Батыс Қазақстан облысы білім басқармасының мектепке дейінгі, жалпы орта, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының облыстық оқу-әдістемелік кабинеті «Өсімдік өмірінде химия»

Мәуелерінің басты қасиеті-калии тұздары көп;оларда, сондай-ақ, 3℅шамасында қант, клетчатка, пектин заттары, В₁ витамин топтары,С витамині (15мг℅дейін), каротин, кальци мен фосфор тұздары бар. Баклыжандарды атеросклероздың сақтандыру және оны емдеу ушін пайдаланады, өйткеніол холестринді азайтуға әсер етеді. Ал мәуелерінде калии тұздарының көп болуы жүрек жұмысын күшейтеді, организімнен сұйықтықты шығаруға мүмкіндік береді.

Баклажан томат жататын тұқымдасқа жатады, бұл да бір жылдық дақыл. Сабағы тікенекті ағаштанған. Жапырақтары үлпілдек-қалақша немесе тұтас,жасыл немесе күлгін түсті. Тамыр жүесі онша тереңде емес.Мәуелері-2-11 ұялы жидек, шар тәрізді, алмұрт тәрізді, немесе целиндр тәрізді, көбіне ақ болады, піскен кезде қоңырқай сарғыш немесе қызғылт түске енеді. Жұмсағы ақ немесе жсылдау.

Баклажандар томаттанда гөрі жылыны көбірек қажет етеді. Тұқымдары 13^о-14^оС-де көктейді, ал ертерек көктету үшін температураны 20-25^оС көтеру керек. Көшет еккенде қоректі құмыраларды пайдаланған жөн, өйткені көшіріп тігуді, қайта отырғызуды көтермейді, тамырлары зақымдалса, қалпына тез келмейді.

Жеміс салу кезеңінде температура 20^оС-ден төмендесе, жемістің бітуі мен өсуі тоқтайды, 15^оС-де гүлдер мен жатынедар түседі. Жоғары температура да қолайлды емес, өйткені 34^оС және ауа құрғақ не ылғалдылығы 35℅-тен төмен болса, жатындар түсіп, өсімдік ауруларға шалдығады. Баклажандар топырақтың, ауаның ылғалдылығын қажет етеді. Ауаның арақатысты ылғалдылығы 60-70℅болуы керек, топырақ ылғалдылығы жеткіліесіз болса, гүл шанақтары түсіп қалады. Помидорлар сияқты, баклажан да салқын сумен суаруды қаламайды. Баклажандар жарықты әсіресе гүлдей бастаған кезде өте қажет етеді, жарық жеткіліксіз болса, гүл шанақтары түсіп қалады. Көшетті қысқа, 10-12 сағыттық жарықта өсіру қажет, бұл өсімдікдің өсуін 10-35 тәулікте тездетеді.

Картоп сияқты, баклажандарды да колорад қоңызы зақымдайды. Онымен күресу жолы – хлорофосты немесе қоңыздың келер алдында хлорлы калииді, суперфосфатты 10-15 тәулік аралатып, екі рет бүріккен жөн болар. Бұлай бүрку өсімдікті фосфорлы калиймен тамырдан тыс үстеп қоректеудің орнына жүреді. Ал жеміс салу кезінде азотты көбірек кекрек етеді.

Деликатес – жемісі тез піседі, қысқарған алмұрт тәрізді қарақоңыр- күлгін түсті.

Қарбыз – Көптеген халықтың сүйікті тамағы. Шыққан жері- Оңтүстік Африкадағы Судан,Калахари және Намибия шөл даласы, ол жерлерде қарбыз қопалары кездеседі

Қарбыз суреттері Көне Египет перғауындарының мазарларынан табылған.

Х ғасырда Қытайда және Азия елдеріне, кейінірек Европаға әкелінген.

Қарбызда организмдегі көптеген фзиологиялық процестерді реттеп отыратын заттар бар. Қаннтың мөлшері жағынан қарбыз анананастан, жүзімнен, алмұрттан кем түспейді. Онда клетчатка мен гемицеллюлоза, пектин заттары, қант, Свитамині, каротин, В₁,В₂,РР витаминдері, фолии қышқылы, калии, натрий,кальций тұздары, сондай-ақ магний темір, күкірт және аса құнды амин қышқылы бар.

Қарбызда темірдің мол болуы оны қант аздықты емдеуге болады. Фолий қышқылы қан жасауға араласып, рак ауруының басталуына кедергі болады. Қарбыз – Құрқұүлақ, бүйрек, бауыр ауруына қарсы, жүрек қызмктін жақсарту, организм тонусын көтеру үшін профилактикалыфқ жіне емдік дәру. Бүйрек, бауыр ауруларына, семіздікке қасиеті бар. Халық медицинасында қарбызды сары ауруды емдеуге қолданылады. Қеарбыз дәндерінен жоғары сапалы май алады;дәндерінле 14-19℅ қант болады. Қарбыз дәндері қан тоқтатуға және ішек құртына қарсы әсер етеді.

Қарбыз – асқабақ тұқымдас бір жылдық шөп тектес өсімдік, сабағы көлбей өседі. Тамыр жүйесі тарамдалып, топырақтың терең қабатына кетеді;жапырақтары мен сабағы мықтап түктенген, бозарған дағы болады. Жапырақ қолтығынан мұртшалар, ал жоғарғы бөлігінен – гүлдер шығады. Аналық гүлдер басты өркеннің ұшына және бірінші реттегі өркендерде орналасады.

Қарбыз – жылыны сүйгіш өсімдік. 15-16⁰С-де тұқымдары өне бастайды. Сепкеннен кейін 8-9 тәулікте көктейді.

Қарбыз күн сәулесін талғайды, күншуақты күндер көп жерде өнімді де көп береді. Қуаңшылыққа аса төзімді. Тек оңтүстік аудандарда ғана оны суарып өсіреді, бірақ онда да жемістері сол сорттың әдеттегі көлемінің жартысындай болғанда, суаруды тоқтатады.

Қарбызды бұрын көп жылдық шөптер, дәнді дақылдар, ал көкөністерден – пияз, капуста, тамыр жемістілер егілген жерге еккен жөн. Жақсы жылынатын, жеңіл, құнарлы қаратопырақты және қызыл-қоңыр топырақты жерлерде қарбыз жоғары өнім береді. Аңызақ соғатын аудандарда қарбызды биік сабақты өсімдіктер (жүгері, күнбағыс, ақжүгері) ықтырмалары арасына егеді, олардың бір-бірінен қашықтығы 16-20 см болу керек. Фосфор-калий тыңайтқыштарын енгізу жемістердің пісуін тездетеді және олардың қанттылығын арттырады.

Тұқым топырақ 10 см тереңдікте 12⁰С-дейін жылынған кезде себіледі. Тегінде, 3-4 жыл бойы сақталған тұқымды сепкен жөн. Себер алдында тұқымды екі сағат бойы 40-50⁰С-де қыздырады.

Қарбыз жер үстінде үлкен болып өседі, оны 70X140 см, 140X140 см, 140X210 см және 210X280 см схемасымен егеді. Оны 3-5 см тереңдікке егу керек. Зиянкестермен және аурулармен күресу маңызды орын алады. Сымқұртқа қарсы дәндерге ГХЦГ дусты себеді. Ал, әсіресе оңтүстік аудандарда анағұрлым қауіпті бақша биттеріне қарсы өсімдікке 40%-ті фосфамид (Би-58) немесе 30%-ті карбофос бүркеді. өрмекші кенесіне қарсы өсімдікті 20%-ті кельтанмен өңдейді. Қарбыз жапырақтарын сақа құрт-құмырсқалар мен шыбын-шіркейлер жіне бақша қызыл қоңыздарының балапан-құрттары зақымдап тастауы мүмкін. Ондай зиянкестерге қарсы 80%-ті хлорофоспен не 20%-ті метафоспен өсімдікті өңдейді.

Жемістің піскендегін жеміс сабағы мұртшаларының қурағанынан, қарбыздың ерекше жылтырауынан, шерткенде не сәл қысқанда қатаң дыбысына қарап анықтайды. Қарбызды жинап алғаннан кейін 2-3 ай сақтауға болады.

Қарбыздың Қазақстанда аудандастырылған сорттары: Багаевский мурашка – жемісі ірі, тұтас салмағы 4-5 кг, ақшыл-жасыл торқабықты, кұңгірттеу реңді келеді. Жұмсағы қызғылт-қызыл, биязы түйірлі, тәтті. Орташа мерзімде пісетін сорт, вегетациялық кезеңі 95-100 тәулік.