Боранды бекет

Tаblе of Contеnts

Шыңғыс Айтматов

ҚҰС ЖОЛЫ

 

Бұл кітап – менің тәнім дегейсің,

I

Тандыры кепкен өзектер мен тақыр жыралардан қу құлқынға талғау табу үшін зор шыдам керек. Біресе ін қазғыш мақұлықтың шиыр-шимай шалағай ізін кесіп, біресе саршұнақтың інін апыл- ғұпыл қазып, енді бірде жыраның тұмсығына тығылып қалған атжалман алаңқайға секіріп шықса мүлт жібермей бас салмақшы болып зарыға аңдып, кәкір-шүкір аулап ақсиған аш түлкі бүлкіл жортақпен алыстан көрінген темір жолға қасара жақындап келе жатты. Даланы қақ жарып, ұзыннан-ұзақ бозамықтана жонданып жатқан шойын жол аш түлкіні әрі ынтықтырып, әрі үрейлендіргендей. Жерге жел  ықтырған ащы кермек түтінін будақтатып, әудем жерді дүрсілдетіп, дүр сілкіндіріп иә шығысқа, иә батысқа қарай пойыздар зулап өтіп жатыр.

Бірақ әлсін-әлі ары-бері  заулап өткен пойыздардың құлақ тұндырар дүрсілінен әрдайым шошып кетіп, бұрынғыдан бетер жерге жабыса, жиырыла түседі. Пойыздардың арқыраған арыны мен жертаптаурын зілмауыр ғаламат күшін, шүйкедей денесінің астындағы жердің тітіренгенін қабырғаларымен сезіп жатты. Сонда да болса бөтенше сасық иіс пен үрейге шыдап бағып, жол бойы сәл-сәл саябыр табар шақты – түн жамырар сәтті күтіп, сайдан шықпай жатып алды.

Түлкі шойын жолдың бойына тым сирек, әбден аштық титығына жеткенде ғана келуші еді...

Пойыз өтіп кетіп, келесі пойыз келгенше дала құлаққа ұрған танадай тына қалады да, сол әлі тылсым сәтте түлкі бұлдыр дала үстінде ғайыптан талып естілген болжаусыз, иесіз заңғар дыбысты құлағы шалып, секемшіл халге ұшырайды. Ол ауаның көзге шалынбас ағысы, ауа райының кешікпей өзгерер құбылысының хабары еді. Сорлы түлкі соны сезіп, тұла бойы азынап, қаһардан қалшиып, әлемге төнген әлдебір нәубетті әлсін-әлсін аңлағандай, үнін шығарып жылағысы, шәу-шәу етіп үргісі келеді. Бірақ табиғаттың өзі аян бергендей осы бір үрейді аштық сезім жеңіп кете берді.

Жорта-жорта тасырқаған табанының көн терісін жалап жатып, аш түлкі ақырын ғана қыңсылап қояды.

Бұл күндері түнге қарай күн суыта түсетін болды, күз де таяп келе жатқан. Түн түсе топырақ тез суынып, таңға қарай даланың үстін сор тұтқандай, ақшулан, ұшпа боз қырау тұрып қалатын болды. Дала мақұлығы үшін жұғымсыз жұтаң, кедерлі кезең келе жатты. Бұл өлкені жазда мекендейтін там-тұм аң-құс енді тып- типыл; бірі жылы жаққа ауса, бірі ініне кіріп кетіп, енді бір жұбы құмға көшкен. Түлкі баласының тұқымы үзіліп біткендей-ақ, енді әр қарсақ өз күнін өзі көріп, жеке-дара қаңғып кеткен. Көктемгі күшіктер көбеңденіп, ұяластар бет-бетімен бытыраған. Ылық дәуірі әлі алда болатын. Қыс түсер, түлкілердің махаббат айы басталар, еркек кіндіктері ұрғашы үшін бір-бірімен жан беріскенше кеңірдектесер.

Түн жамыла түлкі өзектен шықты. Тың-тыңдап біраз тұрды да, шойын жол жонына қарай жортақтай жөнелді. Ың-шыңсыз жолдың біресе ар жағына, біресе бер жағына жүгірді. Жолаушылар вагон терезесімен лақтырып тастайтын қалған-құтқан кәкір-шүкірді іздеп тіміскілеп жүгіреді.. Азуға басатын бірдеңе табылғанша, әр нәрсені бір иіскеп, түйетайлы жотаны жағалап көп жортады. Пойыз жүріп өткен жолдың ұзына бойы толған қағаз жыртындысы, умаждалған газет, сынған шөлмектер, темекі тұқылы, мыжылған консерві қалбырлары, тағы басқа толып жатқан қиқым-сиқым, иісі қолқаны атқан қалдықтар. Әсіресе бүтін қалған бөтелкелердің аузынан заһар иіс аңқып қоя береді. Бірер рет басы айналған түлкі енді қайтып спирт иісті шиша атаулыдан аулақ жүретін болды. Жолап кетсе, пысқырынып, ыршып түседі.

Жанын жалдап, зарыға іздеген қу тамағы қасақана табылмайды. Жүрек жалғар бірдеңе ілігер-ау деген үмітпен түлкі байғұс қырқа жолдың біресе ар жағына, біресе бер жағына сүмеңдеп, рельсті бойлап талмай жорта береді.

Жортып келе жатып, кенет маңдайы тасқа тигендей, алдыңғы аяқтарын көтере берген қалпы қалшиды да қалды. Мұнар басқан алыс айдың елегізген сәулесінен сүлбесі ғана білініп, қос шекті рельстердің арасында аруақтай қалбайып, тапжылмайды. Секем алдырған талма гүріл тыйылмады. Әлі тым алыстан естіледі. Түлкі құйрығы әлі едірейген қалпы, жолдан шықпақ болып, аяғын бірер басты да, қайтадан қырқа жағалап, тамаққа тастап жіберер бірдеңе табылар деген дәмемен жүгіре жөнелді. Жүз дөңгелек жүйткіп, темір тасқын тарсылдап, бірте-бірте арын алып, аламат тажал таяп келе жатса да, іздегені әне-міне табылардан түлкі жазған жолдан шыға қоймады. Түлкі қас қағым сәтке ғана көз жазуы мүмкін екен, кенет тұмсық бұлым тасасына қосарланған локомотивтердің ұзынды- қысқалы оттары жарқ ете қалды да, қуатты прожекторлар алдында жатқан жердің бәрін көз қарықтыра жарқыратып, бір сәтке даланың өлі денесін тұп-тұтас жалаңаштап, ақ сәулеге малып жіберді де, аш мақұлық от үстінде шырқ айналған жынды көбелектей апалақтап алас ұрды да қалды. Пойыз болса жердің танабын қуырып, рельсті тарсылдатып келе жатты. Қоламса күйік иіс мүңк етіп, аждаһа леп бұрқ соқты.

Түлкі жолдан апыл-ғұпыл аунап түсіп, үрейі ұша жер бауырлап, артына қарай-қарай айдалаға зытып берді. Жалмаңдаған оттарын жарқыратқан әзірейіл, дөңгелектері мың дауыспен тарсылдап, көпке дейін гүрсілі басылмай алыстап бара жатты. Түлкі ыршып тұрып, тағы да жанталаса қаша берді...

Бір ауықтан соң ентігін басып еді, араны ашылған аштық оны қайтадан темір жол жаққа итермеледі. Ал жол бойынан тағы да оттар жалмаңдап, тағы да қосарланған локомотив жүк тиелген ұзын составты сүйреп бара жатты. Бірақ алдағы қос шек жолдан тағы да оттар көрінді, тағы да қосарланған екі локомотив, аждаһа көздерін жарқыратып, жүк тиелген ұзыннан-ұзақ составты сүйреп өтті.

Енді түлкі айласын асырмақ болды: даламен орағыта жүгіріп, темір жолдың пойыз жүрмейтін тұсынан топ ете түспекші еді...

Бұл өлкеде пойыздар шығыстан батысқа қарай, батыстан шығысқа қарай жүйткіп жатады...

Бұл өлкеде темір жолдың қос қапталынан басталып сахара сар даланың кіндік тұсы – Сарыөзектің ұлан-ғайыр жазығы көсіліп жатады. Бұл өлкеде қашықтық атаулы, уақыттың Гринвич меридианы бойынша өлшенгеніндей, темір жолдың алыс-жақындығына қарай өлшенеді.

Ал пойыздар шығыстан батысқа қарай, батыстан шығысқа қарай жүйткіп жатады...

Түн ортасы әлетінде әлдекім жолшының үйшігіне қарай қасарыса қадымдап келе жатты. Әуелі шпалдармен жүрді, қарсы алдынан пойыз шыққанын көріп, жолдан шығып қапталға түсті. Жүрдек жүк пойыз азынап өтіп бара жатқанда, әлгі адам оның түтіні мен шаңынан қорғанып, бетін қолымен дәл бір боранда келе жатқандай жасқай берді. (Бұл жөні бөлек, ешбір кедергісіз жүретін арда пойыз еді. Сәлден соң ол негізгі жолдан бұрылып, космодромға тартылған жолға түседі. Қысқасы, бүкіл состав брезентпен бүркеулі екені де сондықтан. Платформаларда әскери күзет тұрған состав Сарыөзек-1 жабық зонасына қарай кетіп бара жатқан).

Түнделетіп жаяу-жалпы келе жатқан өзінің әйелі екенін Едіге бірден білді, білді де, сірә, тегін жүріс емес-ау деп шамалады. Ақыры айтқаны келді. Бірақ қызметтің аты – қызмет, составтың ақырғы құйрық вагоны бұлаң етіп, оның ашық платформасындағы кондуктормен фонарь көтерісіп, бәрі де бабында деп белгі беріскенше, Едіге орнынан қозғалған жоқ. Күркіреген составтың дүр-сілінен құлағы тұнған. Едіге енді ғана бұрылып, жанына жақын келген әйеліне:

– Не боп қалды? – деді.

Әйелі оған абыржи жаутаңдап, ернін қыбырлатты. Едіге оның не айтқанын естімесе де, бәрін түсініп қойды: ойлағанындай-ақ, тегін жүріс емес екен.

– Желдің өтінде тұрма! – деп әйелін үйшікке алып кірді.

Сезікті хабарды әйелінің аузынан естігенше, Едігені әуелі таңғалдырған, неге екені белгісіз, басқа жағдай болды. Кәрілік шіркін таяп қалғанын ол бұрын да байқайтын. Бірақ дәл қазір қатты жүрістен ентігін баса алмай, көкірегі сырылдап, қушиған жадау иығы бір төмен, бір жоғары рабайсыз шошаңдап кеткенін көріп, әйелін аяп кетті. Теміржолшының мұнтаздай таза аппақ үйшігінде; электр шамы тым жарқырап, Үкібаланың көгерістенген бетінің терең әжімдерін айғыздап ап-анық көрсетіп жіберді.

Әй, дүние-ай десеңші, Үкібала бір кезде бидай өңді, қызыл шырайлының әдемісі еді ғой, қап-қара мойылдай көзі нұр шашып тұрмаушы ма еді. Енді міне, аузы опырылып, ұрты салбырап қалыпты. Тіпті дәурені өткен әйел затының өзіне тісі түсіп, кетік болу жараспайтыны осыдан-ақ көрініп тұр. (Әй, Едіге, әйеліңді әлдеқашан станцияға алып барып, әлгі темір тіс салдырып беру керек еді ғой. Осы күні кәрі де, жас та салып алып жүр ғой!) Бұл аз болғандай, ысырылған жаулығының астынан қобырап шығып кеткен шашы аппақ қудай екенін аңғарып, Едігенің жүрегі сыздап қоя берді. “Шіркін-ай, мұнша қартайып кеткен екенсің ғой”,– деп әйелін іштей елжірей аяп, бұған өзін кінәлі санағандай сезімде қалды. Көп жылдар бірге кешкен өмір үшін, көп жылдық риясыз жар жақсылығы үшін, оған қоса дәл қазір түнделетіп, ту жер түбінен жүгіріп жеткені үшін әйеліне деген ағыл-тегіл риза сезім Едігенің бойын биледі. Түн ішінде бейшара Қазанғап қарттың қазасын естірткелі ұшып жетті. Қаңырап қалған жаман тамда жалғыз жатқан шалдың өліміне тек Едіге ғана егілетінін біліп келді. Жадау жұртта жалқы жатқан Қазанғап Едігенің екі туып, бір қалғаны емес, бірақ сонда да одан басқа жанашыры жоқ екенін діттеп келді.

– Отыр, деміңді ал, – деді Едіге үйшікке кірген соң.

– Өзің де отыр, – деді Үкібала күйеуіне. Екеуі де тізе бүкті.

– Не болды?

– Қазанғап қаза болды.

– Қашан?

– Әлгіде ғана байғұсқа әлдене керек емес пе екен деп үйіне кіріп едім, шамы жанып тұр, өзі төсегінде жатыр. Бірақ сақалы аспанға қарап шаншылып қалыпты. Жақындап барып: “Қазеке, Қазеке”,– деймін, “ыстық шай ішесіз бе?” – деймін. Сөйтсем, жүріп кетіпті. – Үкібала даусы кілт үзіліп, қызарып, кіртиген көзіне жас үйіріліп, қыстығып жылап жіберді.

– Ақыр соңы сол болды бишараның. Қандай асыл еді десеңші! Ақырында жүзін жабатын адам да болмай қалды қасында, – деп назаланды Үкібала жылап отырып. – Мұндай болар деп ойлап па едік! Ақырында...– деп барып, “ит өліміндей болды” демекші еді, онсыз да түсінікті болған соң, соңғы сөзді аузынан шығармай, жұтып қалды.

Бұлар тұратын разъездің аты Боранды еді. Соғыстан қайтқалы бері осы разъезде жұмыс істеп келе жатқан Едігені жұрт: “Боранды Едіге” деп кеткен. Боранды Едіге күректей қолдарын тізесіне салып, әйелінің айтқанын тұнжырай тыңдап отырды. Теміржолшының май сіңіп, өңі түскен фуражкасының күнқағары оның көзін көлегейлеп тұрды. Не ойлап отыр?

– Енді қайтеміз? – деп қалды әйелі.

Едіге басын көтеріп, әйеліне қарап мырс етті:

– Қайтуші едік? Мұндай жағдайда қайтуші еді! Жерлейміз- дағы.– Ол бір байламға келгендей орнынан түрегелді.– Ал, қатын, сен тез қайт. Мені тыңдап ал.

– Мақұл.

– Тыңдап тұрмын.

– Жұрттың бәрін түгел оят. Терезелерін қақ. Өзі қаншаумыз. Сегіз үй ғой, саусақпен санарлық... Бәрін аяғынан тік тұрғыз. Қазанғаптай арысымыз қайтқанда ешкім де бүгін ұйықтамауға тиіс. Бәрін түгел тұрғыз.

– Ұрысса қайтемін?

– Бәріне хабар беру – біздің парыз, ұрысса ұрса берсін. Мен айтты де. Ұят қайда? Тоқта!

– Тағы не?

– Әуелі кезекшіге соқ. Бүгін диспетчер Шаймерден ғой. Осылай да осылай де, не істеу керек екенін ойлансын. Бәлкім, бүгінше менің орныма адам жіберер. Қалайда хабар берсін. Сен ұқтың ба мені, солай деп айт.

Айтамын, айтамын,– деп Үкібала кенет аңырып қалды. Сөйтсе ең зәру жұмысты ұмытып бара жатыр екен ғой: – Ойбу, Қазекеңнің балаларын қайтеміз? Мәссаған! Есімнен тарс шығып кетіпті ғой. Алдымен соларға хабар беру керек қой! Енді не? Әкесі өліп жатыр...

Едіге бұл сөзді естіп, бұрынғыдан бетер сұстанып, тұнжырай түсті. Жауап қатпады.

Едігеге бұл хабардың жағымсыз тигенін сезіп, иліктірмек оймен Үкібала:

– Қайткенмен де балалары ғой, туған балалары, – деп жалынғандай болды.

– Түсініп тұрмын, – деп Едіге  қолын сілтеді. Не мені түк түсінбейді деп ойлайсың ба? Егер маған салса, жанына жақын жолатпас едім. Бірақ амал қанша!

– Едіге, онда біздің шаруамыз қанша. Балалары келсін де, өздері жерлесін. Әйтпесе, соңынан таусылмас дауға қаламыз...

– Мен келмесін дедім бе? Келе берсін.

– Ұлы қаладан келіп үлгірер ме екен?

– Келгісі келсе, үлгіреді. Алдыңғы күні станцияға барғанымда, әкең хал үстінде жатыр деп өз қолыммен телеграмма салып жібергенмін. Енді не керек! Кісімсігенде бәледей, өзі де білмей ме, ақылды болса...

– Олай болса, мейлі, – деп келіскен болды Үкібала. Бірақ әлденеге әлі көңілі күпті болып тұрғандай:– Әйелін ала келсе жақсы болар еді, қанша айтқанмен қайын-атасы қайтыс болып жатыр ғой, бөтен біреу емес...

– Оны өздері білсін. Әйеліңмен деп қалай айтасың, бала-шаға емес қой.

– Иә, солай-ау, – деп келіскен болды Үкібала, көңілі әлі күпті болса да.

Ерлі-зайыпты екеуі де үндемей қалды.

– Ал, сен тұрма енді, бар, – деп қалды Едіге. Бірақ әйелі тағы бірдеңе айтқысы келді.

– Ау, әлгі қызын қайтеміз, Айзада сорлыны айтам. Байы болса анау – маскүнем, бала-шағасы тағы бар. Станциядан жетіп үлгеруі керек қой әкесін жерлеуге.

Едіге езу тартып, әйелін иығынан қаққылап қойды.

– Енді саған бәрі уайым... Айзада қол созым жерде тұр ғой, таңертең біреу-міреу станцияға шауып барып, хабар берер. Келеді ғой, қайда кетер дейсің. Сен, мынаны ұқ, қатын. Айзададан да, еркек кіндік болса да Сәбитжаннан да пайда шамалы. Көресің ғой өзің, келуін – келер, қайда кетер дейсің, бірақ бөтен біреулер құсап илікпей тұрар. Ал өлікті жерлейтін мына біз, көр де тұр... Онан да тез бар, менің айтқанымды істе.

Үкібала кетіп бара жатып, қипақтап тоқтады да, ары қарай жүре берді. Бірақ Едігенің өзі дауыстап тоқтатты:

Әй, ұмытпа: алдымен Шаймерден кезекшіге кір менің орныма біреулерді жіберсін. Мен кейін қарымын қайтарармын. Қаңыраған үйде өлік жападан-жалғыз күзетсіз жатыр, не масқара... Айт сөйтіп... Әйелі басын шұлғып, жүре берді. Сол ортада дистанциялық қалқанның қызыл сигналы көзін қайта-қайта қысып, гуілдеп қоя берді. Боранды разъезіне жаңа состав таянып қалған екен. Кезекшінің командасы бойынша, оны запас жолға жөнелту керек. Өйткені қарама-қарсы жақтан басқа пойызды өткізіп жіберу қажет. Кәдуілгі шаруа. Пойыздар өз жолдарына түсіп, жылжып жатқанда, Едіге тағы бірдеңе айтуды ұмытып кеткендей, әлсін-әлсін әйелінің соңынан көз тастай берді. Айтатын іс көп, әрине, өлік жөнелтудің алдында іс таусылар ма еді, бәрі бірден еске түсе бермейді ғой. Бірақ Үкібаланың соңынан қарайлай бергені бұл себептен емес еді. Соңғы кезде әйелінің еңкіш тартып, қартайып қалғанын дәл қазір мына жол бойының күңгірт сары сәулесінің жарығынан тұңғыш рет байқап, кәдімгідей мұңайып қалды.

“Е, кәрілік деген итің де келіп қалған екен-ау,– деп қойды ол. – Шал-кемпір болды деген осы! Құдай күш-қуаттан әлі ажыратпаса да, әлі дилы болса да, жасы түскір зымырап жылжып алпыстың үстіне де шығып қалған екен. Тұп-тура алпыс бір қазір. Енді бірер жылдан кейін “пенсияға шық” деген тықыр да таяп қалар-ау” – деп мырс етті Едіге. Бірақ пенсияға жуық арада кете қоймайтынын біледі. Бұл маңайда оның орнына адам тауып қоя салу оңай шаруа емес – жол жөндеудің шебері, стрелочник болып анда-санда біреу ауырып қалса, не демалысқа кетсе ғана ауысады, әйтпесе бесаспап жұмыскердің өзі. Жер шалғайлығы үшін, шөл далада жұмыс істегені үшін қосымша ақы береді екен деп мұның орнына біреу көз алартып жүрмесе? Әй, кім білсін. Қазіргі жастарың ішінен ондай талапкер табыла қояр ма екен.

Сарыөзектің разъездерінде тұру үшін адамда рух болу керек, әйтпесе арам қатасың. Дала – кенен, адам – ноқат. Саған жайлы ма, жайсыз ба – далаға бәрібір; далада қалау болмайды. Тұрғың келсе– тұр. Тұрғың келмесе – жолың, әне. Ал адамға бәрібір емес. Адам жер таңдағыш: оған басқа бір жерде, басқа бір адамдардың арасында балпандай бақыт бардай, ал бұл арада тағдыр оны сарсаңға салып қойғандай көрінеді де тұрады... Осындағы Шаймерден кезекшінің үш аяқты мотоциклі бар. Өзі де мінбейді, өзгеге де бермейді – үстіне шыбын қондырмайды. Ал зәуіде керек бола қалса, от алмайды. Өйткені аккумуляторы отырып қалған. Адам да сондай. Ұлы даланың қатыгездігіне шыдамасаң, әттеген-ай, неге келдім десең болды, жүйкең жүндей түтіліп, жан дүниең жүдеп жүре береді. Бір істің тұтқасында тұрып, тамыр байлап, тәуекел деп тас жұтпасаң – әлгі мотоцикл де бір, сен де бір: ебелектен де елпек, қаңбақтан қаңғалақ боласың. Вагонның терезесінен қарап, бәз біреулер: “Құдай-ау адам баласы қалай шыдайды, айнала – қу дала, маңқиған аруана!” – деп басын ұстай алады. Қайтеді, шыдағанынша – шыдайды. Үш жыл, әрі кетсе төрт жыл шыдайды, содан соң – тауыс-тәмем: разъезбен есеп айырысады да, тайып тұрады... Борандыда өмірлікке өзек байлаған екі-ақ адам болды – бірі Қазанғап, бірі – осы Боранды Едіге. Басқа келіп-кетіп жатқандар қаншама! Едіге өзіне-өзі қазы емес, әйтеуір, қайыспағаны ақиқат. Ал Қазанғап осы жерде тапжылмай қырық төрт жыл жұмыс істегенде, басқалардан  гөрі ақылы аз болды дейсіз бе? Едіге Қазанғаптың бір өзін өзгенің он шақтысына айырбастамас еді... Амал қанша, Қазанғап жоқ енді, жоқ...

Пойыздар ажырасып, бірі шығысқа, бірі батысқа қарай бет алды. Борандының темір жолы сәт-заматқа қаңырап қалды. Кенет айнала- төңірек ашылып сала берді – аспандағы жұлдыздар да баданадай- баданадай болып жарқырай түсті, жел де құлдыраңдап, малта тас төселген түйе-тайлы жотамен, шпалдардың арасымен, баяу ызың қағып, әлсін-әлсін тарс-тұрс еткен рельстердің арасымен арсалаңдап еркін есе жөнелді.

Едіге үйшікке кірмей, бағанға сүйеніп сыртта тұрып қалды. Темір жолдың арғы бетінде, айдалада жайылып жүрген түйелердің қарасыны байқалады. Түйелер ай сәулесінің астында таңды күтіп тапжылмай тұр. Олардың арасынан Едіге өзінің қос өркешті Қаранарын* таныды. Бұл Сарыөзек аймағында одан жүйрік, одан күшті түйе жоқ-ау, сірә. Сондықтан да иесі құсатып, оны да жұрт Боранды Қаранар деп атайтын. Бураның әуресі аз болмаса да, Едіге Қаранардың ерен күшін мақтан тұтатын. Қаранарды буыршын тайлағында ақтатпап еді, кейін буырқанып бура шыққан соң тіпті тиіскен жоқ.

Ертеңгі сан-сапалақ істің бірі – Қаранарды өрістен ертелетіп алып келіп, жазылап қою деп түйді Едіге. Өлікті жерлеу жұмысына керек болады. Атқарысатын жұмыс көп, бірінен соң бірі еске түсе береді...

Едіге ойлап-ойлап, ой түбіне жете алмайды, ал бұл кезде разъездің адамдары әлі қаннен-қаперсіз ұйықтап жатқан. Разъездің о басынан бұл басына дейін бір-біріне тығылып тұрған жеті-сегіз үй. Оның алтауы темір жол әкімшілігі салдырған, төбесін шиферлатқан құранды үйлер. Едіге болса, өз үйін өзі тұрғызған. Сегізіншісі – Қазанғаптың тоқал тамы еді. Үй мен үйдің арасында мал қора, дала пеші, сарай сияқты әр алуан майда-шүйде құрылыстар бар да, солардың бәрінің ортасында асқақтап су тартатын мұнара тұрады. Оның өзі соңғы жылдары пайда болған. Міне, Боранды ауылының бар аумағы осы. Ұланғайыр Сарыөзектің даласын басып өткен ұлы жолдың бойындағы кішкентай ауыл. Кішкентай болса да, күретамыр темір жолдың бойындағы разъездерді, станцияларды, қалаларды бірімен-бірін жалғастыратын буынның бірі болып, кенен даланың алақанында, өкпек желдің өтінде жалаң төстеніп қасқайып тұр. Сарыөзектің желі әсіресе қыстың күні құтырады ғой. Темір жолдың бойын, разъездің үйлерін таудай-таудай қар басып қалады. Сондықтан да бұл разъездің  маңдайшасында қазақша: “Боранды”, орысша: “Буранный” деген жазу тұр.

Едігенің есіне қай-қайдағы оралды: бұл жерге қар тазалайтын түрлі техника келгенше, Қазанғап екеуінің көрген күнін құдай адам баласына бермесін деңіз. Тау-тау қарды қолмен күреп, жанталасып, қаңтарда қарасорпа болған сол бір күндер.

Апыр-ай, өткен күнде белгі жоқ, әйтпесе күні кеше сияқты еді. Елу бір, елу екінші жылдары ақмылтық асынған қиямет қыс болды. Тек қиян-кескі майданда ғана адам өмірі бір сәттік ұлы іске; жауға шабуылға яки жау танкісіне граната лақтыруға бағышталар еді. Мұнда да солай болды. Ешкім сені атып өлтірмесе, әрине. Бірақ өзіңді-өзің пида етесің. Қол күрекпен үйме қардың қаншасын қопарды бұл сонда. Разъезден жеті шақырым жерде темір жол төбешікті тіліп өтеді. Әне, сол тұсты қар тып-типыл басып қалғанда, күндіз-түні қасарысып, қар күреген шаң болған. Жолды босат деп азынаған паровоздың әзірейілдей үнін есітпес үшін, ақ боранмен, үйінді қармен арпалысқан аламан шақта, мұндай азаптан гөрі өле кеткен жақсы-ау деген кездер де болған. Сөйткен қар да еріп кетті, өкірген пойыздар да өтті-кетті, сол бір қиын-қыстау жылдар да өте шықты. Енді бәрі ертек сияқты. Айтсаң – сенбейді. Сенсе – күледі. Осы күнгі бақылау-жөндеу бригадасының жұмысшылары анда-санда азан-қазан шумен дүр етіп келеді-кетеді. Сарыөзектің бойында сонау бір жылдары жолды үрінді қар басып қалушы еді, екі-үш адам сол сұмдықты күрекпен тазалар еді деші – сенбейді. Сенбек тұрмақ, “Олай болуы мүмкін бе, о тоба!” – деп қайран қалады. Кейбіреуі: “Оу, өйтіп жан қинап не әкеңнің құны бар еді”, – деп күс таналайтынын қайтерсің әлі. “Мені бір құдай жетектеп, бір құдай айдаса да көнбес едім”,– дейді- ау тағы. “Оу, өйтіп сорың қайнағанша, енесін бір ұрып, басқа жаққа, ақы-пұлы дұрыс,  жағдайы келісті жұмысқа  неге  кетіп қалмадыңдар?” Қауырт жұмыс болса, жұрттың бәрі жабыла істейді де, қосымша ақы және төлейді. “Е, шалдар, шалдар, сендерді ақымақ қылған ғой, сол ақымақ қалпыңда өлесіңдер ғой!..” – деп қояды-ау ыза қылғанда.

Ондай “ақылгөйлер” кездескенде Қазанғап үндемес еді, олардың өресі жетпес, өзіне ғана белгілі киелі тектес бір сырды білетін кісіше, кекес күлкімен мырс ететін де қоятын. Ал Едіге болса әлгі “білгіштермен” айтысып, кеңірдегін соза керілдесіп, шыр-пыр болып, жүйкесі жүндей түтілетін.

Қазір мына бақылау-жөндеу жүйесіндегі арнаулы вагонмен келгендер күліп отырған мәселе жөнінде Қазанғап екеуі біраз әңгімелесіп еді-ау, тіпті одан да бұрынғы жылдары басқа да көптеген мәселелерді қозғап, өзара сыр шертісетін, ол кезде мына “данышпандар” жалаң бұт жүгіріп жүрген немелер емес пе еді. Сонау қырық бесінші жылдан бері Қазанғап пен Едігенің жолы бір түсті де, екеуі талай-талай сыр ақтарған. Кейінірек Қазанғап пенсияға шықты да, қалаға барып, баласының қолында үш айдай тұрып, шыдамастан қайтып келген соң да нелер-нелер сыр шертілмеген. Марқұм Қазанғап ақылды адам еді ғой, еске түссе – нелер болмаған... Едіге сонда енді бұдан былай Қазанғап тек еске алу сәтінде ғана, естелікте ғана өмір сүретінін өзегі өртене, ап-анық сезінеді.

Кенет сырт-сырт еткен микрофон үнін естіп, Едіге үйшікке қарай асықты. Әлгі бір нақұрыстау техникадан адам даусы естілмес бұрын, құтырған боран тұрып келе жатқандай ысылдаған, гуілдеген дыбыс шықты.

– Едеке, алло, Едеке, разъездің кезекшісі Шаймерденнің даусы қырылдап естілді. – Естимісің мені, Едеке? Қалайсыз? – Естіп тұрмын, тыңдап тұрмын.

– Естимісің мені?

– Естимін, естимін!

– Қалай естисің?

– О дүниедегідей.

– Неге о дүниедегідей?

– Жә, әншейін!

– А-а... Сонымен, Қазанғап шал нетіпті ғой!

– Нетіпті?!.

– Өлгенін айтам...– Шаймерден қолайлы сөз табуға тырысқан болды.– Не деуші еді? Әлгі нетіп, әлгі ақырғы сапарға нетіп... аттанып дегендей...

– Иә,– деп шорт кесті Едіге.

“Әй, мисыз хайуан-ай,– деді ішінен, – қазаның жөнін де адамша айта алмайды.

Шаймерден сәл сәтке үнсіз қалып еді, микрофон бұрынғыдан бетер пытырлап-сытырлап, сықырлап, ар жақтағы адамның демінен шуылдап кетті. Шаймерден қайтадан қырылдай жөнелді:

– Оу, айналайын Едеке, сен әлгі нетіп, менің басымды қатырма, нетіп. Өлсе – өлді, нетіп... Менің сені алмастыра қоятын адамым жоқ. Өліктің жанында нетіп, отырмын дегенің не, Едеке? Сен жанында отырғаннан өлген адам қайта тірілмейді ғой, деп ойлаймын нетіп...

– Ал мен сенің басыңда тауықтың миындай ми жоқ деп ойлаймын,– деп шарт кетті Едіге. – Басымды қатырмаң не-ей?! Сенің мұнда келгеніңе екі-ақ жыл болды. Ал мен Қазанғаппен бірге отыз жыл жұмыс істедім. Ойлашы өзің. Арыстай азамат қайтыс болды, қаңыраған бос үйде қалай ғана жападан-жалғыз жатады?! Ата-баба дәстүрінде жоқ, адам баласы естімеген сұмдық қой.

– Жалғыз ба, жалғыз емес пе, өлген адам нетіп... оны қайдан біледі деймін де.

– Ол білмесе, біз білеміз ғой!

– Жә, жарайды, ашуланба нетіп, айқайлап, шал! – Түсіндіргенім ғой саған.

– Неғыл дейсің енді? Менің жібере қоятын адамым жоқ. Өлген адамның қасында не бар түн ішінде? Не бітіресің сонда?

– Дұға оқимын. Марқұмның сүйегіне түсемін, кебінін тігемін, бата-дұға, құран түсіремін.

– Бата оқитын сен, Боранды Едігесің бе?

– Иә, мен, бата-дұға оқитын мен.

– Мәссаған! Совет өкіметі құрылғалы нетіп, алпыс жыл болды. бұл әлі бата-дұға дейді!

Әй, тантыма! Совет өкіметінің бұл жерге қанша қатынасы бар? Адам баласы ықылым заманнан бері өлік күзетіп, дұға оқиды. Өліп жатқан мал емес, адам ғой!

– Жә-жә, оқи бер дұғаңды нетіп... тек айқайлама. Еділбайға кісі жіберемін. Көнсе – барады да, нетіп, сенің орныңа тұрады... Ал қазір, давай он жетінші пойыз келіп қалды, запастағы екінші жолды дайында...

Соны айтып Шаймерденнің үні өшті, микрофонның кілті тырс етіп жабылды. Едіге тысқа шығып, стрелкаға асықты. Запастағы екінші жолды бұрып тұрып: “Еділбай көнер ме екен, көнбес пе екен?” деп қойды. Қайсыбір үйлердің шамдары жарқ-жұрқ етіп жанғанын көріп, кәдімгідей Үміті тіріліп, арқаланып қалды: қанша десе де, адамдардың ар-ұяты бар ғой. Иттер абалай бастады. Демек, әйелі үй-үйді қыдырып, Борандының жұртын оятып жүргені.

Әне-міне дегенше жүз он жетінші келіп, екінші запас жолға тұрды да, қарама-қарсыдан мұнай тартқан кілең цистерналы состав та жетті. Екі пойыз екі жаққа: бірі – шығысқа, бірі – батысқа қарай тартып отырды... Түнгі сағат екілер шамасы. Аспандағы жұлдыздар баданадай- баданадай болып жарқырай түсті. Ай да толықсып, Сарыөзек даласының үстіне ерекше бір пейілі түсіп, бозғылт сәулесін еселеп себелегендей болды. Жұлдызы шүпірлеген алыс аспан астында керіле түсіп, Сарыөзектің шексіз сары даласы жатты. Оның төсінен тек түйелердің сүлбесі, оның ішінде Қаранардың қарасыны ерекше ірі көрінеді; таяу жатқан бел-белестердің қырқалары қылаң береді; темір жолдың екі қапталындағы өзге дүние түннің түпсіз тереңіне сүңгіп кеткен. Түн самалы мүлгіместен ызың қағып, талмай еседі.

Еділбай келе жатқан жоқ па екен деп Едіге үйшіктен бір шығып, бір кіріп, тыным таппады. Сөйтіп жүргенде бір бүйірден әлдеқандай аңды көзі шалып қалды. Ол түлкі еді. Көздерінен жасыл сәуле жылт-жылт етіп, құбылып ойнайды. Түлкі телеграф бағанының түбінде сүлесоқ тұр: не ары қашпайды, не бері жақындамайды.

– Сен қайдан жүрсің?– деп күбірлеп Едіге саусағын безеп қойып еді, түлкі сескенер емес.– Қарай гөр! Бәлем, сені ме!– деп Едіге аяғымен жерді тепсініп қалды.

Түлкі жалт беріп, әрірек барып, Едігеге қарап шоқиып отырып алды. Едігенің бір байқағаны түлкі не бұған, не бұл жақтағы әлденеге кедерлі-мұңлы көзбен тесіле қарап қалған сияқты көрінді. Мұнда не іздеп, не дәметіп келді екен? Электр шамының жарығына алданып келді ме, әлде аштық айдап келді ме екен? Бұл арасы Едігеге жұмбақ болып көрінді. Ау, құдай, өзі айдап келіп тұрғанда, таспен тарс еткізіп неге ұрып алмасқа? Едіге еңкейіп, жерді сипалап, ірірек тас іздеп тауып алып, дәлдеп тұрып, сермей берді де, қолы сылқ етіп түсіп кетті, тасты тастай салды. Тіпті лезде терлеп қоя берді. Апыр-ай, адам баласының ойына нелер кіріп-шықпайды десеңш! Сұмдық-ай, түлкіні таспен ұрып берейін дегенде әлдекім айтқан бір жайт сап етіп есіне түсті, кім айтып еді соны? Жол жөндеуші қулардың бірі ме еді, әлде әлгі суретші ме, жоқ, сірә, Сәбитжан шығар? Иә, сол ғой, бар болғыр, әйтеуір, жұртты аузына қаратпақ болып, ойдан- қырдан айтпайтын әңгімесі жоқ. Қазанғаптың ұлы Сәбитжан ғой: адам өлгенде оның жаны басқа бір хайуанға ауысады деген.

Апыр-ай, көрер көзге көпе-көрнеу көкемылжың болып өскенін айтсаңшы. Бір қарасаң – тәп-тәуір жігіт сияқты. Білмейтіні жоқ, жағын безеп сайрап тұр, ал бірақ, берекесіз болғанда берекесіз. Әкесі марқұм оны оқытпаған интернат, институт атаулы бұл төңіректе, әй, қалмаған шығар. Бірақ не керек, жөнді адам шыға қоймады. Мақтанқұмар, тост көтеріп, көпіртіп сөйлеуге әуес-ақ, бірақ пәтуа жоқ. Әкеге тартып ұл тумас, дипломы бар деп кеудесін кергенмен Қазанғаптың тырнағына да татымас боркемік болып шықты. Е, мейлі, тәңірі бетінен жарылқасын, қалқайып тірі жүрсе болыпты да?

И-е, сол Сәбитжан ғой, Үндістанда бір ілім бар екен деген. Сол ілімнің болжауы бойынша, адам өлген соң оның жаны басқа бір мақұлыққа ауысатын көрінеді. Ол, әйтеуір, бір жануар, тіпті құрт- құмырсқа болуы да мүмкін екен. Әрбір адам өзі әлі адам болып тумай тұрғанға дейін әлдеқандай жәндік бейнесінде өмір сүретін көрінеді. Ол не құс, иә аң, тіпті жылан болуы да мүмкін. Сондықтан ол елде тірі жәндікті өлтіру үлкен күнә саналады екен. Жолында не кездессе де, өлтірмей, иіліп тұрып жол беретін көрінеді.

Е, бұл он сегіз мың ғаламда нелер жоқ десеңші. Бірақ ақиқатын біліп келген ешкім жоқ. Әлем шексіз, адам бәрін біліп тауыса алмас. Енді Едіге әлгінде түлкіні тас жіберіп ұра берейін дегенде: “Апыр- ау, Қазанғаптың жаны, рухы түлкі болып келіп тұрған жоқ па екен?” деп ойлады ғой. Рухы түлкіге ауысып, қаңыраған жаман үйде жата- жата жалғызсырап, өзінің ең жақын досы Едігені іздеп келіп тұрмаса не қылсын?! “Алжи бастаған шығармын” – деп өзін-өзі сөккендей болды Едіге. – Қайдағы қайдан келді басыма? Түу, бар болғыр! Алжиын деген шығармын”.

Сөйтсе-дағы, түлкіге ақырын-ақырын таяп келіп, ол адамның тілін түсінетіндей-ақ:

– Сен бара ғой. Бұл жерде тұрма, далаға кет. Естимісің? Бар, бара ғой. Тек арғы бетке өтпе, ол жақта иттер бар. Тәңірі жарылқасын, далаға тарт! – деп сыбырлады.

Түлкі бұрылып алды да, бүлкілге басып тайып тұрды. Бірер рет артына бұрылып қарап-қарап қойды да, түн қараңғысына сүңгіп, көрінбей кетті.

Бұл екі арада разъезге тағы бір пойыз келіп те қалды. Доңғалағы тарсылдап, қараңғы түннің қойнын ашып, буалдыр сәулесінен шаң бұлдырап пойыз бірте-бірте жүрісін баяулатты. Пойыз тоқтаған кезде пысылдаған-ысылдаған паровоздың терезесінен машинист басын шығарып:

– Ей, Едеке! Борандының Едігесі, ассалаумаәлей-кум! – деді.

– Үәлейкүм-ассалам!

Бұл екі корабльдің екеуі де космосқа “Конвенция” авианосецінен берілген команда бойынша ұшырылып еді. Ал “Конвенция” Біріккен Совет-Американ “Де-миург” программасы басқармасы орталығының жүзіп жүрген базасы еді.

“Конвенция” авианосеці Тынық мұхитта, Алеут аралдарынан солтүстікке қарай, Владивосток пен Сан-Франциско қалаларының дәл орта тұсында тұрақты жүзіп жүрген. Біріккен Басқару Орталығы– қысқартып айтқанда – Бірбасор – бұл кезде әлгі ракеталардың, “Трамплин” орбитасына ұшып шығуын шыдамсыздықпен қадағалап тұр еді. Әзірге бәрі сәтті сияқты. Енді “Паритет” станциясымен жіктесу міндеті тұр. Бұл міндет әрі десе өте күрделі еді. Өйткені әлгі ракеталар “Паритетпен” бірінен соң бірі кезекпен келіп тіктеспейді, екеуі екі басынан бірден, бір мезгілде келіп түйісуі тиіс еді.

“Паритет” міне он екі сағаттан асты, “Конвенциядан” жіберілген Бірбасордың сигналдарына жауап бермей қойды; өзімен жіктесуге бара жатқан ракеталардың сигналдарына да “Паритет” тырс етпеді... “Паритеттегі” космонавтарға не болғанын жедел анықтау керек болып тұр еді ғой...

II

Бұл өлкеде пойыздар шығыстан батысқа қарай, батыстан шығысқа қарай жүйткіп жатады...

Бұл өлкеде темір жолдың қос қапталынан басталып сахара сар даланың кіндік тұсы – Сарыөзектің ұлан-ғайыр жазығы көсіліп жатады. Бұл өлкеде қашықтық атаулы, уақыттың Гринвич меридианы бойынша өлшенгендей, темір окоптың алыс-жақындығына қарай өлшенеді. Ал, пойыздар шығыстан батысқа, батыстан шығысқа қарай жүйткіп жатады...

Боранды разъезінен наймандардың ру зираты Ана-Бейітке дейін егер Сарыөзектің даласымен төтесінен салса отыз шақырымдай болып қалады. Ал айдалада, жолсызда адасып жүрерміз десе, темір жолмен жарыса жүріп отыратын қара жолға түсу керек. Бірақ онда жол ұзарады. Онда Қисықсайдың ойпаңынан Ана-Бейітке дейін едәуір жерді одағайлата жүруге тура келеді. Бірақ басқа амал жоқ. Ең кемі – барары отыз, қайтары тағы отыз шақырымдай. Ал енді сол Ана-Бейітке барар жолды Едігеден басқалары білмейтін. Көнеден сақталған Ана-Бейіт деген зират барын, соған байланысты толып жатқан аңыз-әңгімелер барын басқалар білетін, бірақ өздері барып, көздерімен көрген емес. Бұл уақытқа дейін бастарына ондай күн түскен жоқ еді. Темір жолдың бойындағы сегіз үйлі Борандыда көп жылдан бері тұңғыш рет өлік шығарылмақшы. Бұған дейін бір сәби қыз бала ентікпеден шетінеп еді, оны ата-анасы өз еліне, Орал облысына апарып қойып келді. Бұдан біраз жыл бұрын Құмбел станциясының ауруханасында Қазанғаптың кемпірі Бекей қайтыс болғанда, ол сол Құмбелдегі зиратқа қойылды.

Марқұмды Борандыға әкеліп жерлеудің реті жоқ еді. Құмбел – бұл Сарыөзек өлкесіндегі ең үлкен станция, әрі десе мұнда Қазанғаптың қызы Айзада, маскүнем, берекесіз де болса, әйтеуір, күйеу баласы тұрады. Марқұмның бейітіне көз қырын сала жүрер деген. Бірақ онда Қазанғап тірі еді ғой. Кемпірін қалай жайғастырарын өзі шешіп еді ғой.

Ал енді Қазанғаптың өзін қалай аттандырмақ? Жұрт енді осы тығырықта тұрған.

Едіге айтқанынан қайтпады.

– Әй, жігіттер, болмайтын әңгімені не қыласыңдар, – деп жастар жағын жасқап қойды. – Қазекең сынды кісіні бабалар жатқан Ана- Бейітке апарып қоямыз. Марқұмның айтқан арызы солай. Ақырғы тілегін орындау бізге парыз. Кәне, көп сөзді қойып, іске кірісейік. Жол жырақ. Таңсәріден қозғалмасақ болмас-ты...

Бәтуалы сөз Едігеден шығатынын жұрттың бәрі мойындады да, соның айтқанына тоқтады. Айтпақшы, Сәбитжан біраз қиқайып отырды. Хабар тиісімен-ақ, жүк таситын пойызбен жетіп келген. Жолаушы таситын пойыз Борандыға тоқтамайды ғой. Әкесінің өлі- тірісін білмесе де, Сәбитжанның, әйтеуір, жеделдетіп жеткеніне Едіге елжіреп, бір қуанды дейсің. Ә дегенде екеуі құшақтасып көрісіп, ортақ қайғыдан үгіліп бір ағыл-тегіл жыласын кеп. Кейін Едіге өз қылығына өзі таңданғаны бар. Сәбитжанды кеудесіне қысып, еңкілдеп жылап тұрып: “Айналайын-ай, келгенің қандай жақсы болды, келгенің қандай жақсы болды” – дей берген. Сәбитжан келгеннен Қазанғап тіріліп кететіндей, қоймай қайта- лады-ау. Неге мұнша егілгенін Едіге өзі де түсінбейді, бұрын бүйтіп өмірінде жылап көрген емес-ті. Қазанғаптың қаңырап қалған жатаған жаман үйінің алдында тұрып, екеуі көпке дейін еңіреді. Едігенің жүйкесін әлдене босатып жіберді... Сәбитжанның көз алдында өскені еске түсті. Жап-жас бала еді, әкесі жанындай жақсы көруші еді. Құмбелдегі теміржолшылардың балалары жатып оқитын мектеп-интернаттағы Сәбитжанға Едіге Қазанғап екеуі біресе пойызбен, біресе түйемен кезек-кезек барып, баланы біреу-міреу шекесінен шертіп қоймады ма екен, өзі бұзықтық жасап қоймады ма екен, оқуы қалай екен, мұғалімдері не айтар екен деп, жағдайын ұдайы біліп тұратын. Ал каникулдан қайтарда, бала сабағынан қалып қоймасын деп, боранға да, қарға да қарамай, тонға орап алып, Құмбелге жеткізіп салатын. Қайырылмас қайран сол бір күндер! Бәрі де бір күнгідей болмай, көрген түстей, сағымдай өтті-кетті. Енді міне, алдында зіңгіттей жігіт тұр. Сол бір кездегі сәбиден еміс-еміс елес қалған: бадырақ көз, езу жимас, күлегеш. Тек енді көзілдірік киетін болыпты. Жәпірейтіп қалпақ киіп, мыж-мыж галстук тағып алыпты. Бұл күнде қызметі облыс орталығында, содан да ірі, лауазымды болып көрінгісі келеді, бірақ өмір деген мұттайым, лауазымды бастық болу оңай емес. Өзі талай шағынып айтқандай, арқа тұтар қолдаушың, тамыр-таныс, туысқаның болмаса – бәрі бекер. Боранды дейтін разъездегі әлдебір Қазанғап дегеннің баласы кімнің шікәрасы? Алда, байғұс-ай десеңші! Енді сол жаман-жәутік әкеден де айырылып қалды. Өлі арыстаннан тірі тышқан артық, жаман да болса, әкесі еді, енді құдай оны да қоймады.

Жылап-сықтау тыйылып, тіршілік қамын ойласатын да мезгіл жетті. Сөйтсе айналайын білімпаз Сәбитжан әкесін құрметтеп шығарып салу үшін емес, апыл-ғұпыл көме салу үшін келген болып шықты. Әкесінің жүзін жасыра салып, ізінше қайтып кетпекші екен. Ау, жер түбіндегі Ана-Бейітке сандалып не керек, табалдырықтан аттап шықсаң дүниенің қиырына дейін Сарыөзектің қу даласы көсіліп жатқан жоқ па? Жер жетпей ме сонша! Осы ауылдан ұзамай-ақ, темір жолдың бойындағы бір төбешіктің басына қоя салуға болады ғой. Өмір бойы жұмыс істеген жері осы, кәрі теміржолшы жатсын темір жолдың бойында пойыздардың ары-бері ағылып өткенін сезіп. Сәбитжан былай жосыды. Тіпті “өлгеннің сауабы көмген”, деп ескі қағиданы да еске салып қойды. Бәрібір емес пе, әйтеуір, ит-құсқа жем болмайтындай, жүзі жасырылса – болды емес пе, мұндайда созбалаңдатпай, өлікті тез жөнелткен жөн. Ақылды Сәбитжан осылай жосыды.

Осылай жосып ол өзін-өзі ақтаған болды: жұмысбасты адам, бастықтардан әке-көке деп сұранып шыққан. Зират алыс па, жақын ба – онда бастықтардың қанша шаруасы бар. Айтқан уақытта – жұмыста бол! Бөтен сөз жоқ. Бастықтың аты – бастық, қаланың аты – қала. Сәбитжанның бөспесін естіп, Едіге өзін-өзі кәрі ақымақ деп бір күстәналады дейсің. Марқұм Қазанғаптан бола тұра, болымсыз туған мына бір сілімтікті жаңа ғана құшақтап тұрып егіле жылап, еңкілдегені есіне түсіп, ұяттан беті дуылдап, өзін-өзі аяп кетті. Үйдің іргесіне текшелеп жиған ескі шпал ағаштың үстінде бесеуі отырған. Едіге олардың арасынан тұра келді де ішіне ызасы сыймай булықса да, дәл бүгін марқұм Қазанғаптың аруағын сыйлағандықтан ғана, тілдеп-тілдеп жібере жаздап, өзін-өзі әрең тежеді. Бар айтқаны: – Әлбетте, айнала жер көп қой. Бірақ өзге жұрт өз жақынын қай жер болса, сол жерге көме салмайды. Сірә, сол тегін болмас. Әйтпесе біреу ауылдың іргесіндегі жерді аяп тұр дейсің бе? – деп тоқтап еді, борандылықтар үн-түнсіз тыңдап отыр екен. – Кеңесіп, келісіңдер, мен шаруа жайғайын.

Соны айтып, ашу-ызаға булыққаннан бет-аузы сиықсыздана қарауытып, бәледен әрі кетіп отырды. Қабағынан қар жауып, қастары түйісіп кетті. Морт мінезді, адуын адам ғой Едіге. Оны жұрттың Боранды Едіге деп жүруінің бір мәні – осы бұрқ-сарқ еткен мінезі еді. Әгәрім, дәл қазір Сәбитжан жеке-дара отырса, ол арсыздың бет-жүзіне қарамай, өмір бақи есінен шықпастай етіп, оның иттігін бетіне шыжғырып басар еді. Бірақ қатындарша бажылдасып жатқысы келмеді. Қатындар демекші, аз ауылдың әйелдері сыпсыңдап,  бұрқылдасып жүр: әкесін жерлеуге емес, мейман боп келгендей ғой мынау өзі. Көк тиынсыз, екі қолын мұрнына тығып келгені несі құдай-ау! Басқасы-басқа, бір пәшке шай ала келсе қайтеді. Әлгі қаладағы сұрқия әйелін айтсайшы, әйелін. Туған атасы өліп жатқанда, аруағын сыйлап, ататайлап келіп, жылап-сықтап, жоқтаса қайтеді, көргенді келін құсап. Ар- ұяттан ада болған қаланың қаншығы! Шал байғұс әлі шаруасы шайқалмай, екі сауын інген, он-он бес қозылы қой ұстап тұрған кезде қайын атасы жақсы еді. Ол кезде келіні қайта-қайта келіп, ақыры айтқанын істетті: малдың бәрін сатқызып, шалды өз қолына алған болды да, ақшасына мебельді де, машинаны да қолға түсірді. Сол-сол екен, шал отырса – опақ, тұрса – сопақ түкке керегі жоқ болды да қалды. Енді қарасын да көрсетпейді. Борандының әйелдері осыны айтып шатақ шығармақшы еді, Едіге тоқтатып тастады. “Мұндай күні үндеріңді шығара көрмеңдер, ойбай, өздері білсін, біз шатаспайық”, – деді. Едіге мал қораға қарай бет алды. Қаранарды өрістен ертелетіп айдап келіп, байлап қойып еді, анда-санда бақырып қойып тұр екен жануар. Соңғы аптада түйелер келісімен қосылып екі рет келіп құдықтан су ішкені болмаса, Боранды Қаранар ұдайы өрісте бос жүрген. Соған жаман үйреніп, тісін ақсита ақырып-бақырып, өрісті аңсап, байлауға көнбей құдай ұрып тұр, залым неме. Ноқтаға үйренбесе, о да бір тозаққа түскендей нәрсе ғой.

Жағдайдың осылай боларын күн ілгері білсе де, Сәбитжанның әлгі сөзінен мүлде көңілі қалған Едіге, Қаранардың қасына келді. Бұл ақымақ өз әкесінің өлігін шығарып салуға қатысудың өзін әлдекімге міндет қылатын сияқты-ау. Әкесінің өлімі өзіне масыл болып жабысқандай, содан өйтіп-бүйтіп апыл-ғұпыл құтыла салғысы келгендей сыңайы. Едіге соған бола сөзін қор қылып жатқысы келмеді, сөзіне татитын адамның сықпытын көрмеді, бәрібір Едігенің атқаратын міндет, әрі десе ауылдастары да қарап қалмай, қолғабыс етіп жатыр. Жол бойындағы жұмыстан қолы бостардың бәрі ертеңгі өлік шығарып, қаралы ас беру жұмысына белсене кірісіп кетті. Әйелдер үй-үйден ыдыс-аяқ жинап, самаурындарын ысқылап тазалап, қамыр ашытып, бауырсақ пісіре бастады. Еркектер жағы шелекпен су тасып, қара май сіңген ескі шпалдарды жарып, отын дайындады. Бұл шөл далада отын да судай қат еді. Жұмысбасты адамдарды алаңдатып, қай-қайдағыны бөсіп, Сәбитжан аяққа оралғы болды. Облыста кім қандай қызметте, кім орнынан алынды, оның орнына кім барды деген сияқты қысыр әңгіме. Ал атасының қазасына өз әйелінің келмей қалғаны қаперіне кіріп шығар емес. Қызық-ау, құдая тоба!

Әйелінің келмеген себебі: шетелдік меймандар қатысатын әлдебір конференцияда болуы керек екен. Сәбитжанның әйелі болмаса, конференция қараң қалатындай. Ал марқұм Казанғаптың немерелері неге келмеді, деп ешкім қазбалап жатқан жоқ. Сәбитжанның балалары болашақта институтқа түсу үшін тәуір аттестат алмақ болып, оқу үлгерімі жолында күресіп жатса керек. “Бұл жұрт не боп барады! – деп күйіп-пісті Едіге ішінен. – Бұлар үшін өлімнен басқаның бәрі қадірлі!” – Едігенің жаны жай таппады: – “Бұлар өлімді сыйламаса, тіршіліктің қадірін қайдан білсін! Бұлар қалай, не үшін өмір сүріп жүр өзі? Өмірдің мәні не сонда бұлар үшін?”

Едіге ашуын Қаранардан алып: – Неменеге бақыра бересің, қолтырауын? – деп айқай салды. – Аспанға қарап аңырайсың келіп, аспанда сені құдай естіп тұрғандай! – Едіге өзінің бурасын әбден шыдай алмай кеткенде ғана “қолтырауын” деп сөгуші еді. Осында келіп-кетіп жүретін жол жөндеушілер қоя, Қаранардың ақсиған тісін, ақырған түрін көріп қолтырауын атап жүрген. – Бақыра берме, қолтырауын, тісіңнің бәрін қағып тастармын, бәлем!

Түйені жазылау керек еді, осы іске алданып, Едігенің ашуы тарқайын деді. Боранды Қаранардың кескін-келбеті, түр-тұлғасы келісті-ақ еді, өзі де жардай болатын. Едіге жаңа көргендей, сүйсіне қарап қалды. Едіге бойдан кенде болмаса да, Қаранардың басына созса қолы жетпес еді. Едіге ебін тауып, бураның бұйдасын тартып, басын иіп, қамшының сабымен күс-күс тізесінен қаққылап, даусын жекіре шығарып, сескендіріп, әрең дегенде шөгерді-ау, әйтеуір. Бура барынша бақырып-шақырып, ақыры қожасының дегеніне көніп, тізесін бүгіп, кең кеудесін жерге төсеп, шөге түсті  де, тынышталды. Едіге ашаға кірісті.

Түйені бабымен әбзелдеу үй тұрғызғандай күрделі шаруа ғой. Аша деген түйенің үстіне апарып қондыра салатын ер-тоқым емес, машақаты көп, машықтанбаған адамның қолынан келмес тіршілік, әрі десе Қаранардай алыпты әбзелдеу үшін қолыңның қаруы да аз болмау керек.

Бураның Қаранар атануы да тегін емес: басының, мойнының шудасы тізесіне дейін салбырап, қап-қара болып келеді, келте құйрығының ұшы да қара; ал иір мойнының үсті, төс, бауыры, сауыры– бәрі керісінше сарғыш жүнді болып жаратылған. Серіппелі қос өркеш мұнарадай тікірейіп, бураның мерейін өсіріп тұрғандай айбынды келбет береді. Буырқанған Қаранар түр-түсімен де, жартастай жаратылысымен де көрікті ғой. Өзі де қазір жиырмадан асқан шағында бура болып бұрқылдап, жарап жүрген кезі еді. Ойсылқара жарықтықтың тұқымы көп жасайды. Ікі-саннің бестігі шықпай боталамайтыны да содан шығар. Содан соң да жыл сайын емес, екі жылда бір боталайды ғой. Тірі жәндіктің ішінде баласын құрсағында ең көп көтеретін – он екі ай көтеретін жануар тек осы түйе тұқымы.

Едіге бұл түліктің қадірін білер еді де, Қаранарды ұдайы бабында ұстайтын. Түйе малының берекесінің белгісі – өркеші ғой. Өркеші баладай болып, тіп-тік тұрса, жануардың күйлі болғаны. Едігенің соғыстан жаңа ғана оралып, осы Борандының разъезіне жұмысқа тұрған кезі. Әне, сонда Қазанғап Едігеге ерулігің болсын деп үйректің балапанындай үрпиген, нәп-нәзік, әлі емшектен шықпаған шінжәу ботаға ен салып, бәсірелеп беріп еді. Сол болбыр ботадан Қаранар шықты ғой кейін.

Ол кезде Едіге қылшылдаған жігіт еді, шіркін! Борандыда сақал- шашым ағарғанша тұрып қалам деп үш ұйықтаса түсіне кіріп пе ол кезде? Бұл күнде жас кезінде түскен суретке анда-санда қарап қойып, өз көзіне өзі сенбейді: адам танымастай өзгеріп, аппақ қудай болып кетті. Тіпті қасына дейін ағарғанын айтсаңшы. Бет-әлпеті, әрине, өзгерген. Бірақ егде тартқан жасына қарамай, әлі де қунақы, қол-аяғы жеңіл. Әйтеуір, өзінен-өзі әуелі мұрт қойды, содан соң сақал қойды. Ал енді сақалын қырдырайын десе жалаңаш қалатындай ыңғайсызданады. Сол бір ілкі шақтан бері ықылым заман өтіп кеткен сияқты.

Мына қазір Қаранарды жазылап жүріп, арыстанша ақырып, шудалы қара басын бұрып қарап, бұрқ-бұрқ еткен бураға анда- санда айқайлап, қолын көтеріп жасқап қойып, сонау бір жас шағын еске алып, жаны жадырап сала бергендей болды...

Едіге Қаранарды шөгеріп қойып, көпке дейін әбзелдеумен әуре болды. Бұ жолы бураны жазыламас бұрын үстіне ескіден қалған жәдігер жабумен жабулады. Жабу жіптен шашақталған, оқа-зермен оюланған, хас шебердің қолынан шыққан аяулы, қымбат мүлік еді. Үкібала оны көзінің қарашығындай әлпеттеп сақтап жүретін. Қаранарды мұнымен соңғы рет қашан жабулағаны Едігенің есінде жоқ. Міне, енді жабулаудың реті түсті... Жазылап біткен соң, Едіге Қаранарды нұқып-нұқып орнынан тұрғызды. Бураны айналдыра қарап шықты да, өз өнеріне көңілі толып, масаттанып қалды. Шашақты жабу жабылған, шашау шықпай жазыланған Қаранардың тұрысында салтанатты һәм құдіретті бір көрініс бар еді. Көрсін жастар, әсіресе, әлгі Сәбитжан көрсін. Көрсін де қадірлі адамды ақырғы сапарға жөнелтіп салу қайғылы шаруа болса да әуре-сарсаң, қолбайлау тіршілік емес, адамгершілік, аруақ сыйлаған білімділік, ұлы іс екенін білсін, түге! Біреулер кісі жөнелткенде музыка тартқызып жатады, біреулер жалау жықтырады, ал енді біреулер тарсылдатып аспанға мылтық атып жатады, бәз біреулер гүл шашып, венок қойып жатады...

Ал Борандының Едігесі ертең ертемен  шашақты жабуын желбіретіп Қаранарға мінеді, Қазанғапты соңғы сапарға алып шыққандардың алдын бастап, Ана-Бейіт жолына қарап бет алады. Сарыөзектің ұлан-ғайыр құла даласын кесіп өтіп бара жатып, Қазанғапты еске алады. Қазанғаптың тілегін орындап оны бабалардың зираты – Ана-Бейітке апарып ақырғы мекеніне жайғастырады. Солай деп түйген уәделері бар о бастан. Ана-Бейіт алыс болсын, жақын болсын, бәрібір, Едігенің Қазанғапқа берген уәдесін, Қазанғаптың арыз-тілегін ешкім де, тіпті марқұмның бел баласы Сәбитжан да бұза алмас...

Бұл шешімнің бұлжымасын білсін жұрт, соның үшін Қаранар жабуланып, әбзелденгенін көрсін жұрт.

Көрсін бәрі, көрсін жұрт. Едіге Қаранарды бұйдасынан жетектеп, аз ауылдың үйлерін айналып шығып, Қазанғаптың, жатаған жәутік үйінің алдына келіп тоқтады. Көрсін бәрі. Борандының Едігесі уәдесін жұта алмайды. Тек мұны дәлелдеймін деп бекер шыр-пыр болады. Жұрт онсыз да біледі ғой. Едігенің түйені әбзелдеумен әлек болып жүргенін көріп ұзынтұра Еділбай сәтін тауып Сәбитжанды оңаша шығарып алған-ды.

– Жүр, анабір көлеңкеге барып отырып, әңгімелесейік. Әңгіме ұзаққа созылған жоқ. Еділбай мәймөңкелеп жатпастан, тоқ етерін бір-ақ айтты: – Ал, Сәбитжан, әңгіме былай: бұл жарық дүниеде әкеңнің Боранды Едіге сияқты досы барына шүкір деп, құдайға мың да бір құлдық қыл, білдің бе. Марқұмды ақ жуып, арулап қоюға кесір етпе, білдің бе. Ал, асығады екенсің – жолың әне, біз сені ұстамаймыз. Сен үшін әкеңнің мүрдесіне бір уыс топырақты мен- ақ сала саламын!

– Әке менікі, не істеуді өзім білемін,– деп Сәбитжан қоқиланып келе жатыр еді, Еділбай оны шорт үзіп:

– Әке сенікі-ау, ал сен өзің кім екеніңді біле алмай, сандалып тұрсың ғой!

– Айттың-ау, сен де,– деп Сәбитжан ыға бастады.– Жә, жарайды, бүгін керілдесетін күн емес. Ана-Бейіт болса – Ана-Бейіт болсын, онда тұрған не бар, тек алыс қой дегенім ғой...

Сонымен бұл әңгіме тыйылған. Едіге Қаранарды жабулап, Қазанғаптың үйінің алдына әкеліп байлап, борандылықтарға: “Әй жігіттер, бекер сөз не керек, мұндай азамат арысымызды Ана- Бейітке апарып қоямыз...” – дегенде ләм деп ешкім қарсы келмей, бәрі де ризалық білдірді.

Сол күнгі кеш пен түнді Борандының аз ауылы Қазанғаптың үйінің ауласында өткізді. Ауа райы да қолайлы еді. Күндізгі аптап ыстықтан кейін кешке қарай күрт салқындап кетті. Сарыөзектің күзі жақындап қалып еді. Әлемде желсіз, ың-жыңсыз, ұлы тұнжыр тыныштық мүлгіп тұр. Кешкі алагеуімде-ақ қой сойылып, ішек- қарны аршылып, еті боршаланып, ертеңгі қаралы асқа бәрі дайын болып қалған. Әл-әзір түтіні бықсыған самаурындарды ортаға алып, борандылықтар шай ішіп, әжік-күжік әңгіме айтысып отырған. Ертеңге керек шаруаның бәрі дерлік тындырылған, енді тек ертең- ертемен Ана-Бейітке жол тарту қалып тұр. Кәрі кісінің қазасында арсыл-гүрсіл аһылап-үһілей бермес болар, борандылықтар да мына бір тымық тұнжыр кешті шүйіркелесіп қана, мәйектей ұйып ынтымақпен өткеріп жатқан.

Ал Борандының разъезінде әдеттегідей пойыздар келіп-кетіп, жыртылып-айырылысып, бірі шығысқа, бірі батысқа жүйткіпжатты... Ана-Бейітке аттанар таңның алдындағы кеш осылай тап-тамаша еді, кенеттен бір кездейсоқ келеңсіз жағдай кездесе кеткені... Сол екі ортада жүк таситын пойызбен Айзада күйеуі екеуі келе қалсын. Айзада ауылдың шетіне кіргеннен аңырасын. Оны Борандының әйелдері қоршап ортаға алып, бәрі қосылып ұлардай шуласын. Әсіресе Айзадаға қосылып Үкібала егіліп жыласын-ай келіп.

Үкібаланың Айзада байғұсқа жаны ашығаны рас еді. Екеуі де армансыз-ақ ақтарылып, солқылдады-ай келіп. Едіге Айзаданы: “Тағдырдың салғанына көнесің де, өлгеннің артынан өлмек жоқ, сабыр ет!” – деп жұбатып көріп еді, Айзада басыла қоймады.

Кейде өзі осылай болады. Әкесінің өлімі қай-қайдағы толып жатқан қайғыны қозғап кеткен себеп сияқты. Көптен бері қағанағында тығылып тұрған запыранның тығыны атылғандай болды. Шашы қобырап, бет-аузы көнектей болып ісіп кеткен Айзада өліп жатқан әкесіне мұңын шағып, дауыс қылып: “Талайсыз мен сорлыны кімге тастап кеттің, енді мені кім есіркейді?” – деп жылады. – Байдың түрі болса – анау, айықпас араққұмар, маскүнем, балаларым болса тірі жетім сияқты, әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоқ, станция басында қаңғып жүріп, бұзық болып кетті. Әлден бұлай болса, ертең қарақшыға айналып, пойыз тонап, топаны шығады ғой. Үлкені болса, араққа ауызданып, ішетінді шығарды. Үйге милиция келіп ескертіп те кетті: тыймасаңдар, іс прокурорға тапсырылады деп кетті. Алты бірдей жүгірмекке жалғыз өзім не істей аламын, құдай, сорлатқан құдай! Әкесінің түрі анау, оған қара аспанды су алса да бәрібір! Мені аяйтын кім қалды енді, қу құдай! Айзада айтса-айтқандай, күйеуі сасыған арзан сигаретті бұрқыратып, үн жоқ, түн жоқ, бейшара құсап, мүжіліп отыр. Қанша дегенмен, қайын атасының қазасына келді ғой мұңайып, басы салбырап, жүнжіп кетіпті. Әйелінің айқайы – үйреншікті нәрсе.

Айқайлайды, ойбайлайды, ақыры шаршап қояды... Бірақ орынсыз жерден Сәбитжан киліккені ғой. Бәле содан басталды. Сәбитжан әпкесін ұялтпақ еді: “Бұл не сұмдығың? Құлақ естіп, көз көрмеген сұмдықты қайдан шығардың? Әкеңнің қазасына келдің бе, әлде өзіңді-өзің масқаралайын деп келдің бе? Қай заманнан бері қазақтың қызы өзінің құрметті әкесін сен сияқты жоқтайтын болған еді? Қазақ әйелдерінің бұрын айтқан ұлы жоқтау сөздері аңызға, ән-жырға айналып, ұрпақтан-ұрпаққа, ғасырдан ғасырға жеткен жоқ па? Олар жоқтау айтқанда өліден өзгенің бәрі елжіреп, егіліп жылар болған; сай-сүйегіңді сырқыратып, өкпе-бауырыңды елжіретіп, жүрегіңді сыздатқан сол ұлы жоқтау қайда енді? Жоқтау айтқанда, өлген адамның қадір- қасиеті, тірлігінде істеген ерлігі мен жақсылығын жер-көкке сыйғызбай мадақтап, марапаттар еді. Әне, бұрынғы қазақ әйелдері қандай болған! Ал сенікі не жөн? Осы жерге жоқ-жітігіңді, кем- кетігіңді, қорлық-зорлығыңды айтуға келіп пе едің?!

Айзада да осы сөзді күтіп тұрғандай-ақ шап ете қалды. Бұрынғы- бұрынғы ма, айқайдың көкесін енді салды. “Ау, сен қайдан ақылды, оқымысты бола қалдың, а? Сен әуелі ана әйеліңді үйретіп ал! Сен әлгі сылдыраған сұлу сөздеріңді әуелі соның құлағына құй. Ал жоқтаудың жоралғысын көрсететін әйелің қайда сенің, неге келме- ген? А, сол сенің алған жарың келіп, атасына мадақтап жоқтау айтса жарасар еді да, өйткені оның тірі кезінде жәдігөй қатыныңмен екеуің сығарға битін, үрерге итін қалдырмай тонап әкетпеп пе едіңдер, ей тумай туа шөккір, тірідей таладыңдар ғой әкемді! Әне менің байым, маскүнем де болса келіп отыр, әйтеуір. Ау, сенің нақсүйер, ақылы дария қатының қайда деймін?

Жаны қысылған Сәбитжан: “Мына қатыныңды тыйсаңшы”, – деп Айзаданың күйеуіне айқай салды. Сөйтіп еді, Айзаданың күйеуі ақиланып шыға келді де, қайта Сәбитжанның өзін алқымынан ала түсті. Борандылықтар жезделі-балдызды екеуін әрең дегенде ажыратты. Жұрттың бәрі жиіркенердей, сондай бір жұғымсыз, масқара жағдай өтті. Едігенің жігері құм болды. Ол бұлардың пәс адамдар екенін білуші-ақ еді, бірақ дәл мынадай масқарампаз болар деп ойламаған. Қаны қарайып, күйіп кеткені сонша: “Сендер, өздеріңді өздерің сыйламасаңдар, тым құрыса марқұмның аруағын масқаралап, қорламасаңдар не қылады! Әйтпесе аяғың аспаннан салбырап түссе де аямаймын, өз обалың өзіңе, қуып жіберемін тура!

– деп қатты ескертті.

Өлік жөнелтер қарсаңында осындай бір келеңсіз жағдай кез болды. Едіге жауар бұлттай түнеріп алды. Түксиген қабағында қасы тағы да қасарыса түйісіп, тағы да көкейінде сұм сұмдық сұңқылдады: “Бұл балалардың мұнысы несі? Неге бұлай болып өсті бұлар? Бұлардың азабын тартып, ыстығына күйіп, суығына тоңып, Құмбелдің интернатына тасып оқытып, әйтеуір, адам болсыншы, ешкімнен кем болмасыншы, Сарыөзектің шөлінде оқымай көзі ашылмай қор болып  қалып,  кейін бізді кінәламасыншы”, деп Қазанғап екеуі жар құлағы жастыққа тимей мәпелегендегі көреміз дегені осы ма еді? Алда есіл еңбек-ай.... Бұлардың азамат болып, адам болып өсуіне не кедер келді, неге келеңсіз шықты?

Ұзынтұра Еділбай бұл жолы да жөнін тауып кетті, көрген-білгені бар әбжіл жігіт қой, сол күні кеште ол Едігенің арқасынан ауыр жүкті түсіріп алғандай болды. Едігенің жағдайын ол біледі ғой. Мұндайда қайтыс болған кісінің балаларының еркі біледі, ежелден келе жатқан салт солай. Қанша бір кеще, келесау болмасын олардан құтыла алмайсың, қуып шыға алмайсың. Айзада мен Сәбитжан- ның жан-жағынан ұнжырғасы түсіп, тұнжыраған жұртты тығырықтан шығарып, Ұзынтұра Еділбай ебін тапты: еркектердің бәрін өз үйіне шақырды: – Бұл не тұрыс, далада тұрып, жұлдыз санаймыз ба, онан да біздің үйге жүріңдер, шай ішіп, әңгімелесіп отырайық...

Ұзынтұра Еділбайдың табалдырығынан аттағанда, Едіге басқа бір дүниеге тап болғандай болды. Ол көрші болған соң Еділбайдың үйіне бұрын да келіп жүретін. Келген сайын Еділбайдың ұядай үйін көріп сүйсінетін. Ал бүгін ол бұл үйде көбірек отырғысы келді, көбірек отырса, еңсесі көтеріліп, күш-қуаты қайта оралардай көрінді. Ұзынтұра Еділбай да басқалар сияқты темір жол жұмысшысы ғой, жалақысы да өзгелердікінен көп емес. Басқалар сияқты бұл да құрастырмалы үйдің жартысында, екі бөлмелі пәтерде тұрады. Бірақ бұл үйдің жөні мүлде бөлек: тап-таза, жап-жарық, ұядай сүйкімді. Бір дүкеннен алатын шай басқалардың үйінде бір түрлі де, Еділбайдың үйінде бір түрлі. Бұл үйдің шыны-аяғымен ішкен шай бал татиды. Әйелі де бір құдай оңынан жолықтырған мыңболғыр адам, балалары да әп-әдемі... Сарыөзекте тұрғанынша тұрып, содан соң тәуірірек жаққа қарай жылжиды да, – деп қойды ішінен Едіге. – Әрине, көшіп кетсе, өкінішті-ақ...

Керзі етігін кіре беріс тепкішекте қалдырып, Едіге ішкі үйге байпақшаң малдас құрып отырғанда ғана өзінің ұзақ күнге әбден шаршап, қарны ашқанын сезді. Арқасын іргеге сүйеп, үн-түнсіз отырған. Басқалар да дөңгелек, аласа үстелді айнала, күңкіл-күңкіл сөйлесіп жайғаса бастап еді...

Әңгіменің көкесі кейінірек қозды, өзі бір түрлі әйдік әңгіме болды. Түнде көрген космос кораблі Едігенің есінен де шығып кетіпті. Ал мына білетін кісілердің сөзін тыңдап, едәуір ойланып- ақ қалды. Ол әлгі әңгімеден бәлендей жаңалық ашпаса да, олардың космос туралы пайымдауына, өзінің бұл жайдан бейхабарлығына таңғалды. Бірақ өзін-өзі қажап жатпады, өйткені осы өзгелер өзеуреп әңгіме етіп жататын космос дүниесі Едіге үшін беймәлім, түсініп болмас жұмбақ, тым жырақ әлем болатын. Сондықтан ол осы бір космос оқиғаларына тағдырдан келген бір құдірет ретінде әрі сақтықпен, әрі құрметпен ден қойып қана жүретін. Әйтсе де, түнде көрген кереметі оның жан дүниесін бір сілкінтіп өткен. Ұзынтұра Еділбай үйінде осы түндегі оқиға әңгіме болды.

Алдымен шұбат келді. Көпіршіген сап-салқын дәмді шұбат екен. Аздап масаң тарттыратын да күші бар. Разъезге келіп-кетіп жүретін жол жөндеушілер шұбатты Сарыөзектің сырасы деп аямай ішетін. Ал ыстық ас келгенде Еділбайдың үйінен арақ та табылды. Жалпы, жиын-тойда Едіге көппен бірге, ептеп арақтан алып қоятыны болушы еді, бірақ бұл жолы ауыз тимеді, аруақ күтіп отырғанын жұрт түсінсін дегені, әрі десе ертең қиын да жауапты жұмыс тұр.