Дипломдық ЖҰмыс әбіш Кекілбаев шығармаларының тілдік және көркемдік ерекшеліктері Мамандығы: 5В020500 Филология
жүктеу/скачать 124,54 Kb.
|
2022 Распечаткаға дайын диплом
- Бұл бет үшін навигация:
- , сақадай сай
- 90 фразеологизм сөз
- 1.2. Шығармаларындағы авторлық тілдік қолданыстар
| Өз белін өзі байлаған жұрт-өз басын өзі жұтқысы келген жұрт. (80бет)
Аяғын көрпесіне қарап көсілмейді.(81-бет) Сүйтіп «менен оның несі артық, несі кем» деп жілік санасып, бір пендеге мойын ұсынбай, ешкімге бұйдамызды ұстатпаймыз деп жүргенде бір бұйда ұстардың орынына он бұйда ұстар тауып алады.(82-бет) Сосын бұйда ұстар мен бұйда ұстар қырқысып, екі ортада елдің арасына іріткі түсіп, қиырман-шиырман болып жатқаны.(82-бет) Сөйтіп жүріп кім көрінгенге ол көз түрткі болмағанда, кім көз түрткі болады?!(83-бет) Тек жан басына ғана емес, қару-жараққа да қатаң есеп жүргізіп, ештеңесін шашау шығармай, сақадай сай отырғаны тегіннен тегін ғой дейсің бе?(83-бет) Уа, арғын, найман, қоңырат, қыпшақ, сендердің де ортадан ойып орын алдық деп одыраңдай берер жөндерің жок.(96-бет) Сампылдап көп сөйлей бермейтін, сөйлесе шегелеп сөйлейтін саңқылдаған жуан дауысы келді.(112-бет). Абырой болғанда, қасында Әбілқайыр келе жатар ма!(102-бет) Ә.Кекілбаевтың «Үркер»романының тілін талдау барысында 90 фразеологизм сөз теріліп, 50-і талдауға түсті. Оның 25-сомантикалық, 10зооморфтық, 4-саныдық, 6-түр-түс және сындық, 1-алғыс және қарғыс, 2-өлшемдік, 2-табиғат құбылыстарына байланысты, 1-тарихи кезеңдердің тұлғаларға қатысты фразеологизмдер талданды. Талдау барысында ғалым І.Кеңесбаевтың ‟Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігін” пайдалана отырып әрбір фразеологизм сөздердің мағынасы ашылып, стильдік қабаттарға бөлінді.Сонымен қатар «ел тізгінін ұстады-15 рет,ат құйрығын үзді,бел буды,көз ұшында»сияқты тұрақты тіркестер шығармада бірнеше рет қайталанғаны анықталды. 1.2. Шығармаларындағы авторлық тілдік қолданыстар Әбіш Кекілбаевтың ұлттық тілдік мұрасын вербалды-семантикалық деңгейде сипаттап қана қоймай, сонымен қатар оның ұлттық мәдени құндылықтарды, ұлттық діл мен ұлттық психологияны терең меңгерген және оны келер ұрпаққа бере алар тұлға екендігіне баса назар аудару – қазіргі тіл білімінің антропоөзектік бағытына сәйкес өзекті мәселелердің бірі. Кез келген автордың тілдік әлеуеті, жеке тұлғалық болмысы мәтін арқылы танылатыны белгілі. Әрбір мәтін дүниені тану мен оны бейнелеудің индивидуалды-авторлық ұстанымын (концепциясын) танытады. Автордың дүние туралы ұғымы мен білімі мәтін арқылы белгілі бір танымдық жүйе құрайды да, адресатқа айрықша ықпал етуді көздейді. Айталық, көркем мәтінде автордың өзіндік танымы (тілдік санасы) арқылы дүниені бейнелеу, бір жағынан, дүние бейнесін құрудың ортақ заңдылықтарына бағынса, екінші жағынан, жеке-дара, ешкімде қайталанбайтын қиялдағы идеялардың табиғатын танытуға мүмкіндік береді. Дүниенің концептуалдық бейнесінің (суретінің) екі жағы – индивидуалды және жалпыға ортақ сипаты болатындығы белгілі. Сондықтан көркем мәтінге концептуалды талдау жасау: біріншіден, мәтіндегі кілт сөздерді табу, екіншіден, мәтіннің семантикалық кеңістігіндегі базалық концептілерді анықтау, үшіншіден, базалық концептілер арқылы танылған концептуалдық кеңістікті сипаттау түрінде жүргізілуі тиіс. Қазіргі таңда «концепт» ұғымы танымдық тіл білімінде кеңінен қолданылады. Яғни концепт – когнитивтік лингвистиканың тірек ұғымы. Мәдени сөздерді әлеумет жасайды, «сол тілдің өкілдерінің әрқайсысына түсінікті мағынада қолданылады» [12. 117б], яғни кез келген тілдің актив сөздік қорына кіреді. Олардың міндеті – тілдегі кейбір түсініктерді, ұғымдарды сол әлеуметте бар концептілерді орнықтыру және соның негізінде рухани сананы, түсінікті қамту. Олардың әрқайсысында сол ұлт мәдениеті, ұлттық менталитеті бейнеленеді. Сөздердің «мәдениленуі» әдетғұрыпты сипаттайтын, адамның жекелеген қасиеттерін білдіретін сөздердің негізінде де жүзеге асады. Әсіресе тірек концептілер (тірек сөздер) – ұлттық танымның, мәдениеттің бір бөлшегі (элементі), сонымен қатар оны түсінудің де кілті. Тірек концептіні талдау арқылы ұлттық танымның, мәдениеттің даму қалпын, оның қазіргі өмірдегі жай-күйін білеміз. Осы мәселе төңірегінде В.А.Маслова мәдени ақпарат тілдің номинативті бірліктері арқылы төрт тәсілмен – «мәдени семалар», «мәдени ая», «мәдени концептілер», «мәдени коннотациямен» берілетінін айтады. Бұл тұрғыда мәдени концептілерге «ұлттық мәдени категорияларды» [13. 51 б.] жатқызуға болады. Демек, концепт – сананың элементі, танымдық (когнитивтік) бірлік. Адамның санасы мәдениет пен тіл арасында дәнекер қызметін атқарады. Санаға мәдени ақпарат түседі, ол електен өтеді, өңделеді, жүйеленеді. Сана арқылы тілдік құралдар таңдалынып, мәтіннің танымдық жүйесі қалыптасады. Осындай негізде құрылған танымдық аспектіде зерттеуді қажет ететін тіл кеңістігіндегі саланың бірі – көркем әдебиет тіліндегі авторлық ерекшеліктер. Ә.Кекілбаев шығармалары негізінде ондағы окказионалдық қолданыстардың танымдық сипатын ашып көрсетуге талпыныс жасадық. Сол арқылы жазушының тілдік тұлғасының дүниетанымдық қабілетін сипаттауға болады. Ә.Кекілбаевтың окказионалдық қолданыстарды жасаудағы танымы – дүниені тану мен бағалау қызметінен туындаған бейнелердің сипаты. Жазушы көркемдік әлеміндегі авторлық қолданыстардың танымдық мәнін талдап-таразылау – ғылыми ізденістердің өзекті мәселесі. Авторлық окказионализмдердің жасалу барысында тіл қолданушы өзіне бұрыннан таныс белгілі түсініктердің жаңа қырын ашады. Оны басқа шеңберде көрсетеді. Когнитивтік феномен ретінде окказионал қолданыстар біздің әлем туралы білімімізді, көзқарастарымызды кеңейтеді. Осы тұрғыдан келгенде бүгінгі таңда әлемді әр түрлі қырынан тануға мүмкіндік беретін авторлық (окказионалдық) қолданыстарды көркем мәтінде танымдық аспектіде қарастырудың маңызы ерекше. Демек, оларды когнитивтік ұғымдармен (құралдармен) байланыста сұрыптап-іріктеу,оларды тәжірибе жүзінде дәйектеу, окказионал қолданыстардың әлемді танудағы тілдік бейнесін айқындау сияқты мәселелер қарастырылады. Әр жазушының өзіндік тіл қолданысындағы сөз жасау тәсіліндегі шеберлігі, стильдік ерекшелігі болатыны міндетті. Сол тұрғыдан келгенде, әр жазушы тілін тану арқылы қазақ тіліндегі сөзжасам тәсіліндегі не сөз қолдану амалындағы, көркем сөйлеу мүмкіндігіндегі әр түрлі жолдарды анықтай түсіп, ұлт тілінің бар мүмкіндігін біле түсетіндігіміз белгілі. Осыған байланысты Ә.Кекілбаев сынды тұлғаның тілдік әлеуеті зор, сөздік қазынасы бай жазушының тілін зерттеудің де тиімділігі түсінікті болмақ. Қазақ көркем шығармасыларына танымдық тұрғыдан талдау жасап, көркем мәтіндегі лингвотанымдық бірліктерді айқындау «әлемнің тілдік бейнесіндегі» ұлттық танымды, ұлттық мәдениет мәселелерін кеңінен қарастыруға мүмкіндік туады. Зерттеушілер еңбектерінде осы тұрғыдан когнитивті лингвистика окказионал бірліктерді зерттеуде жаңа бағыттарға жол ашады, жаңа қолданыстағы сөздерді жаңа қырынан көрсету мен ұғынуға ұмтылыс жасайды деп сипатталады. Бұл мәселеде ғалымдар окказионал қолданыстардың когнитивтік аспектісі деп адамның танымдық қабілеті негізінде жинақталған білімді зерттеумен бірге адамзаттың сол ұғым мен білімді жинақтауын қарастыру жөн деп есептейді [14. 75 б.]. Ә.Кекілбаев шығармашылық әлемінің танымдық сипатта болуының себебі, оның сөздік қазынасының дені ұлттық тақырыпта жазылғанына байланысты. Уақыт болмысын оқырманға өз қалпында жеткізу мақсатында сол кезеңге тән ұлттық мәндегі сөздер мен тілдік бірліктерді қолдануға бейімділігін көреміз. Мұндай бірліктердің аталмыш автордың туындыларында кездесуі кездейсоқ құбылыс емес. Көркем мәтіндегі авторлық-индивидуалды дүние бейнесі субъективті сипатқа ие болады. Ол мәтін «иесінің» тілдік тұлғасын танытуға қызмет етеді. Ә.Кекілбаев тілдік тұлғасындағы өзекті когнитивті бірлік – біздің пайымдауымызша, «қазақ» концептісі. Қазақ туралы танымдық ақпаратты автордың әр түрлі окказионалдық бірліктерді жасау арқылы жеткізіп отырғанын аңғаруға болады. Ә.Кекілбаевтың «қазақ» концептісін айқындайтын көркем дискурсында «бауырсақ құлақ қоңыр қошақан», «талтақ бұт тал бесік», «қалқиған тал шаңырақ», «салпы етек, сары балақ ұрғашы» оралымдары қазақтың шаруа күйттеген, момын, жадау, жұпыны тұрмысын, көнбістігін сипаттайды, әсіресе осы сипат «қоңыр», «қалқиған», «талтақ», «салпы етек» сөздерінің экспрессивті семантикасында айқындала түседі. Қай ұлт ұғымында да «момындықтың, көнбістіктің» символындай қабылданатын қоңыр қошақандар қазақтың жеріне көз алартқыш ойраттардың озбырлығын, ашкөздігін сипаттауда «құзғын құрсақ қошақандар» түрінде қолданылады. Мысалы, Бірақ ойраттардың алдында жабыла жер тістелеген қоңыр қошақандардың бүйірі бәрібір бұлтия қоймады... ал біреулер бәрін де қойып, қанша өріске айдасаң да, шөпектеп жүріп тоюды білмейтін құзғын құрсақ қошақандардың өзінен көрді (Үркер, 68 б.). Ә.Кекілбаев шығармаларындағы тілдік құбылыстардың дағдылы түрін авторлық (окказионалдық) қолданыс тәсілдермен байланыстыра зерттеу тілдік бірліктердің табиғатын ашып қана қоймай, автордың өзіндік қолтанбасын, жазушының тілдік тұлғасын айқындауға мүмкіндік береді. Ғалымдар тарапынан окказионалдық лексикалық бірліктерді талдауға арналған бірқатар еңбектердің болуына қарамастан, прагматикалық факторлардың рөлдері олардың сөйлеуде туындауы, окказионал сөздердің көркем мәтінде жасалуы және мағынасы, қызмет жасау мәселелері, оның концептуалдану дәрежесі жеткілікті зерттелмегендігі жайында айтылып келеді. Автор оқырманның көркем мәтінді қиындықсыз қабылдауын ескеріп отырады және ол бірнеше авторлық өңдеуден өтеді. Зерттеушілер пайымдауынша, бұл тұжырым – автордың көздеген прагматикалық бағдары деп аталады. Сондықтан қазіргі таңда тіл ғылымдарының алдында тұрған міндеттердің бірі – көркем мәтін тіліне қатысты мәселелер болса, оның ең негізгісі – авторлық жаңа қолданыстар (окказионал сөздер). Авторлық қолданыстар арқылы берілген танымдық негіз – қайталанбас күрделі құбылыс. Тіл ғылымының бұл саласы адамның ойлау жүйесінің табиғатын, ішкі заңдылықтарын қарастырудың жаңа үлгісін құрады. Окказионал қолданыстар арқылы жасалған тіл мен танымның байланыстылығы сол тілді қолданушы мен қабылдаушы ұлттың бүкіл бітімболмысымен, қоршаған ортасымен, менталитетімен, ойымен, санасымен тығыз байланысты. Ұлттық таным-түсінік – сол ұлттың бүкіл бітім-болмысымен, қоршаған ортасымен, менталитетімен, дәстүрлі жүйесімен, тіпті табиғат құбылыстарымен тығыз байланысты. Әрине, ұлттық таным – тарихи өзгеріп отыратын жүйе. Егер ұлт айналасындағы басқа мәдениеттермен, елдерден, мүлдем оқшауланып кетпесе, ол қашанда сыртқы ықпалға беріліп отырады. Тіл мен таным мәселесі – ұлт тілінің шеңберінде қарастыруды қажет ететін мәселелердің бірі. Әр ұлттың ойлау дәрежесі мен ұлттың ерекшеліктері сол ұлттың тілінде өзіндік тарихы мен мәдениетінің дамуы мен қалыптасу деңгейінде беріледі. Жұмыстың нысаны болып отырған жазушы Ә.Кекілбаевтың шеберлігі тілдік бірліктер арқылы жеткізген қоғам өмірі оның туындыларындағы танымдық сипаттағы лексикалық бірліктерін құрайды. Кез келген халықтың, ұлттың басқа ұлтқа ұқсамайтын тағдыры, әлемге деген көзқарасы болады. Ал Ә.Кекілбаев туындыларындағы авторлық қолданыстар қаламгердің дүниедегі болып жатқан болмысты қабылдауы мен ойлауынан келіп туатын тілдік бірліктер. Жазушының қай туындысын алсаңыз да арнасынан аса төгіле, тебірене жырлаған тұлғаны көресіз. Қай шығармасын алсаңыз да ұлтын, жерін, сүйген ұлы жүректің үнін естисіз. Мысалы: жүктеу/скачать 124,54 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|