БайғҰтова ақлима мархабатқызы "Қазақ әйелі" концептісінің этномәдени сипаты

Көркем мәтіндегі "қазақ әйелі" концептісі

жүктеу/скачать 0,66 Mb. бет 15/28 Дата 06.02.2022 өлшемі 0,66 Mb. #34968 түрі Диссертация

Бұл бет үшін навигация:

• 2.3.1 Абай өлеңдеріндегі "қазақ әйелі" концептісінің көрінісі.
• "жамағат"
• "жар"
• "сымбаттылық", "қылықтылық", "мінезділік, тектілік"
• Адам Ата
• Қазақ әйелі сұлу: Уысың толар бұрымның астынан мойны ағараңдайды, қара көз, ақ маңдай... Сұлулығы

2.3 Көркем мәтіндегі "қазақ әйелі" концептісі. Тілден халықтың рухани және материалдық мәдениетінің іздерін байқауға болады. Осымен байланысты қазақ тілінде әйел көркін ғаламның ұлттық тілдік бейнесіне сәйкес сипаттайтын, соған сай танытатын концептілер төмендегіше көрініс тапқан: "Көз" - тана көз, бота көз, бадана көз, айна көз, қарақаттай көз, жәудір көз, күлім көз, көген көз, қой көз, қоңырқай көз, тұнық, мөлдір көз, мойылдай көз, тұнжыр көз, нәркес көз, тостағандай жанары, елегізіген еліктің жанарындай, қос жұлдыздай қос жанары, т.б. Аталған концептіге мәтін деңгейінде мысал келтірейік: Үрей ұялаған қарақат көздері ботаның жанарындай мөлт-мөлт етеді (Д.Исабеков.Гауһартас). "Мойын" - аққу мойын, алма мойын, ерекше аппақ мойын, аппақ жұмыр мойын, ақ торғындай мойын, қаз мойын, т.б. Сұлу әйел мойнына байланысты тұрақты тіркес, теңеулердің сирек ұшырасуы халқымыздың сұлулықты сырт көзден жасырып, қымтап ұстайтынынан болса керек. Ал қаз мойын тіркесі иілген әдемі мойынды білдіреді. Әуелде аттың сипатына байланысты, кейін сұлу қыз, көрікті әйелдің мойнына қатысты айтылатын тұрақты тіркеске айналған. Қаз бен аққудың кейбір ұқсастығы негізінде "кербездік", "сұлулық" концептісін бейнелейтін жағымды коннотация туған. Қазақ халқында "қаз" құсы жағымды ассоциация тудырса, орыс халқының танымында оның баламасы "гусь" жағымсыз мәнге ие (гусиная походка, гусиная кожа ). Көркем шығармада кездесетін мысалдардағы қазақ әйелінің сұлулығына қатысты тілдік тұлғаның (автордың) сөздік қолданысы да халқымыздың мәдениетіне, ұлттық болмысына сәйкес келетінін байқатады: Менің шашым, адыра қалғыр, айғырдың ту құйрығындай қалың, жуғанда болмаса құрғақ күйінде тарай алмаймын (Ғ. Мүсірепов. Ұлпан); Қос уыс бұрым арқада Қос жылан болып жүреді ( М. Мақатаев. Соғады жүрек). Сонымен бірге "қазақ әйелі" концептісіне қатысты оның бет-жүзін суреттеуде авторлық қолданысқа сай төмендегідей мысалдардың да лингвомәдени мәні талданды: Салтанаттың жүзі бал-бұл жанып, таңғы құлқайыр гүліндей құлпырып кетіпті (Д.Исабеков. Гауһартас). "Құлқайыр" сөзіне "Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде": "жапырағы шоқтанып орналасқан, гүлі ақ, алқызыл, қоңыр қызыл, сары түсті көпжылдық өсімдік" деген түсінік берілген. Кең далада өсіп, оның шүйгін шөбіне мал жайып, таза, саф ауасымен тыныстаған қазақ баласы құлқайырдың жусан, мыңбас, бетеге сияқты шөптермен бірге қой үшін жұғымды, жағымды болып табылатынын біледі. Сондай-ақ өзі күнде көріп жүрген сансыз шөп пен гүлдің ішінен оны басып танып, ажырата алады. Аталған өсімдіктің гүл ашқан таңғы сәтіндегі сан бояумен құлпырып-құбылған түрін көз алдына келтіру қиындық туғызбайды. Байқап отырғанымыздай, қазақ әйелінің "сұлулық" концептісін құрайтын сөздер, тұрақты сөз тіркестері, теңеулерге тірек сөз ретінде халқымыз үшін етене таныс, оның күнделікті тұрмыс-тіршілігіне, кәсібіне, таным-талғамы мен пайым-парасатына қатысты, тілді тұтынушылар үшін түсінікті, ортақ мағыналар алынған. Ғасырлар бойы негізгі тіршілігінің өзегі мал шаруашылығы боп танылған ата-бабаларымыз төрт түлік малды ерекше қастерлеп алғашқы орынға қойған. Аңшылық, саятшылық, құсбегілік өнердің қасиетін төл мәдениетіміздің бір белгісі санап, табиғатпен астас өмір сүрген көшпенді ата-бабаларымыз сұлулық пен әсемдікке тән белгі-сипаттарды табиғаттың төл перзенттері ретіндегі оның таңғажайып туындыларын (өсімдіктер мен жануарлар әлемі, т.б.) ерекше сезімталдықпен көре білгенін де "қазақ әйелі" концептілік жүйесін құрайтын тілдік деректер айқындайды. Өзге тіл, мәдениет өкілдері үшін күлкілі, миға сыймайтын, бастапқыда қисынсыз көрінетін "бота көз, тана көз, көген көз, қой көз, құралай көз", "аққудың көгілдіріндей", "ақмаралдай керілген", "жауқазындай", "қызғалдақтай" т.б. тіркестері қазақ үшін етене жақын, аса ыстық, үйреншікті ассоциация тудырып, әрі сұлулық, әдемі-әсемдікті сипаттаудағы дәл, анық және баршаға түсінікті бейнелер болып табылады. 2.3.1 Абай өлеңдеріндегі "қазақ әйелі" концептісінің көрінісі. Абай өлеңдерінде де "әйел" концептісін білдіретін бірліктердің ұлттық дүниетанымға сай берілгені аңғарылады. Ана тілімізде "әйел" сөзінің сөздікте көрсетілген екінші мағынасына сәйкес келетін жар, нақсүйер, сүйіктісі, алғаны, қосағы деген сөздердің қолданылатыны белгілі. Сонымен қатар өткен ғасыр басындағы алғашқы қазақ романдарында "жамағат" сөзінің "әйел,зайып" мағынасында жұмсалғанын М.Дулатовтың "Бақытсыз Жамал" романынан кездестірдік: Бірақ мал жағынан көңілі қош болса да, Сәрсенбайдың жамағаты Қалампыр ғұмырында бала көтермей, бұл екеуі балаға мұқтаж еді. Ал ақындық бастауында шығыстық дәстүрмен сусындаған Абайдың өлеңдерінде "жар" деген сөз жиі жұмсалғаны байқалады. Ақын тілін зерттеуші белгілі ғалым Р. Сыздықова ақынның өз өлеңдерінде "жар" сөзін 39 рет қолданғанын атап көрсетеді [10, 64]. Абай өлеңдерінде "жар" концептісі төмендегідей беріледі: Дүниеде, сірә, сендей маған жар жоқ, Саған жар менен артық табылса да. Сорлы асық сарғайса да, сағынса да, Жар тайып, жақсы сөзден жаңылса да, Шыдайды риза болып жар ісіне, Қорлық пен мазағына табынса да. Әйел болмысы, оның еркектен ерекшелігі, ең алдымен, әйелдің сұлулығынан көрінеді. Абайдың "сұлулық" концептісін сипаттауы төмендегі тіркестер арқылы көрінеді: кең маңдай, қолаң шаш, ақ тамақ, қызыл жүз, қара көз, имек қас, қараса жан тоймас, аузың бал, қызыл гүл, ақ тісің кір шалмас, иісің - гүл аңқыған, нұрың - күн шалқыған, үлбіреген ақ етті, ашық жүзді, , қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы, аласы аз қара көзі нұр жайнайды, ақша жүз, алқызыл бет, маңдайдан тура түскен қырлы мұрын, қолаң қара шашы бар жібек талды, торғындай толқын ұрып көз таңдайды, т.б. Аталған тіркестерден қазақ халқының сұлулық туралы ұғымына сай мағыналар айқын аңғарылады. Олардың бірқатары халық санасында бұрыннан қалыптасқан етене жақын тұрақты тіркестер болса, енді бірқатары ақынның тілдік тұлғасының лингвокогнитивті деңгейіне сай жасалған сөз өрнектері. Сонымен қатар бұл тараушада Абайдың поэтикалық танымындағы "сымбаттылық", "қылықтылық", "мінезділік, тектілік" сияқты жағымды коннотациядағы концептілерден өзге "салақтық" концептісі сияқты әйелге тән жағымсыз мәндерге талдау жасалынды. Абай өлеңдерінде сондай-ақ халқымыздың өмір сүру үрдісінде берік қалыптасқан этномәдени стереотиптер де кездеседі. Ер адамға тән емес жағымсыз қасиеттердің бейнесі де Абай өлеңдерінде көрініс береді: Қатынша тілмен шаптықпай, Майданға шықса жарасар. Қартаң бай, қатты сақ бол, тілге көнсең, Мүйіз шығар қатынның тіліне ерсең. Тіпті оңбассың, өзіңе өзің мәз боп, Дастарқан мен қатынды мақтан көрсең. Абай поэтикасында "әйел" концептісіне қатысты тілдік деректердің арасында діни таным арқылы қалыптасқан этномәдени стереотиптерді аңғаруға болады. Бұлардың кейбірінің мәні прецедентті мәтін арқылы анықталуы мүмкін. Ю. Караулов прецедентті мәтін деп аялық, танымдық білімнің тілдік тұлға дискурсында жаңғыруын айтады [11, 49]. Ал зерттеуші С.Жапақов "прецедентті мәтіндерге жұртшылыққа танымал аңыз-әңгімелерді, ал прецедентті феномендерге сондағы оқиғалар, кейіпкерлер, тарихи тұлғалар, эпикалық, ертегілік, фольклорлық кейіпкерлерді, т.б. жатқызады [12, 98]. Мысалы: Атаңды анаң азғырып, Тұрғызбаған бейішке. Алласы оны жазғырып, Әкелді бастап кейіске... Әйелде ешбір опа жоқ, Бүгін - жалын, ертең - шоқ.. Аталған жолдардың мағынасын түсіну үшін Адам Ата мен Хауа ана туралы діни аңыздан хабардар болу керек. Діни аңыздан хабары жоқ, аялық білімінің шеңбері тар адам белгілі бір ұжым үшін, ұлт үшін маңызды лингвомәдени ақпаратты толық ұғынбайды. Мұндағы "білім аясы" ұғымын Ахманова О.С.: "тілді тұтынушының білімінде жиналған мәдени­тарихи деректер" деп анықтай келе, онсыз тілдік қарым-қатынастың болуы мүмкін еместігін алға тартады. [13, 49]. Жоғарыда айтылған пікірлерге сүйенсек, аталған аңыз прецедентті мәтінге жатқызылса, ал Адам Ата мен Хауа Ана прецедентті феноменге мысал бола алады. 2.3.2 Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы "қазақ әйелі" концептісінің лингвомәдени сипаты. Көркем сөз шебері Ғ. Мүсіреповтің шығармаларында қазақ әйелінің сыртқы сыр-сымбаты мен ішкі рухани әлемінің сан қатпарлы, мол иірімді ерекшеліктерін, ұлттық-мәдени белгілерін танытатын, жоғарыда аталған коннотацияларға дәлел бола алатын айрықша лингвомәдени бірліктер жиі кездеседі. Біздіңше, оларды шартты түрде мынадай когнитивтік модельдер арқылы көрсетуге болады: 1. Қазақ әйелі сұлу: Уысың толар бұрымның астынан мойны ағараңдайды, қара көз, ақ маңдай... Сұлулығы жеңсе, есінен айрылып қалатын, естілігі жеңсе, сұлулығынан айрылып қалатын қыздар аз болмайды. Естілігі толыққан сайын сұлулығы да толыға беретін қыздар болатын... Әр әйел өзінше сұлу болу керек, қара ат сұлу ма, торы ат сұлу ма демейміз ғой? Көркем сұлу дейміз, ажарлы дейміз, сүйкімді дейміз, сымбатты дейміз, бәденді дейміз...(Ғ. Мүсірепов. Ұлпан). 2. Қазақ әйелі бауырмал: Айтолқынның бәлденіп-баптанып болуына қарамай, Шынар Ұлпан тобына барып қысылып қалды. Құшақтаса кетердей үзіле қарап келеді, Ұлпан да сондай күйде екен. - Сенбісің, ей, айналайын? - деді. - Мен ғой... жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу: