Биологиялық химия Кафедрасы

1-Энергия алмасуының сатыларын көрсетіп, оларға қысқаша сипаттама беріңіз. Энергия алмасуы сатыларының өзара байланысын көрсетіңіз.

2-қоректік заттардың арнайы жолдары арқылы ыдырауы.

3- ҮКЦ-де жүретін реакцияларды формулалармен жазу.

4- ҮКЦ, маңызы, мәні.

5-Биологиялық тотығу (БТ) дегеніміз не? БТ сатыларын схемамен көрсету.

6-Тотығудан фосфорлану (ТФ), мәні, маңызы, Р/О коэффициенті.

7- БТ мен ТФ қабысу нүктелері. ТТП туралы түсінік. БТ тізбегіндегі ферменттердің белгілі бір ретпен орналасуы немен байланысты?

8-Тыныс алуды бақылау.

9-ТФ мен БТ ажырауы

10-Ферменттік ансамблдер (немесе ферменттік комплекстер).

11- Оксигеназды тотығу.

12-. Пероксидазды тотығу.

13-. Пероксидті тотығу (бос радикалды тотығу)туралы түсінік,. Оттектің активті түрлерінің түзілуі.

14-. Ферментті және ферментті емес антиоксиданттар

Негізгі:

2.Плешкова С.М. және басқалары Биохимияны студенттердің өздігінен оқып-білуіне арналған оқу құралы 1Бөлім. Белоктар, ферменттер, витаминдер. – Алматы, 2009 ж. – 46-88 б

1.Сеитов З.С. Биологиялық химия, Алматы, 2007 ж. - 125-127; 167; 193-195; 798 б.

2. Сейтембетов Т.С., Төлеуов Б.И., Сейтембетова А.Ж.. Биологиялық химия.-Қарағанды, 2007.

3.Тапбергенов С.О. Медициналық биохимия.-Павлодар.-2008.

4. Сейтембетова А.Ж.., Лиходий С.С., Биологиялық химия, 1994.

5. Биохимия сұрақтары мен жауаптары. ҚР ҰҒА корр., проф. С.М. Адекеновтің ред. басшылығымен.-Астана, 2003 ж.

6. Плешкова С.М., т.б. Биохимия пәнінен студенттердің жеке дайындығына арналған тесттік сұрақтар. – Алматы, 2007 ж.

Орыс тілінде:

1. 
   Северин Е.С. «Биохимия», 2007 стр.19-27
   
2. 
   Николаев А.Я. “Биологическая химия”, Москва, 2004г., с. 16 - 59
   
3. 
   Березов Т.Т., Коровкин Б.Ф. “Биологическая химия”, Москва ,2004, с. 20 - 74
   
4. 
   Строев Е.А. “Биологическая химия” – Москва, 1986г.
   
5. 
   Аблаев Н.Р. «Биохимия в схемах и рисунках», 2005г. Сеитов З.С. “Биологическая химия”, Алматы, 2000, с. 85 – 134
   

Берілген сабақтағы құзырлылықты бағалау әдістеріне кіреді:

Білім құзырлылығын бағалау: студенттердің билеттерге, блиц-сұраққа, ауызша талдау кезіндегі берген жауаптары бойынша, тесттік тапсырмаларды тексеру арқылы жүргізіледі.
Жаттығулар:

1. 
   Оттек жоқ жағдайда ҮКЦ жүреді ме? Неліктен?
   
2. 
   α-Кетоглутар қышқылының тотығудан декарбоксилдену реакциясын жазыңыз. Осы реакцияны қандай фермент жылдамдатады? Қандай кетоқышқылдары осындай реакцияларға түседі?
   
3. 
   .Қымыздықсірке қышқылының ҮКЦ-дегі ролі.
   
4. 
   Янтарь қышқылының тотығу реакциясын жазыңыз. Бұл реакцияға қандай фермент қатысады?
   
5. 
   ҮКЦ 3 молекула НАД-ты тотықсыздандыратыны белгілі. ҮКЦ –ның қандай реакцияларында жүреді?
   
6. 
   БТ тізбегінде флавин ферменттерінің тотығуы кезінде шамамен 19 кДж энергия бөлінеді. Тотығудан фосфорлану реакциясы жүруі мүмкін бе?
   
7. 
   КоQ мен Цхс ферменттері тыныс алу комплексінің құрамына кіреді ме? Олардың ролі.
   
8. 
   Цх а-дан Цх b-ға электрондар тасмалдануы мүмкін бе?
   
9. 
   Энергия алмасуы сатыларының өзара байланысын көрсетіңіз.
   
10. 
    АцетилКоА толық тотыққанда қанша НАДН₂ түзіледі?
    

1. 
   Жасуша құрамында АТФ саны көп те, ал АДФ саны аз. Осы жағдайда БТ жылдамдығы қандай? Неге?
   
2. 
   Р/О коэффициенті 2-ге тең. Бұл нені білдіреді?
   
3. 
   Р/О коэффициенті 1-ге тең. Мұны немен түсіндіруге болады?
   
4. 
   ҮКЦ-де НАД-тың 3 молекуласы тотықсыздануы белгілі. ҮКЦ-нің қай жерінде осы реакциялар болатынын көрсетіңіз.
   
5. 
   Жасушада анаэробты жағдай болды. ҮКЦ-нің реакциялары жүреді ме? Неге?
   

1. Энергия алмасуының сатылары (ретпен орналыстырыңыз):

1. 
   ҮКЦ
   
2. 
   БТ
   
3. 
   ТФ
   
4. 
   Заттардың ерекше жолдар арқылы АСҚ-на дейін ыдырау
   

1. а, б, в, г

2. б, в, г, а

3. в, г, а, б

4. г, а, б, в

5. в, а, г, б

2. Лимон қышқылының циклі жүреді:

1. жасуша цитозолі

2. рибосомада.

3.ядро жасушасы

4.митохондрияда

5.Гольджи аппараты.

3.ҮКЦ-не түседі:

1.лактат

3..гидроксимай қышқыл

4.ацетилКоА

5.глюкоза

4.ҮКЦ – «метаболиттік ошақ» - онда:

1. 
   АСҚ 2СО₂ + 3НАДН₂ + ФПН₂ + АТФ
   
2. 
   АСҚ СО₂ + НАДН₂ + 3ФПН₂ + АТФ
   
3. 
   АСҚ 2СО₂ + 2НАДН₂ + 2ФПН₂ + АТФ
   
4. 
   АСҚ 2СО₂ + 3НАДН₂ + ФПН₂ +12АТФ
   

5. Қандай қышқыл ҮКЦ-де тотығудан декарбоксилденуге ұшырайды?

1. 
   алма қышқылы
   
2. 
   қымыздықянтарь қышқылы
   
3. 
   альфа-кетоглутар қышқылы
   
4. 
   янтарь қышқылы
   
5. 
   қымыздықсірке қышқылы
   

1. 
   тотығудан фосфорлану
   
2. 
   АМФ + Н₃РО₄
   
3. 
   ГДФ + АДФ
   
4. 
   ГТФ­тің АДФ­пен қайта фосфорлануы
   
5. 
   АМФ + ЦДФ
   

1. активті янтарь қышқылы

2. активті қымыздықсірке қышқылы

3.альфа-кетоглутар қышқылы

4.фумар қышқылы

5.алма қышқылы

8. ҮҚЦ-да келесі дегидрогеназалар тотықсызданады:

1.2НАДН₂ және 2ФПН₂

2.3НАДН₂ және ФПН₂

3.2НАДН₂ және 3ФПН₂

4.3НАДН₂ және 3ФПН₂

5.НАДН₂ және ФПН₂

9.ҮҚЦ-да тотықсызданған дегидрогеназалар тотығады:

1.БТ тізбегінде

2. Тотығудан фосфорлану кезінде

3.Оттегімен әрекеттескен кезінде

4.ГДФ-тің қайта фосфорлануында

5.Тотықсыздана аминдену жолымен

10. ҮКЦ-бұл:

1.АТФ көп мөлшерде түзілу процесі

2. тотықсызданған дегидрогеназалардың көзі

3.аэробты процесс

4.АСҚ толық жану процесі

5. дегидрогеназалар тотыққанжағдайдағы процесі

3 дұрыс жауапты таңдаңыз

11. ҮКЦ-ның маңызы жеткізуде:

1. 
   субстраттарды БТ-ға
   
2. 
   белок биосинтезі үшін аминқышқылдарды
   
3. 
   пентозафосфат цикліне субстраттарды
   
4. 
   тотығу үшін глюкозаны
   

2 дұрыс жауапты таңдаңыз

12. БТ-мен келесі процесс арасындағы сәйкестікті табыңыз:

1.Оттегін тасмалдау

2.Сутегі мен электрондарды тасмалдау

3.Электрондарды тасмалдау

4.СО₂ тасмалдау

5.Н₃РО₄ тасмалдау

13. БТ тізбегінде АТФ-тің түзілуі келесі нүктелерде болады:

1.НАДН₂-нің флавинферментпен тотығуында

2.ЦХО-ның тотығуында

3.Флавинферменттердің убихинонмен тотығуында

4.КоQН₂-нің тотығуында

5.ФерроЦХв-ның тотығуында

14.Тотығудан фосфорлану дегеніміз:

1.АДФ пен Н₃РО₄ -тен АТФ-тың түзілуі

2.БТ-да бөлінген энергияны жұмсай отырып АДФ пен Н₃РО₄-тен АТФ түзілуі

3.АМФ пен Н₃РО₄ –тен АТФ – тың түзүлүі

4.АДФ пен УМФ – тен АТФ – тың түзүлүі

5.АДФ пен АМФ –тен АТФ- тың түзілуі

15.БТ-мен ТФ қабысуы бұзылғанда:

1.АТФ-тің түзілуі төмендейді, жылудың бөлінуі жоғарлайды

2.АТФ-тің түзілуі жоғарлайды, жылудың бөлінуі төмендейді

3.жылудың бөлінуі мен АТФ-тің түзілуі жоғарлайды

4.жылудың бөлінуі мен АТФ-тің түзілуі төмендейді

5.барлық жауаптар дұрыс емес

16. Оксидазды тотығу нәтижесінде түзіледі:

1.СО₂ мен Н₂О

2.Тотыққан субстратпен Н₂О₂

3.Гидроксилденген субстрат пен Н₂О

4.Тотыққан субстрат, энергия және Н₂О

5.Альдегидтер мен кетондар

17. Монооксигеназды тотығу нәтижесінде түзіледі:

1. 
   СО₂ мен Н₂О
   
2. 
   Тотыққан субстратпен Н₂О₂
   
3. 
   Гидроксилденген субстрат пен Н₂О
   
4. 
   Тотыққан субстрат, энергия және Н₂О
   
5. 
   Альдегидтер мен кетондар
   

1. 
   СО₂ мен Н₂О
   
2. 
   Тотыққан субстрат пен Н₂О₂
   
3. 
   Гидроксилденген субстрат пен Н₂О
   
4. 
   Тотыққан субстрат, энергия және Н₂О
   
5. 
   Альдегидтер мен кетондар
   

1. 
   СО₂ мен Н₂О
   
2. 
   Тотыққан субстрат пен Н₂О₂
   
3. 
   Гидроксилденген субстрат пен Н₂О
   
4. 
   Тотыққан субстрат, энергия және Н₂О
   

2. Зертханалық ыдыстармен және биологиялық материалдармен, реактивтермен жұмыс істеуге дағдыландыру.

3.Кәсіби әдебиеттер мен интернетте жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру.

3. Оқыту міндеттері:

1.Студенттерді ферменттердің қасиеттері мен құрылысы туралы алған білімдерін, келесі тақырыптарды түсінуге үйрету.

2. Биохимиялық реакциялардың нәтижесін дұрыс түсіндіре алу.

3.Студенттерді кәсіптік әдебиеттермен жұмыс ітеуге және интернеттен жаңа ақпараттарды табуға ынталандыру.

1. Ферменттер туралы түсінік. Фермент пен бейорганикалық катализаторлардың ұқсастықтары.

2. Ферменттердің жалпы қасиеттері.

3. Ферменттердің химиялық табиғаты.

4. Ферменттің активті орталығының құрылысы, ролі.

5. Ферменттің аллостериялық орталығы дегеніміз не? Ролі.

6. Ферменттердің әсер ету механизмі.

7. Ферменттердің арнайлығы: а) субстраттық, б) әсер ету арнайлығы.

8. Ферменттердің әсер ету қуаттылығы

9. Изоферменттер, олардың диагностикалық маңызы

10. Мультиферменттік комплекстің түрлері,маңызы

11. Фермент активтілігіне әсер ететін факторлар.

12. Фермент активтілігіне температураның әсері. Қайтымды және қайтымсыз инактивация.

13. Фермент активтілігіне орта рН-ң әсері.

14. Фермент активтілігіне субстрат концентрациясының әсері.

15. Фермент активтілігіне эффекторлардың әсері. Арнайылығы бар және арнайылығы жоқ эффекторлар.

16.Фермент активтілігінің тежелу түрлері:

а) бәсекелес;

б) бәсекелес емес.

17.Ферменттердің аллостериялық активтенуі мен ингибирленуі.

18.Ферменттердің номенклатурасы мен жіктелуі.

19.Гидролазалар. Жалпы сипаттама. Негізгі топтары: эстеразалар, гликозидазалар, пептидгидролазалар.

20.Эстеразалардың негізгі топшалары: карбон қышқылдарынан түзілген күрделі эфирлік байланысты үзетін эстеразалар (липазалар, фосфолипазалар А1, А2), фосфоэстеразалар (фосфолипаза С және Д, глюкозо-6-фосфатаза), кездесетін орны, катализдік әсері.

21.Гликозидазалар негізгі өкілдері: α-амилаза, γ-амилаза, мальтаза, лактаза, сахараза, кездесетін орны, катализдік әсері.

22. Пептидгидролазалар эндопептидазалар (пепсин, трипсин, химотрипсин, катепсиндер) және экзопептидазалар (карбоксипептидазалар, аминопептидазалар, дипептидазалар), кездесетін орны, катализдік әсері.

23.Трансферазалар,жалпы сипаттамасы, негізгі топтары және олардың катализдейтін реакцияларының түрлері.

24.Аминотрансферазалар, құрылысы, коферментінің химиялық табиғаты, катализдік әсері.

25.Қан сарысуында аминотрансферазаларды (АЛТ, АСТ ) анықтаудың маңыздылығы.

26. Метилтрансферазалар, В_с және В₁₂ витаминдерінің құрылысы туралы түсінік, олардың ролі. Катализдейтін реакциялары (мысал келтіру)

27. Ацетилтрансферазалар. НSKoA-ның құрылысы ( В₃ вит.) және ролі. Катализдейтін реакциялары.

28. Фосфотрансферазалар, құрылысы, катализдік әсері.

29.Лиазалар, жалпы сипаттамасы, негізгі топтары және олардың катализдейтін реакцияларының түрлері.

61. Ферментті және ферментті емес антиоксиданттар

5. 
   Оқыту әдістері мен құралдары:
   

1. Жазбаша сұрау

2. Бейнефильм

3. Шағын топтармен жұмыс істеу- зертханалық жұмыстарды істеу

- Білім – жазбаша сұрақтарға жауап беру арқылы бағаланады.

- Практикалық дағды– зертханада жұмыс істеу сапасына және оларды дұрыс түсіндіре алуына қарай бағаланады.

1. Сабақты ұйымдастыру бөлімі – оқытушы студенттерді сабақтың мақсаты мен міндеттерімен таныстырады. Күрделі сұрақтарды қарастырады.

Үйге тапсырма: «Суда еритін витаминдер»

Келесі сабаққа өз бетінше дайындалуға арналған сұрақтар:

1. Витаминдер, түсінік, гипо-, гипер-, авитаминоздар, провитаминдер, витамерлер, антивитаминдер.

2. Витаминдердің жіктелуі: суда және майда еритін.

3. В₁ витамині, биологиялық әсері, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.

4. В₂ витамині, биологиялық әсері, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.

5. В₆ витамині, биологиялық әсері, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.

6. В₁₂ витамині, биологиялық әсері, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.

7..В_с витамині, химиялық табиғаты, биологиялық әсері, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.

8. РР витамині, химиялық табиғаты, биологиялық әсері, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.

9.Н витамині, химиялық табиғаты, биологиялық әсері, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.

10.С витамині, химиялық табиғаты, биологиялық әсері, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.

11. Р витамині, химиялық табиғаты, биологиялық әсері, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.
2.Жазбаша сұрау– билеттер бойынша жүргізіледі.

3. Шағын топтармен жұмыс істеу.

3 топшаға бөлінеді де, Практикум бойынша зертханалық жұмыс жасайды. Шағын топта жұмыс істеп болғаннан кейін жұмыстарын жалпы талқыға салады, қорытындылайды.

Негізгі:

2. Сеитов З.С. Биологиялық химия, Алматы, 2007 ж. – 6-66; 405-449 б.

3. Сейтембетов Т.С., Төлеуов Б.И., Сейтембетова А.Ж.. Биологиялық химия.-Қарағанды, 2007.

4. Биохимия кафедрасының оқытушылары: «Биохимияны студенттердің өздігінен оқып-білуіне арналған оқу құралы», Алматы, 2009ж, 1-бөлім, 13-87б.

1. Тапбергенов С.О. Медициналық биохимия.-Павлодар.-2008.

2. Биохимия сұрақтары мен жауаптары. ҚР ҰҒА корр., проф. С.М. Адекеновтің ред. басшылығымен.-Астана, 2003 ж.

3. Плешкова С.М., т.б. Биохимия пәнінен студенттердің жеке дайындығына арналған тесттік сұрақтар. – Алматы, 2007 ж.

4. Плешкова С.М. және басқалары «Биологиялық химиядан практикум», Алматы, 2004ж.

5.Березов Т.Т., Коровкин Б.Ф.“Биологическая химия”,Москва,2004,с.78– 88; 90 - 111

6. Северин Е.С. «Биохимия», 2007 стр.10-17, стр.19-27, стр.44,50,59-65, стр.141-149

7.. Николаев А.Я. “Биологическая химия”, Москва, 2004г., с. 37; 101 - 117
7. Бақылау

Бұл сабақтағы құзырлылықты бағалау қамтиды

«Білім» құзырлылығын бағалау: билеттерге жазбаша жауаптар берілуі арқылы жүргізіледі. «Тәжірибелік дағды» құзырлылығын бағалау: зертханалық жұмыстарды қалай жасағаны мен нәтижелерін қалай қорытындылауына қарай бағаланады.
№ 10 Сабақ

1.Тақырыбы: Витаминдер. Витаминдер, түсінік, біріншілік және екіншілік авитаминоздар, гиповитаминоздар, жіктелуі. Суда еритін витаминдердің құрылысы, биологиялық әсері, авитаминозы, табиғатта таралуы, тәуліктік қажеттілігі.

2. Мақсаты:

1. 
   Студенттерді витаминдер, гипер-, гипо-, авитаминоздар, провитаминдер, витамерлер және антивитаминдер түсініктерін ажырата білуге үйрету.
   
2. 
   Витаминдердің ферменттермен байланысы, олардың зат алмасуды реттеудегі ролі туралы білім қалыптастыру.
   
3. 
   В тобы витаминдерінің химиялық табиғаты, олардың табиғатта таралуы, тәуліктік қажеттілігі туралы білім қалыптастыру.
   
4. 
   Жаңа терминдер мен түсініктерді рольдік ойын барысында қолдана отырып, енгізу.
   
5. 
   Кәсіби әдебиетпен жұмыс істеу дағдысын қалыптастыру.
   

1. Витаминдер, гипер-, гипо-, авитаминоздар, провитаминдер, витамерлер мен антивитаминдер туралы түсініктерді қарастыру.

2. Витаминдердің жіктелуін талдау.

3. Суда еритін витаминдердің химиялық табиғатын, тәуліктік қажеттілігін, биологиялық әсерін, табиғатта таралуын, авитаминозын қарастыру.

4. Жаңа терминдер мен түсініктерді: гипо-, гипер-, авитминозы, антивитаминдер, првитаминдер, гипохромды анемия, пернициозды анемия, петехиялар, себорея, деменция, пеллагра, гиалуронидаза пайдалана білуге үйрету.
4. Тақырыптың негізгі сұрақтары:

1. Витаминдер, түсінік, гипо-, гипер-, авитаминоздар, провитаминдер, антивитаминдер және витамерлер.

2. Витаминдердің жіктелуі.

3. В тобының витаминдері, биологиялық әсері, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.

4. В тобына жатпайтын витаминдер: С және Р витаминдері, биологиялық әсері, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.

5. Оқыту әдістері мен құралдары:

Аралас әдіс:

1. 
   Ағылшын тіліндегі бейне материалды көрсете отырып, ауызша сұрау (үш тілдік бағдарламаға сәйкес) және жазбаша бақылау.
   
2. 
   Рольдік ойын.
   
3. 
   Тест бойынша блиц-сұрақ.
   

1. 
   «Білім» құзырлылығы жазбаша және ауызша бақылаудың сұрақтарына, рольдік ойын ойнағанына, блиц-сұраққа, тақырыпты ауызша сұрау кезінде студенттің тақтада жауап бергеніне қарай бағаланады.
   

1. 
   Витаминдердің жіктелуі.
   
2. 
   В₁ витаминінің химиялық табиғаты, тәуліктік қажеттілігі, коферменттік қызметі, авитаминозы.
   
3. 
   РР витаминінің химиялық табиғаты, тәуліктік қажеттілігі, биологиялық ролі, авитаминозы.
   
4. 
   А витаминінің химиялық табиғаты, тәуліктік қажеттілігі, биологиялық ролі, авитаминозы.
   
5. 
   В₂ витаминінің химиялық табиғаты, тәуліктік қажеттілігі, коферменттік қызметі, авитаминозы.
   
6. 
   В₅ витаминінің (пантотен қышқылы) коферменттік қызметі.
   
7. 
   В₆ витаминінің химиялық табиғаты, тәуліктік қажеттілігі, коферменттік қызметі, авитаминозы.
   
8. 
   В_с және В₁₂ витаминдерінің химиялық табиғаты туралы түсінік, тәуліктік қажеттілігі, коферменттік қызметі, авитаминозы.
   
9. 
   Антиоксидантты витаминдер – құрылысы, антиоксиданттық ролі.
   
10. 
    С витаминінің химиялық табиғаты, тәуліктік қажеттілігі, коферменттік қызметі, авитаминозы және Р витаминінің ролі.
    
11. 
    Дерматитке қарсы витаминдер – құрылысы, ролі.
    
12. 
    Капилляр беріктігін арттыратын витаминдер – құрылысы, ролі.
    
13. 
    Қан жасауға қатысатын витаминдер – құрылысы, ролі.
    
14. 
    Д витаминінің химиялық табиғаты, тәуліктік қажеттілігі, биологиялық ролі, авитаминозы. Д витаминінің гипервитаминозы.
    
15. 
    Е витаминінің химиялық табиғаты, тәуліктік қажеттілігі, биологиялық ролі, авитаминозы.
    
16. 
    К витаминінің химиялық табиғаты, тәуліктік қажеттілігі, биологиялық ролі, авитаминозы.
    
17. 
    Н витаминінің химиялық табиғаты, тәуліктік қажеттілігі, коферменттік қызметі, авитаминозы.
    
18. 
    Витамин тәрізді заттар туралы түсінік, олардың жіктелуі.
    
19. 
    Холиннің, карнитиннің, пангам, орот, парааминобензой қышқылдарының, аденозилметиониннің, инозиттің, убихинонның, эссенциальды май қышқылдарының биологиялық әсері.
    

1. 
   Витаминдер, гипо-, гипер-, авитаминоздар, провитаминдер, витамерлер, антивитаминдер туралы түсінік.
   
2. 
   Витаминдердің жіктелуі.
   
3. 
   В₁ витаминінің химиялық табиғаты, биологиялық ролі, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.
   
4. 
   В₂ витаминінің химиялық табиғаты, биологиялық ролі, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.
   
5. 
   В₆ витаминінің химиялық табиғаты, биологиялық ролі, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.
   
6. 
   В₁₂ витаминінің химиялық табиғаты, биологиялық ролі, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.
   
7. 
   В_с витаминінің химиялық табиғаты, биологиялық ролі, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.
   
8. 
   РР витаминінің химиялық табиғаты, биологиялық ролі, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.
   
9. 
   Н витаминінің химиялық табиғаты, биологиялық ролі, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.
   
10. 
    С витаминінің химиялық табиғаты, биологиялық ролі, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.
    
11. 
    Р витаминінің химиялық табиғаты, биологиялық ролі, авитаминозы, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы.
    

Негізгі:

1. 
   Сеитов З.С. Биохимия, Алматы, 2007ж,103-154 бет.
   
2. 
   У. Сайпіл және т.б. « Ферменттер, энергия алмасуы, витаминдер», Алматы 2000ж. – 116-146 бет
   
3. 
   Плешкова С.М. және басқалары Биохимияны студенттердің өздігінен оқып-білуіне арналған оқу құралы 1Бөлім. Белоктар, ферменттер, витаминдер. – Алматы, 2009 ж. – 46-88 б
   
4. 
   Сейтембетов Т.С., Төлеуов Б.И., Сейтембетова А.Ж.. Биологиялық химия.-Қарағанды, 2007.
   

1. Тапбергенов С.О. Медициналық биохимия.-Павлодар.-2008.

2. Биохимия сұрақтары мен жауаптары. ҚР ҰҒА корр., проф. С.М. Адекеновтің ред. басшылығымен.-Астана, 2003 ж.

3. Плешкова С.М., т.б. Биохимия пәнінен студенттердің жеке дайындығына арналған тесттік сұрақтар. – Алматы, 2007 ж.

1.Березов Т.Т., Коровкин Б.Ф. «Биологическая химия», Москва, 2004 – С. 305-314.

2. Северин Е.С. «Биохимия», 2008г. С.123-138.

3. Николаев А.Я. «Биологическая химия» - М., 2007 – С.69-70,181-188

4. Плешкова С.М., С.А.Абитаева, Булыгин К.А. «Биохимические основы действия витаминов и гормонов»,Алматы,2004

5. Аблаев Н.Р. «Биохимия в схемах и рисунках» – Алматы, 2005, С 90

6. Шарманов Т.Ш., Плешкова С.М. “Метаболические основы питания с курсом общейбиохимии”, Алматы, 1998, С 235, 241-277.
7.Бақылау студенттердің билет және ауызша талдау кезіндегі берген жауаптары, блиц-сұраққа, берген жауаптары бойынша жүргізіледі.
Тесттік тапсырмалар:

1. Витаминдер бұл:

1. 
   табиғаты жағынан белоктық заттар
   
2. 
   органикалық заттар, липидтердің туындысы
   
3. 
   өмірге өте маңызды, өте аз мөлшерде керекті, төмен молекулалы органикалық заттар
   
4. 
   көмірсулардың туындылары
   
5. 
   бейорганикалық заттар
   

1. 
   аскорбин қышқылы
   
2. 
   кобаламин
   
3. 
   биотин
   
4. 
   кальциферол
   
5. 
   ретинол
   

3.Суда еритін витаминдердің гиповитаминозының себебі:

1. 
   тағам құрамында майда еритін витаминдер болмауы
   
2. 
   тағам құрамында майлардың болмауы
   
3. 
   анемия
   
4. 
   витаминдердің сіңірілуінің бұзылуы
   
5. 
   ішекте құрттың болуы
   

4. В₁ витаминінің биологиялық әсері оның төмендегі ферменттердің құрамында коферменттік қызметіне негізделген:

1. 
   кетоқышқылдарының декарбоксилазалары
   
2. 
   амин қышқылдарының декарбоксилазалары
   
3. 
   пиридин ферменттерінің
   
4. 
   аминотрансферазалардың
   
5. 
   карбоангидразаның
   

1. 
   пиридоксальфосфат
   
2. 
   тиаминдифосфат
   
3. 
   ТГФҚ
   
4. 
   НАД
   
5. 
   НSКоА
   

1. 
   рахит
   
2. 
   анемия
   
3. 
   бери-бери
   
4. 
   себорея
   
5. 
   цинга
   

1. 
   флавинадениндинуклеотидтің
   
2. 
   пиридоксальфосфаттың
   
3. 
   биотиннің
   
4. 
   никотинамидадениндинуклеотидтің
   
5. 
   тиаминпирофосфаттың
   

1. 
   декарбоксилдену
   
2. 
   дегидрлену
   
3. 
   тотықсыздану
   
4. 
   фосфорлану
   
5. 
   дезаминдену
   

1. 
   анемияға қарсы витамин
   
2. 
   пеллаграға қарсы витамин
   
3. 
   рахитке қарсы витамин
   
4. 
   ксерофтальмияға қарсы витамин
   
5. 
   геморрагияға қарсы витамин
   

1. 
   ФАД
   
2. 
   пиридоксальфосфат
   
3. 
   НАДФ
   
4. 
   НАД
   
5. 
   тиаминдифосфат
   

1. 
   аскорбин қышқылының
   
2. 
   фарнохинонның
   
3. 
   тиаминнің
   
4. 
   фоль қышқылының
   
5. 
   холекальциферолдың
   

1. 
   асқазанда Каслдың «ішкі факторының» болуы
   
2. 
   витаминнің фосфорлануы
   
3. 
   ащы ішекте өт қышқылдарының болуы
   
4. 
   майлардың болуы
   
5. 
   лактаттың белгілі концентрацияда болуы
   

1. 
   А және Е
   
2. 
   С және Р
   
3. 
   К және Д
   
4. 
   В₁ және В₆
   
5. 
   В_с және В₁₂
   

№ 11 Сабақ

2. 
   Мақсаты:
   

2. Студенттердің «Суда және майда еритін витаминдер. Витамин тәрізді заттар» тақырыбын оқу кезінде алған білімдерінің тереңдігін анықтау.

3. Жаңа терминдер мен түсініктерді рольдік ойын барысында қолдана отырып, енгізу.

4. Кәсіби әдебиетпен жұмыс істеу дағдысын қалыптастыру.

1. Студенттерді майда еритін витаминдердің биологиялық ролі мен авитаминоздарының клиникалық белгілері арасындағы байланысты көрсете білуге үйрету.

2. Студенттерді витаминдер-антиоксиданттардың әсер ету механизмдерімен таныстыру.

3. Витамин тәрізді заттарды және олардың жануар организміндегі ролін қарастыру.

4. Студенттерді витаминдердің құрылысы мен ролі туралы алған білімдерін пәннің келесі тақырыптарын түсіну үшін қолдануға үйрету.

5. Студенттердің тақырыпты меңгеру тереңдігін тексеру, витаминдердің тәуліктік қажеттілігі туралы алған білімдерін бекіту.

1. 
   Ағылшын тіліндегі бейне материалды көрсете отырып, ауызша сұрау (үш тілдік бағдарламаға сәйкес) және жазбаша бақылау.
   
2. 
   Рольдік ойын;
   
3. 
   Бақылау жұмысы;
   
4. 
   Зертханалық жұмыс;
   

1. 
   «Білім» құзырлылығын бағалау – жазбаша және ауызша сұраудың сұрақтарына берген жауаптарын, рольдік ойынға, үй тапсырмасын (жаттығулар, тесттер, жағдайлық есептер) тексеру бойынша іске асады.
   
2. 
   «Тәжірибелік дағдылар» құзырлылығы гипо-, гипервитаминоздардың клиникалық көріністері бойынша алған білімдері негізінде осы күйлерді болжай алу бойынша бағаланады.
   

1. 
   Метаболизм, оның негізгі сатылары.
   
2. 
   Тағам көмірсулары, олардың жіктелуі, маңызы.
   
3. 
   Көмірсулардың қорытылуы.
   
4. 
   Жекелеген моносахаридтердің сіңірілу механизмдері мен жылдамдығы.
   
5. 
   Гликогеногенез, түсінік, осы үрдістің биологиялық ролі.
   
6. 
   Гликогенолиз, гликогенолиз жолдары, маңызы.
   
7. 
   Бауырдың глюкостатикалық қызметі.
   

1. 
   А витамині, каротиндер, құрылысы, биологиялық ролі.
   
2. 
   А витаминінің тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы, авитаминозы.
   
3. 
   құрылысы, ролі.
   
4. 
   Д витамині, құрылысы, биологиялық ролі, активті алмасу формалары.
   
5. 
   Д витаминінің тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы, авитаминозы.
   
6. 
   Е витаминінің құрылысы, биологиялық ролі, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы, авитаминозы.
   
7. 
   К витаминінің құрылысы, биологиялық ролі, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы, авитаминозы.
   
8. 
   Витамин тәрізді заттар туралы түсінік, олардың жіктелуі, маңызы.
   

Негізгі:

5. 
   Сеитов З.С. Биохимия, Алматы, 2007ж,103-154 бет.
   
6. 
   У. Сайпіл және т.б. « Ферменттер, энергия алмасуы, витаминдер», Алматы 2000ж. – 116-146 бет
   
7. 
   Плешкова С.М. және басқалары Биохимияны студенттердің өздігінен оқып-білуіне арналған оқу құралы 1Бөлім. Белоктар, ферменттер, витаминдер. – Алматы, 2009 ж. – 46-88 б
   
8. 
   Сейтембетов Т.С., Төлеуов Б.И., Сейтембетова А.Ж.. Биологиялық химия.-Қарағанды, 2007.
   

1. Тапбергенов С.О. Медициналық биохимия.-Павлодар.-2008.

2. Биохимия сұрақтары мен жауаптары. ҚР ҰҒА корр., проф. С.М. Адекеновтің ред. басшылығымен.-Астана, 2003 ж.

3. Плешкова С.М., т.б. Биохимия пәнінен студенттердің жеке дайындығына арналған тесттік сұрақтар. – Алматы, 2007 ж.

1.Березов Т.Т., Коровкин Б.Ф. «Биологическая химия», Москва, 2004 – С. 305-314.

2. Северин Е.С. «Биохимия», 2008г. С.123-138.

3. Николаев А.Я. «Биологическая химия» - М., 2007 – С.69-70,181-188

4. Плешкова С.М., С.А.Абитаева, Булыгин К.А. «Биохимические основы действия витаминов и гормонов»,Алматы,2004

5. Аблаев Н.Р. «Биохимия в схемах и рисунках» – Алматы, 2005, С 90

6. Шарманов Т.Ш., Плешкова С.М. “Метаболические основы питания с курсом общейбиохимии”, Алматы, 1998, С 235, 241-277.

7. Бақылау: бақылау жұмысының билеттеріне, ауызша талдау кезіндегі берген жауаптары, рольдік ойын бойынша және зертханалық жұмысты орындау сапасы бойынша жүргізіледі.
№ 12 Сабақ.

1.Тақырыбы: Заттар алмасуына кіріспе. Метаболизм, оның сатылары.Метаболизмнің анаболикалық және катаболикалық жолдары.

Көмірсулар алмасуы. Қорытылуы, сіңірілуі. Бауырдың глюкостатикалық қызметі. Гликогенолиз, гликогеногенез. Тіндердегі глюкозаның өзгерістерге ұшырауы
2.Мақсаты:

1. 
   Студентерде метаболизмнің анаболикалық және катаболикалық жолдары туралы білім қалыптастыру;
   
2. 
   Жаңа терминдермен түсініктерді еңгізу арқылы коммуникативтік дағдыларды дамыту.
   
3. 
   Студентерде қорытылу, сіңірілу және көмірсулардың аралық алмасуы үрдістері туралы білім қалыптастыру;
   
4. 
   Студентерде бауырдың глюкостатикалық ролі туралы білім қалыптастыру
   

1) Жаңа түсініктер еңгізу және түсініктерге анықтама беру. Зат алмасуы, катаболикалық және анаболикалық үрдістер

2) Көмірсулардың маңызы мен алмасу сатыларын қарастыру.

3) Бауырдың глюкостатикалық ролін қарастыру.

4) Гликоген алмасуын қарастыру.

5) Глюкогенез, гликогеногенез, гликогенолиз, глюконеогенез түсініктеріне анықтама беру.

6) Студенттерді кәсіби әдебиетті зерттеуге (оқуға) және ғаламторда ақпарат (мәліметтер) іздеуге ынталандыру
4.Тақырыптың негізгі сұрақтары:

1. 
   Метаболизм, оның негізгі сатылары.
   
2. 
   Тағам көмірсулары, олардың жіктелуі және маңызы.
   
3. 
   Көмірсулардың қорытылуы.
   
4. 
   Моносахаридтердің сіңірілу механизмдері мен сіңірілу жылдамдығы.
   
5. 
   Гликогеногенез, түсінік, осы үрдістің биологиялық маңызы.
   
6. 
   Гликогенолиз, гликогенолиз жолдары, маңызы.
   
7. 
   Бауырдың глюкостатикалық қызметі.
   

Әдіс-комбинациялық:

1) біріккен сұрау (тақырыптың негізгі сұрақтарын ауызша талдау; блиц-сұрау; жазбаша бақылау);

2) үй тапсырмасын тексеру (жағдайлық есептер мен тесттік тапсырмаларды шешу, жаттығуларды орындау).

3) жаттығуларды орындау

4) жазбаша бақылау

5) бейне тәсілі
Оқыту құралдары: кестелер, сызбанұсқалар, суреттер, дәрістердің элетрондық нұсқасы, дәрістер, тест тапсырмалары.
Бағаланатын құзырлылықтар:

«Білім» құзырлылығын бағалау: ауызша сұрау, блиц-сұрақ, жазбаша бақылау кезіндегі студенттің берген жауаптары бойынша, үйге берілген жаттығуларды, жағдайлық есептерді және тесттік тапсырмаларды тексеру арқылы жүргізіледі.

1. 
   Гликолиз, биологиялық ролі, энергетикалық құндылығы.
   
2. 
   Сүт қышқылының пайдалану жолдары, Кори циклы
   
3. 
   Глюконеогенез, түсінік, осы үрдістің маңызы.
   
4. 
   Аэробты жағдайда глюкозаның гликолитикалық тотығуы (сатылар).
   
5. 
   Глюкозаның пентозофосфатты тотығуы, осы үрдістің биологиялық ролі
   
6. 
   Гликолитикалық және пентозофосфаттық тотығулардың айырмашылығы.
   
7. 
   Көмірсулар алмасуының соңғы өнімдері, олардың бөлінуі
   
8. 
   Гликозидазалардың, оксидоредуктазалардың құрылысын және маңызын қайталау.
   

1. Метаболизм, және оның сатылары

1. 
   С.М. Плешкова, К.Қ. Өмірзақова, С.А. Абитаева «Заттар алмасуы және оның реттелуі», Алматы, 2006 жыл, 5-31 бет.
   
2. 
   Шарманов Т.Ш., Плешкова С.М. «Метаболические основы питания с курсом общей химии», Алматы, 1998 г., с. 288-359.
   
3. 
   Плешкова С.М. және басқалары Биохимияны студенттердің өздігінен оқып-білуіне арналған оқу құралы Заттар алмасуы және оның реттелуі. – Алматы, 2009 ж.
   
4. 
   Березов Т.Т., Коровкин Б.Ф. «Биологическая химия», Москва, 2004 г., с. 319-359.
   
5. 
   СеитовЗ.С. «Биохимия», Алматы,2007 жыл, 199-257 бет.
   

1. 
   Плешкова С.М. және басқалары Биохимияны студенттердің өздігінен оқып-білуіне арналған оқу құралы 2 Бөлім. Заттар алмасуы және оның реттелуі. - Алматы, 2009 ж.
   
2. 
   Плешкова С.М. и соавт. «Методические указания для самостоятельной подгормонтовки студентов к лабораторным занятиям по биохимии (вопросы, упражнения и ситуационные задачи)», Алматы, 2003 г., с. 30-34.
   
3. 
   Р. Марри, Д. Греннер, П. Мейес, В. Родуэлл «Биохимия человека», 1993.
   
4. 
   Бышевский А.Ш., Терсенов О.А. «Биохимия для врача» 1994
   

1. 
   Крахмалды (гликогенді) ыдырататын фермент.
   
2. 
   Сахарозаны ыдырататын фермент.
   
3. 
   Лактозаны ыдырататын фермент.
   
4. 
   Мальтозаны ыдырататын фермент.
   
5. 
   Гликоген синтезі?
   
6. 
   Гликогеннің ыдырауы?
   
7. 
   Қандағы глюкозаның қалыпты мөлшері?
   
8. 
   Қандағы глюкоза мөлшерінің артуы.
   
9. 
   Қандағы глюкоза мөлшерінің төмендеуі.
   
10. 
    Зәрде глюкозаның пайда болуы.
    
11. 
    Глюкоза үшін бүйрек шегі.
    

1. 
   Амилаза қандай ас қорыту сөлдерінде кездеседі? Ол қандай реакцияны катализдейді?
   
2. 
   Мальтаза, лактаза, сахараза катализдейтін реакцияларды жазыңыз. Осы ферменттер қандай асқорыту сөлдерінде кездеседі?
   
3. 
   Қанмен бауырға келетін қан құрамындағы моносахаридтердің сапалық және сандық құрамы тұрақты ма? Ол неге байланысты?
   
4. 
   Бауырда өтетін гликоген фосфоролизі басқа ағзалар мен тіндердегі гликоген ыдырауына қарағанда немен ерекшеленеді?
   
5. 
   Глюкоза неліктен гликоген түрінде қорға жиналады?
   

1. 
   Қан құрамындағы глюкозаның мөлшері 1) 2,0 және 2) 8,5 ммоль/л тең. Осы жағдай қалай аталады? Аталған глюкозаның мөлшерінде бауырда қандай үрдіс - гликогеногенез немесе гликогенолиз - күшейеді?
   
2. 
   Тамақтанғаннан кейін 1 сағат өтті. Қақпа венасының, перифериялық қан тамырларының қанында қандай көмірсулар және қанша мөлшерде анықталады?
   
3. 
   Неге лактаза ферментінің активтілігі төмен болатын адамдарда сүт ішкенде іші өтетін болады, ал айран ішсе – өтпейді?
   
4. 
   Науқаста бұлшық еттің гликогенфосфорилазаның зақымданғаны анықталды. Осы адам ұзақ уақытта шаршамай дене шынықтыру жаттығуларын жасай алады ма? Себебін түсіндіріңіз.
   

а) альфа-амилаза

б) мальтаза

в) пепсин

г) липаза

д) сахараза

2. АТФ энергиясын пайдалана отырып (активті транспорт) сіңіріледі:

а) пентоза мен глюкоза

б) глюкоза мен галактоза

в) фруктоза мендезоксирибоза

г) фруктоза мен глюкоза

д) рибоза мен галактоза

3. Бауырдың глюкостатикалық функциясы дегеніміз:

а) БМҚ-дан глюкозаның тузілуі

б) Қанда аминқышқылдарының мөлшерін бір деңгейде ұстап тұру

в) Қанда глюкозаның мөлшерін бір деңгейде ұстап тұру

г) Белоктарды синтездеу

д) Гликопротеиндерді түзу

4. Глюкозаның заттар алмасуының аралық өнімдерінен түзілу үрдісі былай аталады:

а) гликолиз

б) гликогенолиз

в) глюконеогенез

г) гидролиз

д) фосфоролиз

5. Гликогенолиз -амилаза ферментінің қатысуымен басымырақ өтеді:

а) мида

б) ішек қабырғасында

в) май тіндерде

г) бүйректе

д) бауырда

6.Қандағы глюкозаның қалыпты мөлшері құрайды:

а) 0,5-1,0 мМ/л

б) 20-30 мМ/л

в) 3,4-6,0мМ/л

г) 45-55 мМ/л

д) 9-12 мМ/л

7.Бауырда глюкозо-6-фосфатаза бар, сондықтан бұл жерде осы үрдіс қарқынды жүреді:

а) гликогенолизбосглюкозаға дейін

б) гликогеногенез

в) гликолиз

г) глюконеогенез

д) гликоген гидролизі

8. Моносахаридтерден ең алдымен сіңірілетін:

а) пентоза

б) галактоза

в) фруктоза

г) глюкоза

д) рибоза

9. Гликогенолиздің гидролиз жолы бауырда мына фермент арқылы жүзеге асады:

а) альфа-амилаза

б) липаза

в) сахараза

г) мальтаза

д) гамма-амилаза

10.Шеткі қан тамырында қандай көмірсу кездеседі:

а) глюкоза

б) гликоген

в)фруктоза

г) крахмал

д) лактоза

2. Тіндерді энергиямен жабдықтау процестері ретіндегі глюкозаның тотығу жолдарының физиологиялық маңызы туралы білім қалыптастыру.

3. Гипергликемия, гипогликемия, глюкозурия, бүйрек межесі деген түсініктерді талдау.

4. Тақырыптың білім тереңдігін тексеру.

5. Шағын топтарда жұмыс істеу арқылы студенттердің коммуникативтік дағдыларын дамыту.

6. Кәсіби әдебиетпен және интернетпен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру.

1. 
   Глюкозаның тіндерде тотығу жолдарын қарастыру.
   
2. 
   Реакцияның жүру жағдайына байланысты глюкозаның тотығуындағы энергияның бөлінуін көрсету.
   
3. 
   Студенттерді организмдегі глюкозаның катаболизмі кезіндегі энергиялық балансты есептеуге үйрету.
   
4. 
   Көмірсулар алмасуындағы бауырдың ролі қарастыру.
   

6. Студенттерді кәсіби әдебиетпен және интернетпен жұмыс істеуге ынталандыру.

1. Глюкозаның тотығу жолдары.

2. Гликолиз, реакциялар реті, осы процестің энергиялық құндылығы.

5. 
   Глюкозаның аэробты тотығуы, сатылары, энергиялық балансы.
   

5. Көмірсулар алмасуындағы бауырдың ролі

6. 
   Глюкозаның пентозофосфатты жолмен тотығуы.
   
7. 
   Көмірсулар алмасуының соңғы өнімдері, олардың бөлінуі.
   

Сабақта төмендегідей әдістер пайдаланылады:

1. 
   біріккен сұрау (тақырыптың негізгі сұрақтарын ауызша талдау; блиц-сұрау; жазбаша бақылау);
   
2. 
   шағын топта жұмыс жасау;
   

4) Рольдік ойындар.

1. Метаболизм, және оның сатылары

3. Шағын топтарда жұмыс жасау.

Студенттерді 4-5 адамнан екі шағын топға бөліп, 1-ші топ гликолиз реакцияларын ретпен, ал 2-ші топ глюкозаның пентозофосфатты жолмен тотығу реакцияларын ретпен жазу керек. Оқытушымен бірге нәтижелерді талдау керек. Үрдістердің айырмашылығы мен ұқсастығын көрсету.

	Гликолиз	Глюкозаның пентозофосфатты жолмен тотығуы
Жасушада үрдістің жүретін орны
Аэробты немесе анаэробты
Үрдіс нәтижесінде түзілетін субстраттар
Үрдістердің арасында байланыс бар ма
Үрдістердің маңызы

6. Ұсынылатын әдебиеттер:

Негізгі:

1. 
   С.М. Плешкова, К.Қ. Өмірзақова, С.А. Абитаева «Заттар алмасуы және оның реттелуі», Алматы, 2006 жыл, 5-31 бет.
   
2. 
   Шарманов Т.Ш., Плешкова С.М. «Метаболические основы питания с курсом общей химии», Алматы, 1998 г., с. 288-359.
   
3. 
   Плешкова С.М. және басқалары Биохимияны студенттердің өздігінен оқып-білуіне арналған оқу құралы Заттар алмасуы және оның реттелуі. – Алматы, 2009 ж.
   
4. 
   Березов Т.Т., Коровкин Б.Ф. «Биологическая химия», Москва, 2004 г., с. 319-359.
   
5. 
   СеитовЗ.С. «Биохимия», Алматы,2007 жыл, 199-257 бет.
   

1. 
   Плешкова С.М. және басқалары Биохимияны студенттердің өздігінен оқып-білуіне арналған оқу құралы 2 Бөлім. Заттар алмасуы және оның реттелуі. - Алматы, 2009 ж.
   
2. 
   Плешкова С.М. и соавт. «Методические указания для самостоятельной подгормонтовки студентов к лабораторным занятиям по биохимии (вопросы, упражнения и ситуационные задачи)», Алматы, 2003 г., с. 30-34.
   
3. 
   Р. Марри, Д. Греннер, П. Мейес, В. Родуэлл «Биохимия человека», 1993.
   
4. 
   Бышевский А.Ш., Терсенов О.А. «Биохимия для врача» 1994
   

Сабақтағы құзырлылықты бағалау әдістеріне кіреді:

1. 
   Науқаста В₁ витаминінің гиповитаминозы байқалады. Көмірсулар алмасуында қандай өзгерістер болады?
   
2. 
   Науқас үйреншікті емес ауыр жұмыс жасағандықтан, бұлшық еттері ауырады. Неліктен? Ауырсыну сезімін жеңілдету үшін не істеу керек?
   
3. 
   Шамадан тыс гликолизде бауырдағы глюконеогенез жылдамдығы қалай өзгереді?
   
4. 
   Гликолитикалық ферменттер мен цитрат циклінің ферменттерінің активтілігі төмендегенде организмде қандай биохимиялық өзгерістері байқалады?
   
5. 
   Спортшы қысқа қашықтыққа өте жақсы жүгіретінін көрсетті. Көмірсулар алмасуының қандай сатылары спортшыда жақсы қызмет көрсетеді?
   
6. 
   Студент биохимия сабағына кешікпеу үшін 20 минуттай жүгірді. Осы кезде бұлшықетті глюкозамен қамтамасыз ететін қандай механизм? Оған сипаттама?
   

1. Тіндерде глюкозаның негізгі тотығу жолы:

1. гликолитикалық

2. пентозофосфатты

3.гликогенолиз

4.гликолиз

5.фосфоролиз

2 дұрыс жауап

2. Гликолиз – бұл:

1) сүт қышқылының тотығуы

2) янтарь қышқылының тотығуы

3) анаэробты жағдайда глюкозаның тотығуы

4) аэробты жағдайда глюкозаның тотығуы

5) ПЖҚ тотығуы

3. Аэробты гликолиз қарқынды жүреді:

1. бұлшықетте

2. эритроциттерде

3. бауырда

4. май тінінде

5. мида

4. Гликолиз жүреді

1. митохондрияда

2. цитозольде

3. жасуша ядросында

4. лизосомада

5. рибосомада

5. Анаэробты жағдайда бір молекула глюкозадан түзіледі:

1. 
   2 молекула пируват
   
2. 
   2 молекула лактат
   
3. 
   ацетилКоА
   
4. 
   бір молекула пируват
   
5. 
   бір молекула лактат
   

1. глюкозо-6-фосфат

2. диоксиацетонфосфат

3. глюкоза

4. фруктозо-1, 6-дифосфат

5. фосфоглицериновый альдегид

7. Гликолиз реакцияларында происходит АТФ түзіледі:

1. ФГА -----> 1, 3-дифосфоглицерат

2. ДОАФ------> ФГА

3. фруктозо-6-фосфата------> фруктозо-1, 6-дифосфат

4. ФЕП -------> ПВК

5. 1,3-дифосфоглицерат ------> 3-фосфоглицерат

2 дұрыс жауап

8. 2-фосфоглицерата фосфоенолпируватқа айналған кезде:

1. субстраттан фосфорлану реакциясы жүреді

2. су бөлініп, жоғарғы энергетикалық субстрат түзіледі

3. АТФ синтезделеді

4. су қосылады

5. су бөлінеді

9. Гликолиз кезінде фосфоенолпируват ПЖҚ –ға айналғанда

1. су бөлінеді

2. АДФ түзіледі

3. су қосылады

4. АТФ түзіледі

5. АМФ түзіледі

10. Гликолиз кезінде АТФ көзі болып табылады (субстраттан фосфорлану)

1. 
   ФГА және ДОАФ
   
2. 
   1,3-дифосфоглицерат және фосфоенолпируват
   
3. 
   фосфоенолпируват және фосфоглицерин альдегиді
   
4. 
   глюкоза және глюкозо-6-фосфат
   
5. 
   фруктозо-6-фосфат және фруктозо-1,6-дифосфат
   

1. мочевинаның түзілуі

2. лактаттан глюкозаның түзілуі

3. гликогеннің глюкозадан

4 глюкозаның аминқышқылдардан

5. глюкозадан липидтердің

12. Пентофосфатты глюкозаның тотығуына қатысатын ферменттер:

1. флавопротеиндер(Ко-ФМН)

2. флавопротеиндер (Ко-ФАД)

3. пиридинферменттер(Ко – НАД)

4. пиридинферменттер (Ко – НАДФ)

5. метилтрансферазалар

13. Глюкозаның пентозофосфатты жолмен тотығуы кезінде түзіледі:

1. пентозалардың түзілуі

2 НАДН`2 түрінде энергия

3. пентозалар шамадан тыс ағзаға түскен кезде глюкозаның түзілуі

4. АТФ түрінде энергия

5. НАДФН`2

3 дұрыс жауап
№ 14 Сабақ.

1. Тақырыбы: Көмірсулар алмасуы. Заттар алмасуы. Көмірсулар алмасуы. Көмірсулар алмасуының сатылары. Қан плазмасында гюкозаның мөлшерін анықтау (глюкозооксидазды әдіс және глюкометр арқылы) қанқа бұлшықетінің анаэробты гликолизін анықтау.

2. Лабораториялық жұмыстар. Қан плазмасында гюкозаның мөлшерін анықтау (глюкозооксидазды әдіс және глюкометр арқылы) қанқа бұлшықетінің анаэробты гликолизін анықтау


2. Мақсаты:

1. Студенттердің тақырыпты білу тереңдігін және түсінуін анықтау.

2. Қан плазмасында гюкозаның мөлшерін анықтау (глюкозооксидазды әдіс және глюкометр арқылы) қанқа бұлшықетінің анаэробты гликолизін анықтау әдістерін білу.

3. Глюкозаға толеранттылық тесттерімен таныстыру

4. Қанқа бұлшықеттерінде қарқынды анаэробты гликолиз және осы процес нәтижесінде түзілетін лактат тұралы білімдерді қалыптастыру.
3. Оқытудың міндеттері:

1. 
   Студенттерді энергия алмасуы және көмірсулар алмасуы кезінде алған білімдерін келесі тақырыптарды оқыған кезде пайдалануды үйрету.
   
2. 
   Осы тақырыптардан алған білімдерді жағдайлық есептерді шығарған кезде пайдалануды үйрету.
   
3. 
   Студенттерді қандағы глюкозаның мөлшерін замануи глюкозооксидазды тәсілімен және глюкометрмен анықтау тәсілімен үйрету.
   
4. 
   Қандағы глюкозаның мөлшерін анықтауының диагностикалық маңызымен таныстыру
   

6. Студенттерді пробиркада анаэробты гликолиздің моделін жасауды үйрету.

7. Қандағы сүт қышқылының мөлшерін анықтауының диагностикалық маңызымен таныстыру

8. Студенттердің қандағы глюкозаның мөлшерін анықтауды, жұмыстарға нәтиже жасауды, теориялық білімдерін пайдалануды үйрету.

1. Метаболизм, және оның сатылары

Сабақта төмендегідей әдістер пайдаланылады:

1. 
   біріккен сұрау (тақырыптың негізгі сұрақтарын ауызша талдау; блиц-сұрау; жазбаша бақылау);
   
2. 
   шағын топта жұмыс жасау;
   

4) Рольдік ойындар.

2. Жазбаша бақылау билеттер бойынша жүргізіледі.

1. 
   С.М. Плешкова, К.Қ. Өмірзақова, С.А. Абитаева «Заттар алмасуы және оның реттелуі», Алматы, 2006 жыл, 5-31 бет.
   
2. 
   Шарманов Т.Ш., Плешкова С.М. «Метаболические основы питания с курсом общей химии», Алматы, 1998 г., с. 288-359.
   
3. 
   Плешкова С.М. және басқалары Биохимияны студенттердің өздігінен оқып-білуіне арналған оқу құралы Заттар алмасуы және оның реттелуі. – Алматы, 2009 ж.
   
4. 
   Березов Т.Т., Коровкин Б.Ф. «Биологическая химия», Москва, 2004 г., с. 319-359.
   
5. 
   СеитовЗ.С. «Биохимия», Алматы,2007 жыл, 199-257 бет.
   

1. 
   Плешкова С.М. және басқалары Биохимияны студенттердің өздігінен оқып-білуіне арналған оқу құралы 2 Бөлім. Заттар алмасуы және оның реттелуі. - Алматы, 2009 ж.
   
2. 
   Плешкова С.М. и соавт. «Методические указания для самостоятельной подгормонтовки студентов к лабораторным занятиям по биохимии (вопросы, упражнения и ситуационные задачи)», Алматы, 2003 г., с. 30-34.
   
3. 
   Р. Марри, Д. Греннер, П. Мейес, В. Родуэлл «Биохимия человека», 1993.
   
4. 
   Бышевский А.Ш., Терсенов О.А. «Биохимия для врача» 1994
   

Сабақтағы құзырлылықты бағалау әдістеріне кіреді:

1. 
   Амилаза қандай ас қорыту сөлдерінде кездеседі? Ол қандай реакцияны катализдейді?
   
2. 
   Мальтаза катализдейтін реакцияларды жазыңыз. Осы ферменттің қандай асқорыту сөлдерінде кездеседі?
   
3. 
   Лактаза катализдейтін реакцияларды жазыңыз. Осы ферменттің қандай асқорыту сөлдерінде кездеседі?
   
4. 
   Сахараза катализдейтін реакцияларды жазыңыз. Осы ферменттің қандай асқорыту сөлдерінде кездеседі?
   
5. 
   Қанмен бауырға келетін қан құрамындағы моносахаридтердің сапалық және сандық құрамы тұрақты ма? Ол неге байланысты?
   
6. 
   Бауырда өтетін гликоген фосфоролизі басқа ағзалар мен тіндердегі гликоген ыдырауына қарағанда немен ерекшеленеді?
   
7. 
   Глюкоза неліктен гликоген түрінде қорға жиналады?
   

1. 
   Қан құрамындағы глюкозаның мөлшері 1) 2,0 және 2) 8,5 ммоль/л тең. Осы жағдай қалай аталады? Аталған глюкозаның мөлшерінде бауырда қандай үрдіс - гликогеногенез немесе гликогенолиз - күшейеді?
   
2. 
   Тамақтанғаннан кейін 1 сағат өтті. Қақпа венасының, перифериялық қан тамырларының қанында қандай көмірсулар және қанша мөлшерде анықталады?
   
3. 
   Неге лактаза ферментінің активтілігі төмен болатын адамдарда сүт ішкенде іші өтетін болады, ал айран ішсе – өтпейді?
   
4. 
   Науқаста бұлшық еттің гликогенфосфорилазаның зақымданғаны анықталды. Осы адам ұзақ уақытта шаршамай дене шынықтыру жаттығуларын жасай алады ма? Себебін түсіндіріңіз.
   

1. Ас-қорыту жолдарында крахмал мен гликоген келесі фермент арқылы гидролизге ұшырайды:

а) альфа-амилаза

б) мальтаза

в) пепсин

г) липаза

д) сахараза

2. АТФ энергиясын пайдалана отырып (активті транспорт) сіңіріледі:

а) пентоза мен глюкоза

б) глюкоза мен галактоза

в) фруктоза мендезоксирибоза

г) фруктоза мен глюкоза

д) рибоза мен галактоза

3. Бауырдың глюкостатикалық функциясы дегеніміз:

а) БМҚ-дан глюкозаның тузілуі

б) Қанда аминқышқылдарының мөлшерін бір деңгейде ұстап тұру

в) Қанда глюкозаның мөлшерін бір деңгейде ұстап тұру

г) Белоктарды синтездеу

д) Гликопротеиндерді түзу

4. Глюкозаның заттар алмасуының аралық өнімдерінен түзілу үрдісі былай аталады:

а) гликолиз

б) гликогенолиз

в) глюконеогенез

г) гидролиз

д) фосфоролиз

5. Гликогенолиз -амилаза ферментінің қатысуымен басымырақ өтеді:

а) мида

б) ішек қабырғасында

в) май тіндерде

г) бүйректе

д) бауырда

6.Қандағы глюкозаның қалыпты мөлшері құрайды:

а) 0,5-1,0 мМ/л

б) 20-30 мМ/л

в) 3,4-6,0мМ/л

г) 45-55 мМ/л

д) 9-12 мМ/л

7.Бауырда глюкозо-6-фосфатаза бар, сондықтан бұл жерде осы үрдіс қарқынды жүреді:

а) гликогенолизбосглюкозаға дейін

б) гликогеногенез

в) гликолиз

г) глюконеогенез

д) гликоген гидролизі

8. Моносахаридтерден ең алдымен сіңірілетін:

а) пентоза

б) галактоза

в) фруктоза

г) глюкоза

д) рибоза

9. Гликогенолиздің гидролиз жолы бауырда мына фермент арқылы жүзеге асады:

а) альфа-амилаза

б) липаза

в) сахараза

г) мальтаза

д) гамма-амилаза

10.Шеткі қан тамырында қандай көмірсу кездеседі:

а) глюкоза

б) гликоген

в)фруктоза

г) крахмал

д) лактоза

11. Тіндерде глюкозаның негізгі тотығу жолы:

1. гликолитикалық

2. пентозофосфатты

3.гликогенолиз

4.гликолиз

5.фосфоролиз

2 дұрыс жауап

12. Гликолиз – бұл:

1) сүт қышқылының тотығуы

2) янтарь қышқылының тотығуы

3) анаэробты жағдайда глюкозаның тотығуы

4) аэробты жағдайда глюкозаның тотығуы

5) ПЖҚ тотығуы

13. Аэробты гликолиз қарқынды жүреді:

1. бұлшықетте

2. эритроциттерде

3. бауырда

4. май тінінде

5. мида

14. Гликолиз жүреді

1. митохондрияда

2. цитозольде

3. жасуша ядросында

4. лизосомада

5. рибосомада

15. Анаэробты жағдайда бір молекула глюкозадан түзіледі:

1. 
   2 молекула пируват
   
2. 
   2 молекула лактат
   
3. 
   ацетилКоА
   
4. 
   бір молекула пируват
   
5. 
   бір молекула лактат
   

1. глюкозо-6-фосфат

2. диоксиацетонфосфат

3. глюкоза

4. фруктозо-1, 6-дифосфат

5. фосфоглицериновый альдегид

17. Гликолиз реакцияларында происходит АТФ түзіледі:

1. ФГА -----> 1, 3-дифосфоглицерат

2. ДОАФ------> ФГА

3. фруктозо-6-фосфата------> фруктозо-1, 6-дифосфат

4. ФЕП -------> ПВК

5. 1,3-дифосфоглицерат ------> 3-фосфоглицерат

2 дұрыс жауап

18. 2-фосфоглицерата фосфоенолпируватқа айналған кезде:

1. субстраттан фосфорлану реакциясы жүреді

2. су бөлініп, жоғарғы энергетикалық субстрат түзіледі

3. АТФ синтезделеді

4. су қосылады

5. су бөлінеді

19. Гликолиз кезінде фосфоенолпируват ПЖҚ –ға айналғанда

1. су бөлінеді

2. АДФ түзіледі

3. су қосылады

4. АТФ түзіледі

5. АМФ түзіледі

20. Гликолиз кезінде АТФ көзі болып табылады (субстраттан фосфорлану)

1. 
   ФГА және ДОАФ
   
2. 
   1,3-дифосфоглицерат және фосфоенолпируват
   
3. 
   фосфоенолпируват және фосфоглицерин альдегиді
   
4. 
   глюкоза және глюкозо-6-фосфат
   
5. 
   фруктозо-6-фосфат және фруктозо-1,6-дифосфат
   

1. мочевинаның түзілуі

2. лактаттан глюкозаның түзілуі

3. гликогеннің глюкозадан

4 глюкозаның аминқышқылдардан

5. глюкозадан липидтердің

22. Пентофосфатты глюкозаның тотығуына қатысатын ферменттер:

1. флавопротеиндер(Ко-ФМН)

2. флавопротеиндер (Ко-ФАД)

3. пиридинферменттер(Ко – НАД)

4. пиридинферменттер (Ко – НАДФ)

5. метилтрансферазалар

23. Глюкозаның пентозофосфатты жолмен тотығуы кезінде түзіледі:

1. пентозалардың түзілуі

2 НАДН`2 түрінде энергия

3. пентозалар шамадан тыс ағзаға түскен кезде глюкозаның түзілуі

4. АТФ түрінде энергия

5. НАДФН`2

3 дұрыс жауап
№ 15Сабақ

1. 
   Тақырыбы: Аралық бақылау №1. Ферменттер. Энергия алмасуы. Тотығу түрлері. Витаминдер.
   
2. 
   Мақсаты:
   

1. 
   «Ферменттер. Энергия алмасуы. Тотығу түрлері. Витаминдер» тақырыптары бойынша студенттердің алған білімін бағалау.
   
2. 
   Жағдайлық есептерді шешуіне қарай студенттердің тәжірибелік дағдыларын бағалау.
   
3. 
   Аралық бақылау билеттерінің сұрақтары бойынша студенттермен әңгімелесу барысында олардың коммуникативті дағдыларын бағалау.
   

1) Студенттерді өтілген материалды талдауға және көлемді теориялық білімнен келешекте клиникалық пәндерді оқығанда пайдасы тиетін білімді бөліп ала білуге үйрету.

2) Студенттердің алған теориялық білімдерін ферменттердің әсерін зерттеуге арналғанзертханалық жұмыс нәтижелерін түсіндіру үшін жағдайлық есептерді шешудеқолдана білуге үйрету.

3) Студенттерді витаминдер бойынша жағдайлық есептерді шешуде берілген витаминнің әсер етуінің биохимиялық механизмдері мен авитаминозының көріністері арасындағы байланысты көрсете білуге үйрету.

4) Аралық бақылау билеттерінің сұрақтарына жауап беру барысында студенттерді оқытушымен диалог жүргізе білуге үйрету.

5) Студенттерді кәсіби әдебиеттерді оқып-білуге және ғаламтордан ақпарат іздеуге ынталандыру.

1.Асқазан сөлінің ферменттерін атаңыз және олар катализдейтін реакцияларды жазыңыз.

2. Ұйқы безі сөлінің ферменттерін атаңыз және олар катализдейтін реакцияларды жазыңыз.

3. Ішек сөлінің ферменттерін атаңыз және олар катализдейтін реакцияларды жазыңыз.

4. Миокард инфарктысы кезінде диагностикалық маңызы бар ферменттерді атаңыз. Олардың құрылысы. Катализдейтін реакциялары.

5. Гепатит ауруы кезінде диагностикалық маңызы бар ферменттерді атаңыз. Олардың құрылысы. Катализдейтін реакциялары.

6.ҮҚЦ-дегі дегидрлену реакцияларын жазыңыз. Осы ферменттердің құрылысы туралы түсінік. ҮҚЦ реакцияларына қатысатын ферменттердің коферменттерін түзуге витаминдердің қатысуы.

7.ПЖҚ-ның және α-кетоглутараттың тотығудан декарбоксилдену реакциясының теңдеуін жазыңыз. Осы реакцияларға қатысатын витаминдер.

8.Трансаминдену реакциялары. Осы реакцияларды катализдейтін ферменттердің диагностикалық маңызы. Трансаминдену реакциясына қатысатын ферменттердің құрылысы туралы түсінік.

9.Антиоксиданттық қорғаныш жүйесінің ферменттері. Осы ферменттер катализдейтін реакциялар және олардың құрылысы туралы түсінік.

10. Монооксигеназды тотығу. Тотығудың бұл түріне қандай ферменттер қатысады? Маңызы. Фенилаланиннен тирозиннің түзілу реакциясын жазыңыз.

11. Биологиялық тотығу тізбегінің ферменттері. Құрылысы туралы түсінік.

12. Энергия алмасуының сатылары. Энергия алмасуының сатылары арасындағы байланысты көрсетіңіз.

13. В₁ витаминінің коферменттік ролі, витаминнің әсер етуінің биохимиялық механизмдері мен авитаминозының көріністері арасындағы байланысты көрсету.

14. В₂ витаминінің коферменттік ролі, витаминнің әсер етуінің биохимиялық механизмдері мен авитаминозының көріністері арасындағы байланысты көрсету.

15. РР витаминінің коферменттік ролі, витаминнің әсер етуінің биохимиялық механизмдері мен авитаминозының көріністері арасындағы байланысты көрсету. РР витаминінің антивитамині.

16. В₆ витаминінің коферменттік ролі, витаминнің әсер етуінің биохимиялық механизмдері мен авитаминозының көріністері арасындағы байланысты көрсету. В₆ витаминінің антивитамині.

17. С және Р витаминдерінің биологиялық ролі. Осы витаминдердің әсер етуінің биохимиялық механизмдері мен авитаминозының көріністері арасындағы байланысты көрсетіңіз.

18. Антианемиялық витаминдердің биологиялық ролі. Авитаминозының даму себептерінің биохимиялық механизмдері.

19.Антидерматиттік витаминдерді атаңыз. Олардың әсер етуінің биохимиялық механизмдері.

20. Антиоксидантты витаминдер. Олардың әсер етуінің биохимиялық механизмдері.

21.Авитаминінің биологиялық ролі және авитаминозының көріністерінің биохимиялық механизмдері. А витаминінің провитаминдері.

22. Д витаминінің биологиялық ролі және авитаминозының көріністерінің биохимиялық механизмдері. Д витаминінің витамерлері. Д витамині авитаминозының профилактикасы.

23. К витаминінің биологиялық ролі және авитаминозының көріністерінің биохимиялық механизмдері. К витаминінің витамерлері. Антивитаминдері.

1. 
   Пробиркада белок бар. Осы белоктың құрамында фосфор қышқылының қалдықтары, пентоза және пуриндер бар екенін дәлелдеу үшін қандай сапалық реакциялар жүргізу керек? Егер осы сапалық реакциялар оң болса, онда пробиркада қандай күрделі белоктың болғаны?
   
2. 
   Пробиркада белок ерітіндісі бар. Қандай сапалық реакциялар арқылы осы белок ерітіндісінде алмастырылмайтын амин қышқылдары бар екенін анықтауға болады?
   
3. 
   Белок ерітіндісімен сапалық реакциялар жүргізгенде анықталды: Молиш реакциясы – оң, Адамкевич реакциясы – теріс. Ерітінде белоктың қай өкілі бар? Осы белок құнды ма, әлде құнсыз ба?
   
4. 
   Екі пробиркада күрделі белоктардың ерітінділері бар. Бірінші пробиркада – күміс сынамасы – оң, молибден реактивімен реакция – оң, Фелинг реакциясы – оң. Екінші пробиркада – күміс сынамасы мен Фелинг реакциясы – теріс, молибден реактивімен реакция – оң. Зерттелетін белок ерітінділері күрделі белоктардың қай класына жататынын анықтаңыз. Бұл сапалық реакциялар қандай заттарды ашуға қолданылады? Белок құрамында фосфор қышқылы бар екенін дәлелдеу үшін қандай реакциялар қолданылады?
   
5. 
   Қан сарысуына аммоний сульфаты ерітіндісін қаныққанға дейін қосқанда белок тұнбаға түсті. Қандай белок тұнбаға түсті? Бұл белок неліктен тұздың қаныққан концентрациясымен тұнбаға түседі? Қан сарысуындағы альбуминдер мен глобулиндерді бір-бірінен қандай әдіс көмегімен бөлуге болады?
   
6. 
   5 пробиркада белок ерітіндісі болды. 1-ші пробиркаға мочевина, 2-шісіне – алкалоидты реактив, 3-шісіне – мыс сульфатын, 4-шісіне – концентрлі минералды қышқыл, 5-шісіне – сілті қосты. Осы пробиркалардағы белокта қандай өзгеріс болады? Қай пробиркада белоктың дегидратациялануы жүреді? Қай пробиркада белок заряды өзгереді немесе бейтараптанады немесе ерімейтін комплекс түзіледі?
   
7. 
   Қандай сапалық реакциялар немесе реактивтер көмегімен белоктың қышқылдық гидролизінің сатысын анықтауға болады? Жауабыңызды түсіндіріңіз.
   
8. 
   Белоктың қышқылдық гидролизін жүргізгенде анықталды: биурет реакциясы – оң, тұздалу кезінде тұнба пайда болды. Белоктың қышқылдық гидролизінің сатысын анықтаңыз.
   
9. 
   Зерттелетін ерітіндімен сапалық реакцияларды жасағанда анықталды: Шульце-Распайль реакциясы – оң, Милон реакциясы – теріс. Қандай тұжырым жасауға болады? Аталған сапалық реакциялар қандай амин қышқылдарын ашады. Осы реакциялар арқылы белок құндылығын анықтауға болады ма?
   
10. 
    Рибонуклеопротеиннің жартылай гидролизі өткізілді. Гидролизат құрамында УМФ, ц.АМФ, д.АМФ, ГТФ, УДФ бар екенін анықтауға болады ма? Жауабыңызды түсіндіріңіз.
    
11. 
    Буферлік ерітіндісі бар (рН-1,5) пробиркаға амилаза ерітіндісін қосты, сосын крахмал ерітіндісін қосты, 10 минуттан кейін Люголь реактивін қосты. Қандай түс пайда болды? Неге?
    
12. 
    0С –та ашытқыны тоңазытқышқа салып қойды. Бір тәуліктен кейін ашытқыны глюкозаның ерітіндісіне қосты да, 37С-тағы термостатқа салып қойды. Глюкозаның ашуы байқала ма? Неге?
    
13. 
    Крахмал ерітіндісі бар пробиркаға амилаза ферментін қосты және 10 минуттан кейін 2 тамшы йод қосу арқылы реакция нәтижесін тексерді. Қандай түс пайда болды? Неге? Крахмал декстринизациясы дегеніміз не?
    
14. 
    Сахароза ерітіндісі бар пробиркаға сілекей амилазасын қосты және 10 минуттан кейін Фелинг реактивін қосу арқылы реакция нәтижесін тексерді. Реакция нәтижесі оң болады ма? Неліктен?
    
15. 
    Ажыратушы агент (БТ мен ТФ-тің ажыратушысы) 2,4-динитрофенолды семіздікпен күресу препараты ретінде пайдалану кері әсерлер туғызды: жалпы әлсіздік, дене температурасының көтерілуі, кейбір жағдайда өлімге де ұшыратты. 2,4-динитрофенолды салмақ түсіруге арналған препарат ретінде қолдану неге негізделген? Қай процестің бұзылуы байқалады? Науқастың өлімге ұшырау себебін қалай түсіндіруге болады?
    
16. 
    Адамның көз жанары мен қасаң қабығы жарықты сындырады, сондықтан олардың жасушаларында митохондриялар жоқ. Осы тіндердің жасушаларында АТФ қай жолмен синтезделеді? Митохондриядағы электрондарды тасымалдайтын тізбектің қатысуынсыз АТФ синтезін қамтамасыз ететін процесті атаңыз. Оның энергетикалық эффектісін бағалаңыз.
    
17. 
    Аурухананың қабылдау бөліміне түскен науқас кеуде астының, көкірек тұсының ауыратынына және өзін нашар сезінетініне шағымданды. Қабылдау бөлімінің дәрігері биохимиялық зерттеулер арқылы АСТ-ның көрсеткіштері жоғарылағанын анықтады. Диагнозды нақтылау үшін науқасқа қандай биохимиялық көрсеткіштерді анықтауды тағайындау керек? Осы науқасқа қандай болжам диагноз қоюға болады?
    
18. 
    Науқастың ұйқы безі зақымданған. Науқаста липидтердің қорытылуына қатысатын қандай ферменттердің түзілуі бұзылған? Нәжістің анализінде қандай өзгерістер байқалуы мүмкін? Зәрдегі қандай көрсеткіш ұйқы безі қызметінің бұзылғандығы туралы білдіреді?
    
19. 
    Қан сарысуындағы ферменттердің актвитілігін зерттеу үшін пробиркаға субстраттар қоспасы (аланин+α-кетоглутарат), қан сарысуы және қажетті реактивтер қосылды Қандай ферменттің активтілігі осылайша анықталады? Қандай реакция өнімдері түзіледі? Осы ферменттің диагностикалық маңызы және құрылысы.
    
20. 
    Бауыр зақымданған кезде қан сарысуында қандай ферменттердің активтілігі артуы мүмкін? Бұл ферменттер қандай реакцияларды катализдейді? Осы ферментердің құрылысы.
    
21. 
    Науқас сәбидің басы үлкен, еңбегі қатпаған, қарны үлкейген, тістерінің шығуы кешеуілдеген. Ауруға диагноз қойыңыз. Қандай витаминмен емдеуге болады? Осы витамин және оның активті алмасу формалары қайда және қалай түзіледі? Витаминнің биологиялық ролі.
    
22. 
    Науқастың кешқұрым көзі көрмейді. Терісі құрғап, түлеген, көздің қасаң қабығының құрғауы байқалады. Қай витаминнің жетіспеушілігі осы авитаминозды тудырады? Витаминнің биологиялық ролі. Бұл витаминнің тәуліктік қажеттілігі. Осы витамин және оның провитаминдері қандай тағамда кездеседі?
    
23. 
    Науқас әйел бұлшық еттерінің әлсіздігіне, бірнеше рет түсік тастағанына, ерте түсік түскеніне шағымданады. Қандай витаминмен емдеуге болады? Бұл витаминнің тәуліктік қажеттілігі. Осы витамин қандай тағамда кездеседі?
    
24. 
    Науқастың мұрны қанайды, асқазан-ішек жолдарынан қан кетеді. Хирургиялық операция кезінде де көп қан кетеді. Бұл жағдай қандай витаминнің жетіспеушілігінен болады? Бұл витаминнің тәуліктік қажеттілігі. Осы витаминнің тәуліктік қажеттілігі және табиғатта таралуы?
    
25. 
    Науқастың тілі мен және ернінің кілегей қабықтары қабынған (алқызыл түсті), езуінде сызаттар бар, көздің қасаң қабығында қабыну мен васкуляризация (қан тамырларының тамырлануы) процестері, катаракта (хрусталиктің тұмандануы) байқалады. Науқасты қандай витаминмен емдеуге болады? Осы витаминнің тәуліктік қажеттілігі және табиғатта таралуы?
    
26. 
    Науқастың психикасы бұзылған, есте сақтау қабілеті нашарлаған, сандырақ, асқа тәбетінің болмауы, жүрек қағысының жиілеуі, жүрек аймағының ауыруы, шеткі жүйке жүйесі бойынша ауырсыну, балтыр бұлшық етінің ауыруы байқалады. Науқасқа диагноз қойыңыз. Қандай витаминмен емдеуге болады? Осы витаминнің тәуліктік қажеттілігі және табиғатта таралуы?
    
27. 
    Науқаста асқазан сөлінің қышқылдығы төмендеген, анемия (қан аздық), фоль қышқылымен емдеуге келмейтін анемия. Оны қандай витаминмен емдеуге болады? Витаминнің биологиялық ролі. Осы витаминнің тәуліктік қажеттілігі және табиғатта таралуы? Неліктен бұл авитаминоз асқазан сөлінің қышқылдығы төмендеуімен байланысты?
    
28. 
    Науқас ашуланшақ, басы айналады, іші өтеді, іші бүріп ауырады, бет, мойын, қол терісі симметриялы түрде зақымданған. Қандай витаминмен емдеуге болады? Осы витаминнің химиялық табиғаты мен биологиялық әсерін сипаттау. Осы витаминнің тәуліктік қажеттілігі және табиғатта таралуы. Антивитамині.
    
29. 
    Науқас сульфаниламидті препараттар мен антибиотиктерді көп мөлшерде қабылдағандықтан, дерматит дамыды. Бұл дерматит бүкіл денесінің қабына қызаруымен, терісінің қабыршақтануымен және шашының түсіп, тырнақтарының зақымдануымен сипатталады. Егер В₅ және В₆ витаминдерімен емдеу нәтиже бермесе, қандай витаминмен емдеуге болады? Осы витаминнің биологиялық ролі. Осы витаминнің тәуліктік қажеттілігі және табиғатта таралуы. Антивитамині.
    
30. 
    Туберкулезге қарсы препараттармен (тубазид, фтивазид) ұзақ уақыт емделген соң науқаста ашуланшақтық, кейде тырыспа, дерматит, жиі стоматит пайда болды. Бұл науқасқа қандай витаминді (витаминнің химиялық, биологиялық атын және әріптік таңбасын көрсету) ұсынуға болады? Бұл витаминнің биологиялық ролі. Осы витаминнің тәуліктік қажеттілігі және табиғатта таралуы. Антивитамині.
    
31. 
    Дәрігердің қабылдауына жеміс және көкөніс қолданбайтын, термиялық өңделген тағамды көп тұтынатын науқас келді. Науқас жалпы әлсіздікке, оның ішінде жүрек әлсіздігіне, тәбеттің болмауына, қызыл иегінің қанталауы мен ісінуіне, тісінің босаңсуына, буынының ауырсынуына, есте сақтау қабілетінің төмендеуіне шағымданады. Тексеру барысында теріде көптеген нүктелі қан құйылу ошақтары, тері жабындыларының бозаруы анықталды. Мұндай көріністер қай витамин жетіспегенде байқалады? Бұл науқасқа қандай витаминді (биологиялық, химиялық атын және таңбасын көрсету) тағайындауға болады және оның профилактикалық дозасы қандай? Бұл витаминнің жеткілікті мөлшері қай тағамның құрамында болады? Бұл витаминнің биологиялық ролі. Осы витаминнің тәуліктік қажеттілігі және табиғатта таралуы.
    
32. 
    Қандағы глюкоза мөлшері 9,0 мМоль/л. Осы жағдай қалай аталады? Глюкоза зәрде пайда болуы мүмкін бе? Бауырда қандай процестер күшейеді?
    
33. 
    Ұзақ уақыт және қарқынды дене еңбегімен айналысқаннан кейін науқастың қанындағы лактат деңгейі артты. Ол бұлшық етінің ауырсынуына шағымданады. Біраз уақыттан соң бұлшық еттің ауырсынуы басылды. Қандағы лактат мөлшерін екінші қайта анықтағанда, ол қалыпты болды. Бұл феноменді қалай түсіндіруге болады? Пируваттың пайдаланылуы мен қандағы лактат деңгейін қалыпқа келтіру үшін қандай витаминді тағайындауға болады? Қандай патологиялық жағдайларда лактат концентрациясы артады және бұл немен байланысты?
    
34. 
    Аэробты жағдайда глюкозаның 1,3-дифосфоглицератқа айналуы кезінде қанша АТФ молекуласы түзілетінін есептеңіз.
    
35. 
    Аэробты және анаэробты гликолиз бір-бірінен қалай ерекшеленеді? Анаэробты жағдайдағы гликолиз реакцияларында түзілген НАДН₂-деналынған сутектің соңғы акцепторы қай метаболит болып табылады? Қайда және қандай физиологиялық күйде организмде лактат жиналады, оның өзгерістері?
    
36. 
    Науқас сәбиде тырыспа жиі байқалады, тексеру барысында оның бауырының көлемі ұлғайғаны байқалады. Қандағы лактат пен пируват мөлшері артқан, гипогликемия байқалады. Оған адреналин енгізгенде, қандағы қант мөлшері артпады, лактат мөлшері артты. Көмірсулар алмасуында қандай бұзылыстар байқалады?
    
37. 
    Егер жасушада ҮҚЦ мен электрондардың тасымалдану тізбегі тежелсе, глюконеогенез өтеді ме?
    
38. 
    Гликолиздің қай метаболиті тотығады, ал қайсы метаболиті гликолиз барысында тотықсызданады?
    
39. 
    Бауырда лактаттан глюкозаның 1 молі синтезделуі үшін қанша АТФ қажет?
    
40. 
    Глюкозаның аэробты ыдырауы кезінде қанша молекула НАД тотықсызданады, оның өзгерістері (аэробты жағдайдағы)?
    

Әдіс-комбинациялық (біріккен):

Біріккен сұрау (жазбаша сұрау, әңгімелесу).

Оқыту құралдары:: «Ферменттер» тақырыбы бойынша дәрістің электронды нұсқасы, «Биологиялық химиядан практикум», силлабустан және «Белоктар, ферменттер, энергия алмасуы, витаминдер. І бөлім» атты биохимияны өздігінен оқып-білуге арналған оқу құралындағы жағдайлық есептер

1. 
   Үй тапсырмасы: Көктемгі семестрдің бірінші сабағына дайындау:
   

1.Тағам липидтері, олардың жіктелуі мен маңызы.

2. Липидтердің қорытылуына қатысатын ас қорыту сөлдерінің ферменттері.

3. Липидтердің қорытылуы мен сіңірілуіндегі өт қышқылдарының ролі және олардың құрылысы.

4. Мицелла, құрылысы, құрамы.

5.Липидтер алмасуындағы ішек қабырғасының ролі.

6. Хиломикрондар, түзілуі, құрамы, ағзадағы өзгерістері.

7. Липопротеиндер, түрлері, құрамы, түзілетін орны, өзгерістері мен маңызы.

8. Қантамырішілік липолиз, маңызы.

9.Липидтер алмасуындағы өкпенің ролі.

10. Липидтер алмасуындағы май тінінің ролі.

11. Липидтер алмасуындағы бауырдың ролі.

2. 
   Аралық бақылау билеттері бойынша жазбаша бақылау (билеттер келтірілген).
   
3. 
   Аралық бақылау билеттерінің сұрақтары бойынша әңгімелесу.
   
4. 
   Аралық бақылауды қорытындылау: студенттерді бағасымен таныстыру
   

1. С.М.Плешкова және басқалары«Белоктар, ферменттер, энергия алмасуы, витаминдер. І бөлім» атты биохимияны өздігінен оқып-білуге арналған оқу құралы Алматы, 2009ж.,90 -208 бет.

2. У. Сайпіл және т.б. « Ферменттер, энергия алмасуы, витаминдер», Алматы 2000ж. – 3-37бет, 47-147 бет

Қосымша:

1. 
   Тапбергенов С.О. Медициналық биохимия.-Павлодар.-2008.
   
2. 
   Сейтембетова А.Ж.., Лиходий С.С., Биологиялық химия, 1994.
   
3. 
   Биохимия сұрақтары мен жауаптары. ҚР ҰҒА корр., проф. С.М. Адекеновтің ред. басшылығымен.-Астана, 2003 ж.
   
4. 
   Плешкова С.М., т.б. Биохимия пәнінен студенттердің жеке дайындығына арналған тесттік сұрақтар. – Алматы, 2007 ж.
   
5. 
   Николаев А.Я. «Биологическая химия»-М., 2007
   
6. 
   Северин Е.С. «Биологическая химия»- М., 2007
   

Берілген сабақта білім, тәжірибелік дағды, коммуникативті дағдылар құзырлылықтары бағаланады:

№1 Сабақ

1. Студенттерде липидтердің маңызы және олардың қорытылуы мен сіңірілуінің ерекшеліктері туралы түсінікті қалыптастыру.

2. Липидтердің тасымалдану түрлерінің құрамы, құрылысы, маңызы туралы түсініктерді қалыптастыру.

3. Студенттерде липидтер алмасуындағы кейбір тіндердің ролі туралы білім қалыптастыру.

4. Студенттердің арнайы әдебиеттермен және интернетпен жұмыс жасаған кезде дағдылар мен аналитикалық қабілеттерін қалыптастыру.

5. Жаңадан терминдер мен түсініктер енгізу.

1. Липидтердің қорытылу және сіңірілу үрдістерін қарастыру.

2. Липидтер алмасуындағы әр түрлі тіндердің ролін қарастыру.

3. Липидтердің тасымалдану түрлерінің құрамы мен роліндегі ерекшеліктерді қарастыру.

4. Жаңадан терминдер мен түсініктер енгізу: тығыздығы жоғары липопротеиндер, тығыздығы төмен липопротеиндер, тығыздығы өте төмен липопротеиндер, хиломикрондар, липопротеинлипаза, липогенез, липолиз, липонеогенез, қан тамыр ішілік липолиз, липидтердің эмульсиялануы.

5. Студенттерді арнайы әдебиеттермен және интернеттен материал іздеуге ынталандыру.

1. Тағам липидтері, олардың жіктелуі мен маңызы.

2. Липидтердің қорытылуына қатысатын ас қорыту сөлдерінің ферменттері.

3.Ішек қуысында өтетін үрдістер.

4. Мицелла, құрамы, түзілуі және маңызы.

5. Липидтер алмасуындағы ішек қабырғасының, бауырдың, май тінінің ролі.

6. Хиломикрондар, түзілуі, құрамы, ағзадағы өзгерістері.

5. Оқыту мен сабақ берудің әдістері:

1) жазбаша бақылау

2) Келесі сұрақтар бойынша дискуссия:

- өт қышқылдарының құрылысы және олардың липидтердің қорытылуы мен сіңірілуіндегі рөлі;

- липопротеидтер, түрлері, құрамы, ағзада өзгерістерге ұшырауы.(аз топпен жумыс)

3) Видеоәдіс : «Қантамыр ішілік липолиз, маңызы» бойынша

1. Березов Т.Т., Коровкин Б.Ф. «Биологическая химия» - М., 2004 – С.363-370

2. Николаев А.Я. «Биологическая химия» - М., 2007 – С. 287-330

3. Северин Е.С. «Биологическая химия» - М., 2008 – С.364-372, 372-379, 379-383

1. ТапбергеновС.О., ТапбергеновТ.С., «Медицинская и клиническая биохимия» Павлодар, 2004

2. Мари Р., Гриннер Д., Мейес П., Родуэлл В. «Биохимия человека», 2003

3. Кольман Я., Рем., К-Г., «Наглядная биохимия»., М..: Мир,2004

4. Биохимия . Тесты и задачи: учебное пособие для студентов медвузов, под ред. член-корр., РАН, проф .Е.С. Северина.- М.,2005

5. Биохимия в вопросах и ответах под ред. член-корр., НАН РК, д.х.н. проф .С.М. Адекенов- Астана ,2003

6. Плешкова С.М., Жакыпбекова С.С, и соавт. Учебное пособие для самостоятельной подготовки студентов по биохимии, часть 2, Алматы, 2009
7. Бақылау

Бұл сабақ бойынша компетенцияларды бағалау әдістеріне кіреді:

Білім компетенциясын бағалау: ауызша сұрақтарға жауап беру, дискуссия, жазбаша бақылау жұмысы, үйге берілген жаттығулар мен ситуациялық есептерді тексеру бойынша іске асады.

Жаттығулар:

1. 
   Глицерин мен үш стеарин қышқылының қалдығынан тұратын ТАГ формуласын жазыңыз.Қосылыстың атын атаңыз.Гидролиз реакциясын жазыңыз. Гидролизді қандай фермент катализдейді?
   
2. 
   Фосфатид қышқылы, химиялық табиғаты, оның пайдаланылу жолдары
   
3. 
   Мицелла, құрамы, маңызы
   
4. 
   Таурохоль, гликодезоксихоль жұп өт қышқылдарын жазыңыз.
   
5. 
   Өт қышқылдарының түзілуі және түзілетін орны
   
6. 
   Хиломикрондар мен липопротеидтердің құрамындағы ұқсастығы мен айырмашылығы
   
7. 
   Қандай ЛП атерогенді болады?
   

№ 2 Сабақ

1. Студенттерде глицерин мен бос май қышқылдарының (БМҚ) ролі және организмдегі өзгерстері туралы білім қалыптастыру.

2. Студенттерде ТАГ пен ФЛ синтезіндегі бәсекелестік, фосфолипидтердің липотропты әсері туралы түсінік қалыптастыру.

3. Студенттерде глицериннің глюконеогенезге жұмсалуы және осының негізінде заттар алмасуының өзара байланысы туралы білім қалыптастыру.

4. Студенттердің арнайы әдебиеттермен және интернетпен жұмыс жасаған кезде дағдылар мен аналитикалық қабілеттерін қалыптастыру.

5. Жаңадан терминдер мен түсініктер енгізу.

6. тақырып бойынша шет ел тілінде (ағылшын, орыс, қазақ тілі) сөйлеуді арттыру.

3. Оқыту міндеттері:

1. Глицерин мен БМҚ-ның анаболикалық үрдістерге жұмасалуын қарастыру.

2. Глицериннің тотығуын және БМҚ-ның өзгерістерін оқып-білу.

3. Липидтердің пероксидтік тотығуын, осы үрдістің қалыпты және патологиялық жағдайлардағы ролін қалыптастыру.

4. Жаңадан терминдер мен түсініктер енгізу: бета – тотығу, фосфатидтік жолмен липогенез.

5. Студенттерді арнайы әдебиеттермен және интернеттен материал іздеуге ынталандыру.

6. Тақырыптың бір сұрағын шет тілде (ағылшын, орыс, қазақ тілі) қастыру.

4.Тақырыптың негізгі сұрақтары:

1. 
   БМҚ мен глицеринді биосинтездік үрдістерге қолдану жолдары.
   
2. 
   Глицериннің тотығуы, осы үрдістің энергиялық балансы.
   
3. 
   БМҚ түрлері. Қаныққан және қанықпаған БМҚ-ның тотығуы, энергиялық балансы.
   
4. 
   Көп қанықпаған май қышқылдарының (КҚМҚ) пероксидтік тотығуы.
   
5. 
   Антиоксидантты қорғаныс жүйесі: ферменттік және ферменттік емес.
   

1. Тақырыптың негізгі сұрақтарын ауызша талқылау (тақырыптың бір сұрағын шет тілде (ағылшын, орыс, қазақ тілі) қастыру, дискуссия. аз топпен жұмыс).

2. Үй тапсырмасын тексеру.

Оқытуға қажетті материалдар: Тақырып бойынша дәріс, Тест сұрақтары,

жаттығулар, ситуациялық есептер,биохимиядан студенттердің өзіндік дайындығына арналған оқу құралы.2-бөлімі.
Сабақтың сценариі:

Мазмұны	Әдістемелік қамтамасыз етілуі	Уақыты, мин (болжаммен хронометраж, топтың дайындығына және тағы басқа факторларға байланысты өзгері мүмкін)
Сабақты ұйымдастыру бөлімі, үй тапсырмасын тексеру (жаттығулар, ситуациялық есептер және тест сұрақтары). Күрделі сұрақтарды талдау жазбаша тексеру Ауызша сұрау дискуссия сабаққа қорытынды жасау	Оқу журналы, Жазбаша тексеруге арналған билеттер, Тест сұрақтары, жаттығулар, Ситуациялық есептер, Оқытушыларға арналған әдістемелік құрал сценариімен Силлабус Тақырып бойынша дәріс	5 10 40 5

1. 
   Сабақтың ұйымдастыру бөлімі–конспекті тексеріледі, үйге берілген жаттығулар мен ситуациялық есептер тексеріледі, шешілмеген сұрақтар түсіндіріледі.
   

АСҚ-ның пайдаланылу жолдары (схемамен).

2. БМҚ биосинтезінің сатылары.

3. Кетон денелерінің синтезі, гиперкетонемия мен кетонурия себептері, аштық және қантты диабет кезіндегі даму механизмі.

4. Кетон денелерінің тотығуы. Ацетосірке және -гидроксимай қышқылдарының тотығуының энергиялық балансы.

5. Холестерин синтезі, сатылары және холестерин синтезінің реттелуі.

6. Холестерин мен кетон денелерінің синтезінің ұқсастықтары мен айырмашылығы.

7. Холестерин алмасуы.Холестерин алмасуындағы бауырдың рөлі. Холестерин алмасуындағы ТТЛП пен ТЖЛП рөлі.

8. Липидтер алмасуының соңғы өнімдері және олардың ағзадан бөлінуі.

9. Липидтер алмасуы бұзылуының биохимиялық механизмдері.

1. 
   БМҚ мен глицеринді биосинтетикалық үрдістерге қолдану жолдары(топқа байланысты шет тілінің біреуінде жүргізіледі).
   
2. 
   Фосфатид қышқылыныңФЛ синтезінідегі рөлі.
   
3. 
   Фосфатид қышқылыныңТАГ синтезінідегі рөлі.
   
4. 
   Глицериннің тотығуы, осы үрдістің энергиялық балансы.
   
5. 
   БМҚ-ның -тотығуы және оның энергиялық балансы.
   
6. 
   Көп қанықпаған май қышқылдарының (КҚМҚ) пероксидтік тотығуы (ЛПТ).
   
7. 
   Антиоксидантты қорғаныс жүйесінің негізгі бөліктері.
   

Осындай жолмен БМҚ бета-тотығуын да талдауға болады. 2 студент бета-тотығу реакцияларын жазса, 3-ші студент АТФ санайды. Топ мүмкіншілігіне байланысты әр түрлі варианттарды қолдануға болады.

2. Келесі сұрақтар бойынша дискуссия

1. 
   ТАГ пен ФЛ синтезінідегі фосфатид қышқылының рөлі.
   

2. 
   ФЛ синтезіне қандай липотропты заттар қажет?
   
3. 
   Липидтердің пероксидтік тотығуының (ЛПТ) артуына және оттектің активті радикалдарының түзілуіне қандай факторлар әсер етеді.
   
4. 
   ЛПТ қандай заттар төмендетеді.Қандай тағам өнімдерінде антиоксиданттар кездеседі.
   

5. Жазбаша бақылау- тақырып бойынша билетпен жүргізіледі(билеттер берілген).

6. Қорытынды шығару- оқытушы үй тапсырмасын тексеріп студенттерге баға қояды.

6. Әдебиеттер: