті мерзімде шартты бұзудың мүмкін еместігі. Дегенмен келісімде лизинг туралы қосымша ескертілетін жағдайлар болады, құны маңызды түрде өседі;
  
• 
  лизингтік келісім неғұрлым ұзақ мерзімді болады (келісім объектісінің қызмет мерзіміне жақын);
  
• 
  қаржылық лизинг кезіндегі келісім объектілері, не­гізінен, құнының жоғарылығымен ерекшеле­не­ді.
  

«Жабдықтаушыға» лизинг – мұндай жағдайда жаб­дық­­тарды сатушы қайтымды лизинг кезіндегі сияқты ли­зинг алушыға айналады, бірақта жалға берілген мүлікті олар емес, ол іздеп табуға міндетті және келісім объектісін жал­ға беретін басқа жалға берушілер пайдаланады. Осыған ұқсас контрактылардағы субжалгерлік (суб аренда) мін­дет­ті жағдай болып саналады.

Жалға алушы лизингтік компаниядан қажетті құрал-жаб­дықты алу мақсатында, құрал-жабдықтың атауы, жаб­дық­таушы (жасаушы-кәсіпорын), үлгісі, маркасы, құрал-жабдықтың немесе жалға алушы сатып алатын басқа мүліктің бағасы және оны пайдалану мерзімі көрсетіле отырып, жалға алуға соңғы тапсырыс беріледі. Тапсырыста сондай-ақ жалға алушының өндірістік немесе қаржылық қызметін сипаттайтын мәліметтер болады. Оларға мыналар жатады:

• 
  кәсіпорын туралы жалпы мәлімет (атауы, мекен-жайы, негізгі және айналым қаржыларының кө­ле­мі және т.б.);
  
• 
  негізгі қызмет сипаты (өндіретін өнімдердің түрі, өткізу нарығы, негізгі тұтынушылар, сараптық қызмет туралы деректер);
  
• 
  кәсіпорындарда пайдаланылатын, оның ішінде жал­ға алған кәсіпорындарға жататын жабдық­тар­дың болуы;
  
• 
  жалға берушіден сұралатын жабдықтардың неге арналатындығы;
  
• 
  кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы толық мәлімет.
  

Лизинг беруші жоғарыдағы айтылған құжаттарды ал­ған­нан кейін тапсырысқа қол қояды және оны жаб­дық­тарды жеткізушіге жолдайды.

Тапсырыс бланкінің орнына жабдықтаушымен және лизинг фирмасымен жасалатын жабдықтарды сатып алу-сату шарты немесе жеткізудің жалпы жағдайы баян­да­ла­тын, жеткізуге берілетін құжат пайдаланылуы мүмкін. Жаб­­дықты жеткізуші жабдықтарды лизинг алушыға түсі­ріп бе­ре­ді. Жабдықтаушы, негізінен, жабдықтарды қарас­ты­­­ру­ды жә­не пайдалануға беруді жүзеге асырады. Жұ­мыс­ты аяқ­та­ған соң жабдықты нақты жеткізгендігін, оны құ­рас­­тыр­ған­ды­ғын және іске қосқандығын, жеткізушіге еш­қан­дай қоя­тын талаптың жоқтығын растайтын қабылдау хат­­та­масы жасалады. Қабылдау хаттамасына лизинг опе­ра­ция­ларына қатысушылардың барлығы қол қояды және ли­зинг беруші жабдықтаушыға келісім объектісінің құнын тө­лей­ді.

Келесі құжаттар лизинг келісімінің негізі болады:

1. 
   Лизинг шарты.
   
2. 
   Сатып алу-сату шарты немесе келісім объектісін жеткізуге берілген құжат.
   
3. 
   Келісім объектісін қабылдау хаттамасы.