БайғҰтова ақлима мархабатқызы "Қазақ әйелі" концептісінің этномәдени сипаты

- Айналайын-ай, қандай бауырмал едің?

жүктеу/скачать 0,66 Mb. бет 16/28 Дата 06.02.2022 өлшемі 0,66 Mb. #34968 түрі Диссертация

Бұл бет үшін навигация:

• Қазақ әйелі өз ұлтын мақтан тұтады, халқына жанашыр
• Қазақ әйелі жаңаға үйір
• Қазақ әйелі - салт-дәстүрді сақтаушы
• 2.4 Мифтік танымдағы "қазақ әйелі" концептісінің көрінісі.
• 2.5 Концепт тіл мен таным сабақтастығына негізделген когнитивтік бағыттың негізгі бірлігі ретінде.
• "шаңырақ", "тары", "от", "қамшы"
• "Әйел" концептісінің когнитивтік моделі: 1. Әйел - ана.
• Әйел - адал жар
• "қазақ әйелі"
• "келін", "жеңге", "абысын", "кемпір"
• 2.6 Ассоциацияның тілдік көрінісін психолингвистикалық әдіс ретінде қарау.
• 2.6.1 "Қазақ әйелі" концептісі ассоциациялық өріс аясында.

- Айналайын-ай, қандай бауырмал едің? - деп Несібелі Шынардың бетінен сүйді (Ғ. Мүсірепов. Ұлпан). 3. Қазақ әйелі ақылды, қарапайым: Жас әйел Ұлпан асқан ақылды адам еді. Өз айтарын әуелі Есенейге байлатып алып жүр. Есеней де "мына қатын былай деп еді" деп Ұлпанның атын шығара сөйлейді (Ғ. Мүсірепов. Ұлпан). 4. Қазақ әйелі өз ұлтын мақтан тұтады, халқына жанашыр: - Көсем болып алған соң бұл әйел не істей алды? - О, істемегені жоқ!.. Есенейдің барлық жерін еліне бөліп берді. Бөліп бергенде біздердей біреуге ана жақтан, біреуге мына жақтан аттамалатып берген жоқ, ауыл-ауылға қыстауды да, егінді шабындық жерді де тұтас берді... Бұл араның қазағына егін салдырды, шөп шаптырды, қыстау салғызды (Ғ. Мүсірепов. Ұлпан). 5. Қазақ әйелі жаңаға үйір: Әуелі жолды, одан соң үш ат жеккен пәуескені Ұлпан көңіліне бір түйіп алды... Ұлпанның ойына "орыс үйі" деген тағы бір түйін байланды... Ұлпан монша деген тағы бір түйіншекті көңіліне түйіп алды... 6. Қазақ әйелі - салт-дәстүрді сақтаушы: Ұлпан үлкендерге бұрылып бір тізелеп сәлем етті. Шынар да соны істеді, ұяла, ұяла, бетін жаулығымен бүркемелеп сәлем етті (Ғ. Мүсірепов. Ұлпан). Сөз зергері Ғ. Мүсірепов халықтың рухани және материалдық мәдениетін, салт-дәстүрін, төл тарихын, дүниеге көзқарасын, ұлттық болмысын таныту, ұлттық рухты бойына сіңіру әйел-ананың жан-дүниесінде тұтасып, жинақталғанын шығармаларына алтын арқау етіп өреді. Жазушының әйел туралы туындылары біріктірілген "Қазақ әйелі" циклі оқырмандарға Нағима, Ақлима, Күләш, Майра, Ұлпан т.б.әйел-аналар бейнесі арқылы қазақ әйеліне тән дүниетанымды танытады. 2.4 Мифтік танымдағы "қазақ әйелі" концептісінің көрінісі. Мифтік танымның қыр-сырын зерттеуші С. Қондыбай еңбегінде "қазақ әйелі" концептісі аясында қалыптасқан кейбір бейнелерді төмендегіше ұғындырады: "Көне көшпелілер мифіндегі белгілер суға қатысты әйел рухымен немесе Су құдайымен тығыз байланысты. Сондай-ақ албастыны салбыраған, артқа лақтыратын ұзын көкіректі етіп бейнелеу оның сумен байланысты табиғатын ғана емес, сонымен бірге жыландық сипатын да береді. Аталған көріністегі көкіректер бұл екі аналық безі емес, хтондық әйел құдайдың екі көкірегіне өсіп шыққан екі жылан. Сондықтан, албасты бейнесі су және жыланмен байланысты әйел құдай сияқты көне мифтік кейіпкермен, адам және табиғат өміріндегі қайталанатын кезеңдерге қатысты деп айтуға болады" [14, 169-170]. Ә. Кекілбаев шығармаларында албастының жас босанған әйелдерді өлтіру сияқты зұлымдық функциясы, зиян әрекеттері түсіндіріледі. Албасты болмысына қатысты бұлардан өзгешерек прецедентті мәтінді Е.Аманшаевтың шығармасынан жолықтырдық: - Дегенмен, әркім әрқалай айтады. Біреулер - ұрлап алған нәрестесін сүтке тойғызып, ақ қанатты періштеге айналдырып жібереді дейді... Періште қанаттарын қағып, мына көк теңізді асып аспанға, иә, иә, алыс аспа-ан-ға ұшып кетеді екен... Ал, енді біреулер - Албасты емізген нәрестесін аққуға айналдырып жібереді дейді... Жұрттың аққуды "киелі" санайтыны содан екен... Әлгі аққу қанаттанғанша бар ғой, оны әлпештеп, мәпелеп, ұшып үйрететін де - Албасты өзі көрінеді. Ал аққудың сұңқылдап мәңгі-бақи жұбын жазбай іздейтіні - анасын іздеген нәрестенің іңгәлағаны екен... - Албасты-қыз әсіресе, тұманды күндері теңіз жағалап серуендегенді жақсы көреді екен... - Күн түстес, ақсары, ұзын шашын екі иығынан асыра жайып жіберіп, сыздаған емшегін өзі сауып, ыңылдап ән айтады екен... Ертеректе, сонау бағзы заманда адамдар оған зорлық жасап, баласын тартып әкеткен көрінеді. Содан бері аласуан атын ойнақтатып, күллі әлемді кезіп нәрестесін іздейді екен, кейуана!... (Е.Аманшаев. Албасты туралы аңыз). Бұл аңызда айтылғанның негізі бар екенін С. Қондыбай келтірілген дәйектер де дәлелдей түседі [14, 59]. Бұл матриархат кезеңінің патриархат үстемдігімен алмасуынан да болуы мүмкін деп ойлаймыз. Қазақ ертегілерінде Су архетипіне байланысты мифтік танымдағы "әйел" концептісін танытатын мәтіндер жиі кездеседі. Ондай ертегілерде әйел немесе қыз суға шашын жуып жатқанда, бір тал шашы суға ағып, алтын түстес шаш талын байқаған хан оның иесін көргісі, иеленгісі келеді ("Көкжан батыр", "Арғымерген", "Құламерген" ертегілері). Шаш - байланыс, үйлесімділік, жоғарғы тылсым күштердің символы. Жоғарғы, орта және төменгі әлемді байланыстыратын күш символы. Ежелгі тайпалардың көпшілігінде біреудің шашын қырқу оны жазалау түрі болып есептелген. Тайлықтар адамның киелі жері оның шашы деп санаған. Бірқатар халықтарда оларды көрсетуге, оларды ұстауға тыйым салынған. Шашынан ұстау "дұшпаныңды жеңу" деген мағынаны білдірген. Ежелгі грек­рим әлемінде шашты қырқу құлдықтың белгісі саналған. Ресейде жеңіл жүрісті қыздарды масқара етіп жазалау мақсатында шаштарын тықырлап алып тастайтын болған. Христиан дінінде шіркеуде қызмет етуге бел буған қыздардың шашын қырқу рәсімі болған. Тұлдаудың қазақтар үшін ерекше танымдық мәні бар. "Тұлдау" - ардан аттаған әйелдерге қолданған жаза: "Анадай жерде бетіне күл жағып, маңдай шашын кесіп, бұлқынтып ұстаған Торғынды ортаға алып шықты... Ұйпа­тұйпасы шыққан бейшара қызды қара атты гүжбан қараның алдына апарып тізе бүктірді. Бұрым қып өргізбей бос салдырған қолаң шашы алдына төгіліп бет ауызын көрсетпей тастапты" (Ә.Кекілбаев. Үркер).2.5 Концепт тіл мен таным сабақтастығына негізделген когнитивтік бағыттың негізгі бірлігі ретінде. Когнитивтік ғылымның басты мәселесі адамның білімін жүйелеу болып табылатындықтан, осы мәселені шешетін фактор ретінде ішкі құрылымдарды тереңінен басқаратын ойлау әрекеті негізгі қызмет атқарады. Когнитивтік лингвистикада бұл қызмет "фрейм", "семантикалық өріс", "концептуалдық схема", "когнитивтік модель" сияқты құрылымдар көмегімен жүзеге асатыны анықталған. Г.Гиздатов когнитивтік модельді бірнеше сатыларға жіктеп танытады: "Когнитивтік модель үш түрлі сатыдан тұрады: біріншісі - ойлау дәрежесі. Онда сана әрекетінің дәрежесі көрініс табады. Екіншісі - алдын-ала ойлау дәрежесі. Мұнда логикалық ойлаудың бастапқы үлгілерін білдіретін сана әрекетінің дәрежесі көрініс табады. Үшіншісі - ойлаудың төменгі дәрежесі. Онда сезім арқылы бейне қалыптастыру әрекетінің дәрежесі көрініс табады" [15, 187]. Ғалымның айтуы бойынша, когнитивтік модель объективтендіруші рефлексиядан және субъективтендіруші рефлексиядан құралады. Демек, когнитивтік лингвистика мен дәстүрлі құрылымдық-семантикалық тіл білімі ғылыми ойлардың баламалы ағымы емес, олар - өзара тілдік ақиқатты танудың екі түрлі бағыты. Тіл көмегімен санада қалыптасқан концептуалдық құрылымдар индивидтің, белгілі бір әлеуметтік топ өкілінің маңызды тәжірибесіне сүйенген, өзіндік танымы арқылы құрылады. Біздің тақырыбымызға қатысты, яғни күрделі концептілік құрылым ретінде ұғынылатын "қазақ әйелі" концептісін ғылыми негіздеп, сипаттайтын -когнитивтік лингвистика. Ал, когнитивтік лингвистиканың зерттеу объектісі бүкіл концептуалдық жүйені құруда айрықша мәнге ие болатын, әсіресе, концептуалдық кеңістікті ұйымдастырып, оны жіктеудің негізгі бастаушысы болып табыла алатын концепт болып есептелетіні белгілі. Сөз мағынасы когнитивтік қызметті толық анықтай алмайтыны, деңгейінің тар, ұғымнан алшақ екені, сонымен қатар, когнитивтік ұғымдарға барабар келмейтіні А.Вежбицкаяның концептіге берген мына анықтамасынан көрінеді: "концепт - бұл ақиқат әлемі туралы адамның мәдени-шартты түсінігін бейнелейтін "идеалды әлемнің объектісі" [16, 85]; Р.М.Фрумкина концептіні мәдени категориялардың әсерінен туған вербалды ұғым ретінде түсінеді [17, 25]. В.Н.Телияның пікірінше, концепт - бұл адамзаттың ақыл-ой жемісі және ондағы идеалды құбылыстар мен болмыстар. Ол тек тілге ғана емес, адам санасына тікелей қатысты" [18]. Демек, концепт адам санасында танылған, бейнеленген білімді айқындайды. Қазақ тіл білімін зерттеушілер арасында да концепт мәселесін тереңінен зерттеп, анықтама ұсынған зерттеулер жүргізілуде. Дүниенің тілдік бейнесін ұлттық мәдениет контексінде қарастырған А.Исламның пікірінше: "Концепт дегеніміз - ұлттық дүниетанымның ықшам да, терең мағыналы дүниетаным құндылықтарын айқындайтын тілде көрініс тапқан күрделі бірлік" [19, 12]. Біздің ойымызша, қазақ тіл біліміндегі "шаңырақ", "тары", "от", "қамшы" т.б. концептілер ұлттық мәдени константалар ретінде А.Ислам, Н.Уәли, Б.Ақбердиева, М.Күштаева т.б. еңбектерінде лингвомәдениеттанымдық бағытта зерттеліп, дәлелденді. Көріп отырғанымыздай, когнитивтік тіл білімінің басты зерттеу мақсаты, қарастырылатын мәселелері, зерттеу әдістері белгілі болғанымен, оның негізгі ұғымдық бірлігі - концептіні анықтау, талдау тәсілдері бірізді жүйеге түскен жоқ. Біз "концептілік жүйе" деген ғалымдардың пікіріне сүйеніп, осы терминді пайдаландық. Себебі, біздің ойымызша, "қазақ әйелі" концептісіне қатысты - тілге дейінгі және тіл деңгейіндегі адамның танымдық тәжірибесін бейнелейтін оның білімі мен ой-пікірлерінің жүйесі. Ал, адам санасында дүние бейнесін тіл арқылы тұтастай бейнелеу мәселесі - когнитивтік тіл білімінің маңызды мәселесі. Осыған орай қарастырылған жоғарыда аталған зерттеулерде әрбір концептілерді бірыңғай топтастырғанда, осы концептілердің өзара байланысына тән, ерекше ұлттық дүниеге көзқарасы мен бағасы, бағалау көзі анықталады. Соның нәтижесінде әр этностың ерекше этноөзектік концептілері туындайды және тіл сонау бастан дүние бейнесінің белгілі деңгейдегі көрінісі болғандықтан, табиғи тілде дүниені "өзіндік қалпымен" бейнелеу мүмкін емес екені көрінеді. Сондықтан мәдениет категорияларын концептуалды ұғыну тілде ғана көрініс табады, тілде ғана жүзеге асады. Яғни ұлттық менталитет және рухани мәдениет ең алдымен бейнелі мазмұн арқылы тіл бірліктерінде көрінеді. Осымен байланысты қазақ мәдениетіндегі қазақ әйеліне қатысты ұлттық сананың кілтін ашатын жарқын бейнелі құралдар - тұрақты теңеулер, фразеологизмдер, метафоралар. Теңеудің семантикасы дүниенің ұлттық бейнесін танытады. Мысалы, қазақ халқында сұлу әйелге қатысты қарға аунаған түлкідей, балға ашытқан қымыздай, қысыр емген тайдай, ақ бөкеннің құралайындай, оттай ойнақшыған, сұқсырдай сыланған, үлбіреген қырдың қызғалдағына ұқсап, аршыған жұмыртқадай, қамыстай әдемі тұлғасы, ай мен күндей әлемге бірдей, ақ маралдай керілген, шомылып көлге шыққан қудай, аққудың көгілдіріндей т.б. теңеулер кездеседі. Демек, ұлттық мазмұнға, құрметке ие болған әлеуметтік таным жүйесі тілдің ұлттық жүйесінде таңбалық көрініс табады және дүниенің тілдік бейнесін құруға қатысады. Мұның нақты дәйегін жоғарыда "қазақ әйелі" концептісін нақты талдау барысында байқауға болады. Когнитологтар белгілеген концептіні анықтаудың жолдары мынадай ретте жүргізіледі: концептілер бақыланған, қиялдан туған бейнелерді өзара ұқсастырып, ұқсас дүниелердің ортақ белгілерін бір ортаға жинақтайды. Мысалы, "Әйел" концептісінің когнитивтік моделі: 1. Әйел - ана. Жап-жас ана бөпесін әлдилейді өбектеп, Бір сағаттың ішінде үш оянып,Үш қалғып; Шеше деген - шалқыған көл емес пе, Көлді жерде айналар шөл елеске (М. Мақатаев); Бала, бала, бала деп, Түнде шошып оянған.Түн ұйқысын төрт бөліп,Түнде бесік таянған. Аялы қолда талпынтқан, Қаймақты сүттей қалқытқан. Суық болса, жөргектеп, Қорғасын оқтай балқытқан. Айналасына ас қойып, Айдынды көлдей шалқытқан. Қолын қатты тигізбей, Кірлі көйлек кигізбей, Иісін жұпар аңқытқан (Ы.Алтынсарин); 2. Әйел - адал жар: Төрт бұрышын төңіректің шарласам да, Сендей жар жанға жайлы қайдан табам? Сенсің - жар: жүрегімнің сырын ашқан (М.Мақатаев); 3. Әйел - ерлік: Ерліктің қос қанаты деп білем мен аяулы Әлиям мен Мәншүгімді (И.Сапарбай), т.б. Ал "қазақ әйелі" макроконцептісін төмендегідей микроконцептілерге бөліп қарастыруға болады: "Қыз" концептісі: Қылышы өткір ұлыстың қызы да өткір, Сүймейді сені алдымен жылатып алмай (Ж.Жақыпбаев); Құдықтай тұнық суы тартылмаған Торғын да торғын шаштары тобық көметін Тоты қыздарға деуші едік, шіркін, үйленсек; Қыздың беті - қызарып піскен алма, Күннің нұрын уылжып ішкен ол да; Қыз дегенің - өмірдің қызғалдағы, Қылықтылар аз ба екен қыздан­дағы?.. (И. Сапарбай); "Әже" концептісі: Әулие-әмбиеден аумай қалған; Оранған ақ әжелер кимешекке; Тұратын еді шақырып Әжемнің аппақ жаулығы; Әжем жүр туған жердің топырағын, Тұмар ғып тігіп жатыр бөз қалтаға... (М. Мақатаев) т.б. Сонмыен қатар жұмыста "келін", "жеңге", "абысын", "кемпір" т.б. концептілердің когнитивтік модельдері талданып көрсетілген. Бұл білімдер санада сақталып, субъектінің тәжірибесі ретінде оның концептуалдық жүйесінің құрылымдық элементтеріне айналады. 2.6 Ассоциацияның тілдік көрінісін психолингвистикалық әдіс ретінде қарау. Адамның белгілі бір ұғымды қалай қабылдайтынын, сол ұғымды танытуда санадағы ақпараттарын қалай қолданатынын ассоциацияның тілдік көрінісі психолингвистикалық әдіс ретінде анықтауға болады. Ал әрбір халықтың немесе ұлттың, әлеуметтік топтың не болмаса әрбір адамның өзіндік таныту ассоциациясы, стереотиптері болады. Ассоциация - жеке субъективті тәжірибеге негізделген белгілі объекті немесе құбылыс арасындағы байланыс. Бұл тәжірибеден субъектінің нәр алған мәдениеті мен өмірлік тәжірибесі байқалады. Осы ассоциация ұғымымен тығыз байланысты ассоциациялық өріс ұғымы да бар. Ассоциациялық өріс - тілдік бірліктердің жиынтығы, мазмұн ортақтығына қарай біріккен белгілеуші құбылыстардың ұғымдық, заттық және функционалдық ұқсастығы. Ол ассоциатив сөздердің, өзекті сөздердің төңірегінде бірігуі ретінде түсініледі. Демек, ассоциативті тәжірибе "стимул - реакция" жүйесі бойынша жүргізіледі. Ақиқат дүние адам санасында қалай қабылданса, сол күйінде жадыда сақталып, сол ұлтқа тән тіл арқылы көрініс табады. Кез келген дүниені қарап тани отырып, санаға сарт ете түскен түсінікті (ассоциацияны) немесе сол дүние туралы ұғымды тіл арқылы жеткізу үшін адам біліми, мәдени, рухани танымына сүйенеді. Ол тілдік қордағы тіркес арқылы, метафора арқылы немесе фразеологизмдер арқылы көрініс табады. Мысалы, қызға қатысты нәзік, мейірімді, шашы ұзын, үкілі тақия, қыпша бел, оймақ ауыз, т.б. түсініктер санада жинақталған қарапайым ассоциациялар болса, ал шығармашылық таланты бар, дүниені ерекше танып қабылдайтын ақын-жазушылар танымында ассоциативтік білім көздері бейнелі түрде көрініс табады: торғын да торғын шаштары тобық көметін тоты қыздар; қыздары есік, төрден несіп терген, сөйлетсе - Сара ақындай дес бермеген; т.б. (И. Сапарбай); Шыт көйлек... белін бір бүрген, Етегін желге ілдірген, Омырауында бүлдірген; сен бота едің көздерің мөлтілдеген (М. Мақатаев) т.б. Демек, ассоциация - жалпы мағынасында, айнала қоршаған дүниенің үзігін таныту үшін қолданылатын, психикалық қабілеттер негізінде жүзеге асатын, білім алудың көзі. 2.6.1 "Қазақ әйелі" концептісі ассоциациялық өріс аясында. "Қазақ әйелі" концептісінің ассоциациялық өрісін "қазақ әйелі" концептісі аясында өткізілген ассоциативтік эксперимент нәтижелері дәлелдей түседі. "Қазақ әйелі" концептісін ашуда психолингвистикалық талдау жүргізу арқылы ассоциация тәсілінің тиімділігі айқындалды. Соған орай біз "қазақ әйелі" концептісінің аясына кіретін бірнеше стимул сөздерді 200 информантқа ұсындық. 17- 40 жас аралығындағы қазақ тілді азаматтардан алынған жауаптар негізінде түзілген "қазақ әйелі" концептісінің ассоциативтік өрісі төмендегіше: қазақ әйелі - инабатты, ізетті, сыпайы, көркем, сергек, байсалды, тәрбиелі, ұлттық дәстүрді сақтайтын, өмірдегі бар қиындыққа шыдайды, ибалы, үй шаруасымен айналысатын, камзолы жарасымды, ерінің айтқанынан шықпайтын, Гүлбаршын, Құртқа, сәукеле киген, өз орнын білетін, жұбайын сыйлайтын, пысық, икемді, "Бақытсыз Жамал", Ғ.Мүсірепов, Ұлжан, Ұлпан, "Ер ана", Әмина Өмірзақова, Әйгерім, етек-жеңін жапқан, ажарлы; ана - ақ сүт, уыз, жақсы көретін, жақсы, мейірімді, бауырында баласы, қадірлі, бақыт, ең жақын адамың, әдемі, ақылды, қамқоршы, ардақты, асхана иесі, тамақты дәмді істейтін, жер-ана, Отан-ана, алтыннан қымбат, ауыл, ананың ақ сүті, мені өмірге әкелген, дүниені жаратушы, отбасы ұясы,ұрпақ тәрбиелейтін, ақ жаулықты, жанашыр, бесік жыры, әлди, түн ұйқысын төрт бөлген, ананың көңілі балада, алақаны ыстық, Домалақ ана, "Боранды бекеттегі"Найман ана, бұлақ, т.б.Тәжірибе барысында алынған нәтижелерге үңілсек, олардың қазақ мәдениетіне, ұлттық дүниетаным мен болмысқа тән ассоциациялар екені байқалады жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу: