Бексарыұлы Мұратбек delphi визуалды бағдарламалау жүйесі әдістемелік оқу құралы

Бұл әдістемелік оқу құралы Delphi обьектілі-бағдарланған бағдарламалау жүйесін пайдаланып, бағдарламалар құрып үйренуге арналған. Әдістемелік құрал теориялық және практикалық бөлімдерден тұрады және олар студенттер мен оқушылардың, осы сала мамандарының жұмыс барысында пайдалануына барынша ыңғайлы етіп құрылған.

Оқу құралының құрылымы жинақы, автордың материалды баяндау тілі тартымды әрі қазіргі ғылыми және терминологиялық талаптарға толықтай сай келеді.

Оқу құралының осы ерекшеліктері бағдарламалау тілін жетік меңгергісі келген барлық оқырмандардың сұранысын белгілі дәрежеде өтеуге көмектесеріне сөз жоқ.

I. Delphi визуалды бағдарламалау жүйесі. Кіріспе .....................5

1. Delphi-дің басты терезелері ...................................................5

2. Delphi компоненттері палитрасының беттері ......................9

3. Delphi компоненттері – визуалды жобалаудың негізі ........17

4. Delphi оқиғалары ....................................................................20

5. Delphi тілі. Айнымалылар, тұрақтылар және

олардың типтері ......................................................................22

6. Мәліметтердің өздік және құрылымдық типтері .................26

7. Өрнектер және операторлар ..................................................32

8. Файлдармен жұмыс істеуге арналған компоненттер ..........37

9. Файлдармен тікелей жұмыс ..................................................40

10. Файлдарды ашудың және сақтаудың диалогтары .............45

11. Қосымша пішіндермен жұмыс ............................................48

12. Ішкі бағдарламаларды құру және оларды қолдану ...........53

13. Delphi-дегі ерекше жағдайлар .............................................57

14. Delphi-дегі жолмен жұмыс ..................................................58
II. Бағдарлама құрып үйрену. Практикалық жұмыстар .............63

№1 «Менің алғашқы бағдарламам» ..........................................63

№2 Консольдық қолданба құру ................................................65

№3 «Сәлемдесу» .................................... ....................................67

№4 Пішіннің тақырыбын өзгерту .............................................69

№5 «Қозғалмалы батырма» .......................................................72

№6 «Альбом» ..............................................................................74

№7 Мәзірмен жұмыс ..................................................................77

№8 Сөйлем құраушы ..................................................................82

№9 Көбейту кестесі ....................................................................85

№10 Фигураларды қозғалту .......................................................89

№11 Пайызды есептеу ................................................................93

№12 Ллойд басқатырғышы ........................................................95

№13 Калькулятор ........................................................................98

№14 Жиымдағы кездейсоқ сандардың индексін табу ............102

№15 Уақыт есептеуіш ................................................................105

№16 Оятқыш сағат .....................................................................107

№17 Олимпиада жалауы ............................................................110

№18 Функция графигін салу .....................................................111

Мазмұны
№19 Еске сақтау тесті ................................................................116

№20 Электр тізбегінің кедергісін табу ....................................120

№21 Ом заңы ..............................................................................123

№22 Спортсменнің жүгіру жылдамдығын есептеу ................128

№23 Файл іздеу ..........................................................................132

№24 Файлға жазба қосу ............................................................136

№25 Файлдан оқу .......................................................................138

№26 Жұлдыздар .........................................................................140

№27 Мәліметті басып шығару ..................................................142

№28 Тир ......................................................................................146

Алайда, осыған бейімделген оқушы информатика пәнінің ең басты міндетін – бағдарламалау негіздерін оқып-үйренуге құлықты болмайды және өздігінше түрлі бағдарламалар құра білу дағдысын игермейтін болады. Бұл жағдайда оқушының информатика пәніне деген ынтасы азаяды, олар компьютерді ойын құралы ретінде түсініп, солай пайдалануға үйренеді.

I.Delphi визуалды бағдарламалау жүйесі

Елімізде соңғы жылдары дүние жүзінің дамыған мемлекеттерінде кең қолданылып жүрген бағдарламалау тілдеріне деген сұраныс артуда. Соған байланысты осы тілді үйренуге талап қылған жастарымызды сол бағдарламалау тілдерін қазақ тілінде оқып-білуі үшін солардың мектеп оқулықтарына енбеген бағдарламалау жүйелерімен таныстырайық.

Ондай жүйе қатарына: Visual Basic, Delphi, C++ Builder, Visual C++ және тағы басқалар енеді.

Осы жүйелер ішінен бағдарламалаушылар арасында жиі қолданылып жүрген Delphi визуалды бағдарламалау жүйесінің 7.0 версиясын қарастыруға кірісейік.
1. Delphi – дің басты терезелері.
Delphi бағдарламасын жүктейік. Сонда экраннан оның төмендегі 4 терезесі көрінеді.

Осылардың тұтас созылып жатқаны – бас терезе. Сол жақтағысы – обьектілер терезесі. Ол терезеде осы бағдарламаны құрайтын компоненттердің қасиеттері беріледі. Ортасында бірінің үстіне бірі орналасқан екі терезе – болашақ бағдарламаның Пішіні/формасы/ және бағдарламасы бар терезе тұр. Пішін терезесі енді дайындалатын бағдарламаның визуалды көрінісі болып табылады.

1. 
   Бас терезедегі үшбұрышты жасыл бағдаршаға маус нұсқағышын қойыңыз;
   

2. 
   Сол кезде Run(F9) көмексөзі көрінеді;
   
3. 
   Осы батырманы басамыз (немесе F9 пернесін) ;
   
4. 
   Міне дайын бағдарлама алдық.
   

Бағдарлама әдетте, C:\Program Files\Borland\Delphi7\ Projects бумасында құрылады.

Осы пішіннің пайдалы қасиеттерін қарастырайық:

1. 
   Caption – тақырыптағы жазудың қасиетін анықтайды. Бізде бұл Form1 пішіні, ол Name қасиетімен сәйкес келеді. Обьектілер инспекторы арқылы ол қасиетті қалауымызша ауыстыруға болады. Caption қасиетіне «Алғашқы бағдарлама» деп жазайық.
   
2. 
   Color – түсті білдіреді.
   
3. 
   Width және Height – терезенің пикселмен берілген ені мен биіктігін білдіреді. Маус арқылы Пішіннің жиектерін қозғап, өзгертуге болады. Ал оның нақты өлшемін обьектілер инспекторы арқылы атқарған қолайлы.
   
4. 
   Пішіннің экрандағы орны – Top және Left қасиеттері арқылы беріледі. Олар пішіннің экранның сол жақ және жоғарғы шекарасынан қашықтығын білдіреді. Егер Пішіннің қажетті өлшемі Delphi-дің басқару элементтерін жауып тастаса, онда жинай салыңыз.
   
5. 
   Position қасиеті арқылы Пішіннің қажетті орынға автоматты түрде орналасуын реттеудің мынадай мүмкіндіктері бар:
   

белгілеген орнынан көрінеді, ол үнсіз келісім бойынша

қойылған мән.

- poDesktopCenter және poScreenCenter мәндерінде Пішін

экранның немесе жұмыс столының ортасында

орналасады.

- poMainFormCenter мәні бойынша Пішін бас терезенің

ортасында көрінеді.

терезенің ортасынан пайда болады.

6. 
   Сіз Пішіннің қалыпты түрде не ең кіші немесе ең үлкен өлшемде көрінуін оның WindowsState қасиетінің – wsNormal, wsMinimized, wsMaximized сәйкес мәндері бойынша бағдарламалауыңызға болады. Барлық терезенің тақырыбында жиыру, жаймалау және жабу батырмалары бола бермейді.
   
7. 
   Олардың болу не болмауын BorderIcons қасиеті арқылы басқарады. Ол үшін обьектілер инспекторының сол жағында таңбасын ашатын – True, оны жабатын – False мәндері бар. Ал Пішіннің biSystemMenu=False мәнінде терезені ALT+F4 батырмаларының көмегімен жабу қажет.
   
8. 
   Пішіннің шекараларын басқару қызметін BorderStyle қасиеті атқарады. Оның:
   

жолы да);

бірақ оны жиырып, жабуға болады.

Сонан соң File –» Close All командасын орындайық. Файлды Open… командасының көмегімен ашып көрейік. Мұнда модуль біздің Пішінмен бірге ашылады, енді жұмыс жасауға кірісуге болады, бірақ бағдарламаны іске қосу батырмасы екпінді болмайды. Сондықтан алдымен жобаның файлын ашу керек. Ол үшін арнаулы меню командалары: File –» Open Project.. (Ctrl+F11) және іске қосу батырмасының нақ үстінде тиісті батырма бар. Енді таңдау терезесінде бір ғана файл, жоба файлы тұрады. Оны ашқанда бастапқы модуль де, бастапқы жоба Пішіні де ашылады. Ал егер жобада бірнеше Пішін болса, онда оларды Open… арқылы ашады. Сол сияқты басқа жобалардың модульдерін де, мыс, олардың кодтарын көшіру үшін ашуға болады.

Сіздің қатқыл дискіңіз негізінен кемі екі тараудан тұрғаны жөн. Кейде түрлі себеппен жүйелік бағдарламаны қайта орнатуға тура келеді, сол кезде сонда орналасқан жобаларыңыз да жойылатыны белгілі. Осыны болдырмау үшін Delphi жобаларын басқа тараудағы арнаулы бумада сақтап, ал негізгі тарауда сол жобалардың жарлықтарын сақтаған қолайлы болады. Міне осылай еткенде бұрынғы жобаларыңызды көшіріп әуре болмай, оларды сол қалпында сақтай аласыз.

Delphi-дің өңдеу ортасы, ең алдымен Windows-та бағдарламалар дайындауға бағдарланған. Мұнда кодтарды қолмен жазудан құтқаратын Delphi-дің дайын компоненттерінің үлкен жиынтығының көмегімен визуалды қолданбалар жасау мүмкіндігіне көп көңіл бөлінеді. Бұл компоненттер қазіргі заманғы технологияларды қолданудың барлық саласын қамтиды. Мұнда да басқа бағдарламалау ортасындағыдай, мыс, Visual Basic т.с.сияқты кезкелген қолданбаны дайындауда қажет етілетін басты компоненттерді оқып-уйрену қажет. Компоненттер палитрасы 4 беттен тұрады, олар: Standard, Additional, Win32, System беттері. Алдымен осы беттердің мазмұнымен және олардың басты қызметімен танысайық.