Білім беру бағдарламасына арналған Zhка 1210 «жануарлар және қҰстар анатомиясы»
жүктеу/скачать 0,97 Mb.
|
umkd vm anatomiya kaz 21-22
- Бұл бет үшін навигация:
- Түйінді сөздер
- Дәрісте қамтылатын негізгі сұрақтар
- Дәрістің қысқаша мазмұны
| Дәрістің тақырыбы: Анализаторлар анатомиясы.
Дәрістің мақсаты: Студенттерді талдағыштардың жануарлар организміндегі маңызымен және бөлімдерімен, олардың жіктелуімен, иіс, дәм, тері сезімі талдағыштарының топографиясымен және құрылысымен таныстыру. Түйінді сөздер: талдағыштар, рецепторлар, өткізгіш жолдар, орталықтар, интерорецепторлар, экстерорецепторлар, проприорецепторлар. Иллюстрация – рефлекторлық доға, иіс, дәм, тері сезімі талдағыштары (таблицалар, слайдтар). Дәрісте қамтылатын негізгі сұрақтар: 1. Талдағыштар (анализаторлар) туралы түсінік, олардың бөлімдері. 2. Рецепторлар, олардың түрлері және топографиясы. 3. Иіс, дәм, тері сезімі талдағыштарының құрылысы және топографиясы. Дәрістің қысқаша мазмұны: 1 - сұрақ. Талдағыштар (анализаторлар) – сыртқы қабылдағыш бөлімдерден басталып, ми орталықтарында аяқталатын күрделі жүйке механизмі. Жануарлар денесінің сезім мүшелері талдағыштардың шеткі қабылдағыш бөлімдері. Талдағыштар үш бөлімнен тұрады: 1. Рецепторлар – организмге әсер етуші тітіркенгіштерді қабылдайтын жүйке жүйесінің шеткі сезімтал ұштары. 2. Өткізгіш жолдар – тітіркенгіштер әсерінен сезімтал жүйке ұштарында пайда болған жүйке толқындарын (импульстерін) рецепторлардан ми орталықтарына жеткізетін жүйке талшықтары. Өткізгіш жолдар орналасу орындарына байланысты орталық өткізгіш жолдар және шеткі өткізгіш жолдар болып бөлінеді. Орталық өткізгіш жолдарға жұлын мен мидың ақ затындағы сезімтал жүйке талшықтары, ал шеткі өткізгіш жолдарға – жұлын және ми жүйкелерінің құрамындағы сезімтал жүйке талшықтары жатады. 3. Ми орталықтарын – мидың сезімтал қыртыстық және қыртысасты орталықтары құрайды. 2 - сұрақ. Рецепторлар – организмдегі орналасу орындары мен әсер етуші тітіркенгіштердің түрлеріне байланысты: интерорецепторлар (ішкірецепторлар), проприорецепторлар (аралықрецепторлар) және экстерорецепторлар (сыртқырецепторлар) болып үш топқа бөлінеді. Интерорецепторлар – тітіркеністерді организмнің ішкі мүшелері, қан және лимфа тамырлары қабырғаларынан, түрлі ұлпалардан қабылдап, сезімтал жүйке толқындарын негізінен орталық жүйке жүйесінің қыртысасты орталықтарына жеткізеді. Проприорецепторлар – қаңқа сүйектеріндегі, бұлшық еттердегі, буындардағы сезімтал тітіреністерді қабылдап, мидың қыртыстық және қыртысасты орталықтарына жеткізеді. Экстерорецепторлар – жануарлар организмдеріне қоршаған сыртқы ортадан келетін тітіркеністерді қабылдап, мидың қыртыстық және қыртысасты орталықтарына жеткізеді. Сыртқырецепторлардың құрылысы күрделі болп келеді. Сондықтан, бұларды сезім мүшелері деп те атайды. Ішкі құрылысына байланысты сезім мүшелері: нейросенсорлы (бірінші сезімтал) және эпителиосенсорлы (екінші сезімтал) сезім мүшелері болып екі топқа бөлінеді. Бірінші сезімтал сезім мүшелерінде (иіс сезімі және көру мүшелері) тітіркеністерді жүйке жүйесінің құрылымдары тікелей қабылдайды. Ал екінші сезімтал сезім мүшелерінде (есту-тепетеңдік, дәм және тері сезімі мүшелері) тітіркеністерді алдымен мүшенің сыртқы жағын қаптап жатқан сезімтал эпителиоциттер қабылдап, түзілген жүйке толқындарын өз кезегінде сезімтал нейроциттердің жүйке ұштарына өткізеді. 3 - сұрақ. Иіс сезімі талдағышы (ИСТ) – нейросенсорлы талдағышына жатады. ИСТ-ның рецепторлары - мұрын қуысының жоғарғы артқы жағындағы сарғыш түсті кілегейлі қабығында орналасады. ИСТ эмбриондық кезеңде иіс шұңқырындағы жүйке тақташасынан, ал оның тіректік эпителиоциттері – эктодермадан дамиды. Мұрын қуысының иістік аймағы кілегейлі қабғынының ішкі эпителий қабаты үш түрлі жасушалардан: иістік тітіреністерді қабылдайтын биполярлы нейоциттерден, тіректік эпителиоциттерден және негіздік (базальды) эпителиоциттерден тұрады. Биполярлы сезімтал нейроциттер (рецепторлар) тіректік жасушалардың аралықтарында орналасады. Бұлардың сыртқы қысқа келген дендриттерінің пішіні шоқпар тәрізді ұштарында иістік тітіреністі қабылдайтын 10-12 кірпікшелер болады. Кірпікшелерді базальды денешіктен басталатын шеткі 9 жұп жіпшелер (шеңбер бойымен орналасады) мен орталықтағы 2 жіпше құрайды. Нейроцит денесі нейроплазмасының орта шенінде ақшыл дөңгелекше келген ядросы болады. Нейроциттер аксондары тіректік эпителиоциттер аралықтармен төмен бағытталып, негіздік жарғақтан өтіді де, миелинсіз жүйке талшықтарына айналып, 30-40 талшықтан өзара бірігіп, жүйке бағандарын құрайды. Бұлар торлы сүйек тесіктері арқылы ми сауыты қуысына өтіп, ми жүйкелерінің I-жұбы – иіс жүйкелері ретінде иіс миы баданасына енеді. Тіректік эпителиоциттер нейроциттерді сыртынан қаптап, олар үшін тіректік және қорғаныс қызметтерін атқарумен қатар, қоректік заттармен қамтамасыз етуге де қатысады. Базальды эпителиоциттер тіректік эпителиоциттер үшін діңгектік (камбиальды) жасушалар қызметін атқарады. Кілегейлі қабықтың өзіндік тақташасында орналасқан түтікше-көпіршікше кілегейлі бездер және эпителиоциттер арасындағы біржасушалы құтыша (бокал тәрізді) бездер мұрын қуысы кілегейлі қабығының ішкі бетіне кілегейлі сөлін бөледі. Ауа құрамындағы химиялық заттар сөлде еріп, нейроциттер кірпікшелерін тітіркендіру нәтижесінде жүйке толқындары түзіледі де, нейроциттер аксондарының жүйке талшықтары (шеткі өткізу жолдары) арқылы иіс миы баданасына өтеді. Иіс сезімі талдағышының қыртысасты орталығы – аралық мида, қыртыстық орталығы – үлкен ми сыңары қыртысының самай аймағында орналасады. Дәм сезімі талдағышы (ДСТ) – эпителиосенсорлы талдағышқа жатады. ДСТ ауыз қуысына түскен азықтың татымы мен сапасын анықтайды. Ауыз қуысындағы азықтың механикалық өңделуі барысында (шайналып сілекеймен араласу) азық құрамындағы химиялық тітіркендіргіштер сілекейде еріп, тілдің татым емізікшелерін сыртынан қаптап тұрған сезгіш эпителиоциттерге әсер етеді. Осының нәтижесінде эпителиоциттерде түзілген тітіреніс толқындарын перикариондары (нейроциттер денелері) бет жүйкесі (VII-жұп) мен тіл-жұтқыншақ (IX-жұп) ми жүйкелерінің бойындағы жүйке ганглийлерінде топтасқан сезімтал нейроциттер дендриттеріне өткізеді. ДСТ-ның рецепторлары (дәм сезімі мүшесі) көпқабатты жалпақ эпителиймен қапталған тілдің кілегейлі қабығындағы пішіні саңырауқұлаққа, қорғанға және жапыраққа ұқсаған емізікшелердің қабырғаларында орналасады. Пішіні бадана тәріздес болғандықтан, бұларды татым баданалары деп атайды. Татым баданалары қатты таңдайда, бадамша бездерде, жұтқыншақта, бөбішікте де аздап кездеседі. Дәм сезімі мүшесі (татым баданалары) екі түрлі бастамадан дамиды. Татым баданаларындағы сезгіш, тіректік, базальды эпителиоциттер – эктодермадан, ал сезімтал нейроциттер – хордаалды (прехордальды) жүйке түтігінен дамып жетіледі. Татым баданаларының (ТБ) пішіні пияз баданасына ұқсас сопақша болып келеді (күйіс қайтаратын жануарларда – жұмыртқа тәрізді, жыртқыштарда – шар тәрізді, шошқада – ұршық тәріздес). ТБ - тіл кілегейлі қабығының көпқабатты жалпақ эпителий қабатында, негіздік жарғақта орналасады. ТБ-н бір-бірімен тығыз жатқан 40 – 60 эпителиоциттер құрайды. Бұлар үш түрлі: сезгіш (рецепторлы), тіректік және базальды эпителиоциттерден тұрады. Татым баданасының қуысы ауыз қуысымен татым шұңқырындағы татым тесігі арқылы қатысады. Пішіні ұзынша келген рецепторлы эпителиоциттер тіректік эпителиоциттердің аралықтарында орналасады. Бұлардың сопақша келген ядролары негіздік жарғаққа жақындау жатады. Рецепторлы эпителиоциттердің апикальды ұшында микробүрлер, ал цитоплазмасының апикальды бөлігінде – эндоплазмалық тор мен митохондриялар болады. Әр бір татым баданасына 50-ге жақын афферентті жүйке талшықтары (сезімтал нейроциттердің дендриттері) келіп, оның рецепторлы эпителиоциттерімен синапстық байланыс жасайды. Сілекейде еріген азық құрамындағы химиялық тітіркендіргіштер әсерінен рецепторлы эпителиоциттерде түзілген тітіркеніс толқындары денелері жүйке ганглийлерінде топтасқан сезімтал нейроциттер дендриттеріне беріледі. Жүйке толқындары сезімтал нейроциттер аксондарынан түзілген шеткі өткізгіш жолдар арқылы ДСТ-ның мидағы орталығына жеткізіледі. Тіректік эпителиоциттер рецепторлы эпителиоциттерді сыртынан қаптап, оларды және жүйке талшықтарын оқшаулап, тіректік және қорғаныс қызметтерін атқарады. Аласа келген негіздік эпителиоциттер рецепторлы және тіректік эпителиоциттер үшін діңгектік (камбиальды) жасушалар қызметін атқарады. Тері сезімі талдағышы (ТСТ) – эпителиосенсорлы талдағышқа жатады. ТСТ-ның рецепторлары тері эпидермисінде орналасады. Тітіркеністерді рецепторлы эпителиоциттер қабылдап, перикариондары жұлын жүйкелері мен үшкіл ми жүйкесінің дорсальды сезімтал түбіршіктері бойында жатқан жүйке ганглийлері нейроцитерінің дендриттеріне өткізеді. Жүйке толқындары жұлын және үшкіл жүйке бойындағы ми ганглилерінің аксондарынан құралған шеткі өткізгіш жолдар арқылы жұлынға, аралық мидың сезімтал қыртысасты орталығына (орталық өткізгіш жолдар), үлкен ми қыртысындағы тері сезімі талдағышының орталықтарына жеткізіледі. жүктеу/скачать 0,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|