Сарыбаев Ш. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. 1956

Дәрістің жоспары:

1. Жалпы білім беретін орта мектептерде морфологияны оқытудың маңызы, мазмұны, міндеттері, құрылымы мен принциптері.

2. Морфологияны оқытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер және оларды тиімді қолдану жолдары.

3.«Сөз таптары» ұғымын қалыптастыру әдістемесі.

Дәрістің қысқаша мазмұны: Сөздің мағыналы бөлшектерінің (морфемалардың) ұғымын жетік меңгеру үрдісі оқушылардың абстракциялы ойлаудың дамуын, тіл фактілерін бақылап, оған талдау жасай алуын және мұғалімнің жетекшілігі арқылы өздігінен қорытындыға келе білуін талап етеді. Тіл ойдың мазмұны, тікелей шындығы. Сөздің мәні ойдан көрінеді. Ой тіл арқылы жеткізіледі, айтылады, сөз арқылы безендіріледі. Әрбір ой міндетті түрде белгілі сөздік материалда пайда болады. Сөз материалдық болмыстың баламасы. Ой пайда болса, ол белгілі, нақты сөздік формада білінеді, көрінеді. Тіл мен ойлау-адам миының үлкен жарты шарларының қабығында үздіксіз өтіп жататын анализдеу және синтездеу әрекеті. Сөйлеу мен тілдің дамуы танымдық іс-әрекет негізі.Сөздің мәніне, сөздердің көрсететін шындығына бағдар ұстаумен қатар мектеп оқушыларының сөз мәнінің қандай екендігіне қарамастан, сөздің дыбыстық түріне үлкен ынта қоятындығы байқалады.Сөзді жетерліктей терең ұғына білу тек арнаулы оқыту жағдайларында қалыптасады. Тіл еліктеу үрдісінде дамиды .Ана тілін үйренудің заңдылығы қабілеттердің даму үрдісінде ішкі сезім арқылы жүзеге асырылады:

1.Сөйлеу органы бұлшық еттерін адамның жұмыс істете білу қабілеті, сөздің дыбысын артикуляциялау, интанация элементтерін моделдеу және оларды есту.

2.Дыбыс кешендері мен интанациялары тілден тыс шындықпен салыстыру қабілеті, яғни оларды сөйлеу элементінің мағынасы ретінде түсіну.

3.Сөздің мағыналық элементін өз сезімімен салыстыра білу қабілеті, яғни оларды бағалау.

4.Сөздің мағыналық үйлесімділік дәстүрлерін және бағалау элементін есте сақтау қабілеті.

Ал морфемаларды оқып – білудің, толық меңгертудің маңыздылығы мынадай:

Біріншіден, сөзді морфологиялық құрамына талдау жұмысы және жаңа сөз жасау жаттығулары оқушының логикалық ойы мен тіл байлығын дамытады.

Екіншіден, сөз құрамы жөнінен теориялық материалмен бастапқы танысу балалардың тіл туралы білімін кеңейтеді.

Үшіншіден, сөз құрамын зерттеу оқушының орфографияны толық меңгеруіне, сауатты жаза білуіне негіз болады.

Төртіншіден, сөз құрамын меңгерту мен сөз жасау тәсілдеріне жаттықтыру, оқушылардың сөз тануға деген назары мен ынтасын аударады. Сөздің мәніне терең түсініп, дұрыс қолдана білуге, сөз мағынасы мен формаларының ара қатынасына зейін аударуға дағдыландырады.

Сөз құрамын (морфемаларды) меңгерту жұмысында төмендегідей мақсат міндеттер алға қойылады:

1.Көзделген мақсатқа сәйкес ұйымдастырылатын жүйелі практикалық жұмыс үрдісінде оқушылардың түбір, жұрнақ, жалғау деген ұғымдарды саналы меңгерулері қамтамасыз етіледі.

2.Оқушыларды сөзді бөлшектеріне талдай алу іскерлігіне, дағдыларына машықтандырады, яғни сөздің түбірін, жұрнақ, жалғауларын табу сияқты көптеген жаттығу жұмыстары жасатылады. Сөйтіп, түбір формасы бірдей, мағынасы басқа сөздерді түбірлес сөздерден; ал түбірлес сөздерді омонимдер мен көп мағыналы сөздерден ажырата білуге үйретіледі.

3. Оқушылар орфографиямыздың морфологиялық принципті мәнімен таныстырылады. Бұл білім терминді атамай – ақ тәжірибелік жұмыс арқылы беріледі.

4. Оқушыларға жазу ережелерінің негіздерін білдіріп, олардың өз сөздерінде өте жиі қолданатын қосымшаларды пайдалануға назар аударылады.

Сөз құрамы тақырыбын өткенде, алдымен морфемалардың өзіндік белгісі тәжірибелік жұмыс жүргізу арқылы аңғартылады, содан соң грамматикалық белгісі ұғымының анықтамасы түсіндіріледі, ақырында, жаттығулар арқылы танытылған ұғымдар, ережелер бекітіледі.