Диссертация Ғылыми кеңесші п.ғ. д., профессор Кеңесбаев С. М

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА БОЛАШАҚ БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН АҚПАРАТТЫҚ- КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҚОЛДАНУ ДАЯРЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

жүктеу/скачать 3,4 Mb.

бет	15/38
Дата	08.02.2022
өлшемі	3,4 Mb.
	#118219
түрі	Диссертация

1 ... 11 12 13 14 15 16 17 18 ... 38

Байланысты:
Disser Oralbekova

Инклюзивті білім беру жағдайында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдануға даярлау мәселесінің

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА БОЛАШАҚ БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН АҚПАРАТТЫҚ- КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҚОЛДАНУ ДАЯРЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Инклюзивті білім беру жағдайында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдануға даярлау мәселесінің қазіргі жәйі

Еліміздегі білім беруді реформалау жағдайында туындап жатқан әлеуметтік-педагогикалық үдерістерді түсінетін жаңа тұжырымдамалық ойлау жүйесі бар педагогтерді дайындау қажеттілігін жоғары оқу орындары да дер кезінде түсініп, туындаған мәселені шешуге жан-жақты кірісіп жатқаны белгілі. Инклюзивті білім беру саласындағы тәжірибе мен зерттеулерді жинақтап талдау, қоғамның мүгедек балаларды қалыпты дамып жатқан қатарластарымен бірге оқытуға деген оң көзқарасын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Оқу орындарының өздеріне де маңызды орын беріледі, себебі олардың оқытудың
жаңа үлгісіне дайындығы табыс өлшемдерінің бірі болып табылады.
Қазақстанның білім беру жүйесіне ендігі ретте тек дені сау балаларға ғана емес, сонымен қатар әр түрлі әлеуметтік факторларды, әлеуметтену ерекшеліктерін есепке ала отырып, дамуында түрлі ауытқулары бар балаларға да білім беріп, тәрбиелейтін жоғары білікті мектеп мұғалімдері ауадай қажет. Бұл мәселенің маңыздылығы сонша, бұл туралы халықаралық және отандық құқықтық құжаттарда ашық та айқын анықталған. «Дүниежүзілік мүгедектік туралы баяндамада» инклюзивті білім беруді дамытуда жалпы білім беретін педагогтің арнайы даярлығы шешуші мәнге ие екендігі айтылған [78].Аталған құжатта: «Мемлекеттік жалпы мектеп мұғалімдерінің арнайы оқытылуы олардың сенімділігін нығайтып, мүгедек балаларды оқыту дағдыларын жақсартуы мүмкін. Инклюзия қағидалары мұғалімдерді дайындау бағдарламаларына ендірілуі және мұғалімдерге инклюзивті білім беру саласында кәсіби білім мен тәжірибе алмасуға мүмкіндік беретін басқа да бастамалармен қосылуы керек», – деп көрсетілген.
Біздің еліміздегі білім беру саясатының өзекті мәселелеріне: кәсіптік даярлаудың сапасын жақсарту мен жетілдіру, біліммен қамтамасыз етудің ғылыми-әдістемелік жүйесін түбегейлі жаңарту, оқытудың формалары мен әдістерінің түрлерін өзгерту, ондағы алдыңғы қатарлы оқу-тәрбие тәжірибелері мен қазіргі қоғамның сұраныстарының алшақтығын жою, білімдегі жаңашылдықты саралау, білімді жетілдіру үдерісіндегі үздіксіздікті қамтамасыз етуде оның маңыздылығын арттыру және қазіргі заман техникасы мен технологиясын жоғары деңгейде қолдана білу тағы басқа мәселелер енеді [79].
ҚазақстанРеспубликасыҮкіметінің2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысыменбекітілген «Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында:«...ерекше білім беру қажеттіліктері (мұқтаждықтар) – дене бітімінде және ақыл-есінде кемістігі бар балаларды қоса алғанда, білім алуда қандай да бір себептермен тұрақты немесе уақытша қиындықтарға тап
болатын балалардың қажеттіліктері», - делінсе, «инклюзивті білім беру – білім беру бағдарламаларына сәйкес басқа да санаттардағы білім алушылардың тең қолжетімділігін көздейтін даму мүмкіндіктері шектеулі адамдарды бірге оқыту мен тәрбиелеу, арнайы жағдайларды қамтамасыз ету арқылы түзету- педагогикалық және әлеуметтік қолдау», - деп көрсетілген болатын.
Дамуында ерекшелігі бар балалардың білім алу бағдарламасының тиімділігі адамның жасы мен денсаулығындағы қиындықтардың бастапқы нүктесін анықтаудан басталады.
Қазақстан Республикасының 2016-2019 жылдарға арналған білім беру мен ғылымды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы аясында мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім беру жүзеге асырылуда[3].
Бүгінге дейін орта білім беру ұйымдарындағы балалардың 32%-ы инклюзивті оқытумен қамтылған. Бұл мекемелерде арнайы жағдайлар жасалып, мүмкіндігі шектеулі 25 985 бала (28%) дені сау қатарластарымен тең дәрежедебілім алуда. 2019 жылға дейін мектептердің 70%-ы инклюзивті білім беруге лайықталынуы көзделіп отыр.
Мүмкіндігі шектеулі адамдарға қолдау көрсетуге арналған нормативтік- құқықтық құжаттарды талдау барысында олардың инклюзивті білім беруді дамытудың негізін қалаған құқықтық реформалар болып табылатыны анықталды. Дүние жүзіне белгілі арнайы мекемелерде әлемге танымал инклюзивті білім беру формалары қолданылып келеді. Ондай білім беру формалары әрбір жекелеген баланың өзінің тұрғылықты мекен-жайында білім алуына мүмкіндік туғызады.
Арнайы білім берудің даму барысын қарастыра келеН.Н. Малофеев бірнеше кезеңдерді анықтайды. Олар:
1кезең–VIII ғасыр мен ХII ғасыр аралығы–агрессия мен төзімсіздіктен мүгедектерге деген жиіркеніш сезім ұғымы;

кезең –ХII ғасыр мен ХVIII ғасыр аралығы –мүгедектерге деген жиіркеніштік сезімінің тереңдеуінен көзі көрмейтін, құлағы естімейтін балаларды бөлек оқыту мүмкіндігін ұғыну;
кезең – ХVIII ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы аралығында – сенсорлық кемшіліктері бар балаларды оқыту мүмкіндігінен жалпы даму нормасынан ауытқыған балаларды оқыту құқығының мойындалуы;
кезең – ХХ ғасырдың басынан – ХХ ғасырдың 70-жылдарына дейінгі аралықта – дамуында ауытқуы бар балалардың тек жекелеген категориялары үшін арнайы білім беруді айқын ұғынудан барлық арнайы білім беруді қажет ететін балаларды оқытуға қарай өсу; арнайы білім берудің жүйесін дамыту мен саралау;
кезең – ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап қазірге дейінгі аралық – тең мүмкіндіктен тең құқыққа, сегрегациялаудан (бөлектенуден) интеграциялауға (кіріктірілуге) өту кезеңдері [18].

Білім беру – барлық уақытта да мәдениеттің даму мен қызмет етуінің күрделі тарихи үдерісінің бөлігі болып қала береді. Н.Н. Малофеев қоғам мен мемлекеттердің ауытқуы бар адамдарға деген қарым-қатынас эволюциясын
барлай отырып, оны 5 кезеңге бөліп қарастырады [18]. Ол кестені төменнен көруге болады (1-кесте).

Кесте 1–Шетелдердегі ерекше білім беруді қажет ететін адамдарды оқытудың пайда болуы мен қалыптасу кезеңдері

Кезе ң дер	Атауы	Уақыт	Батыс мемлекеттердегі кезеңдердің сипаттамасы
1	Пайда болу кезеңі	Б.э.д VIII ғасыр– б.э.XII ғасыр	Ауытқуы бар балалардың құқықтық нормалары мен заңдылықтарын бекіту қажеттілігін жете түсінуі мен мойындауы.
2	Оқыту мүмкіндігін жете түсіне бастауы	XII ғасыр -XVIII ғасыр	Сенсорлық бұзылыстары бар балаларды оқыту. Алғаш арнайы мекемелердің пайда болуы.
3	Үш түрлі категориядағы балаларды оқыту: есту бұзылыстары бар, көру бұзылыстары бар және ақыл-есі кем	XVIII ғасыр – XX ғасыр	Арнайы оқу орындарының ашылуы мен арнайы білім беруді кіріктіру туралы алғашғы заңдылықтар мен актілердің пайда болуы.
4	Барлық бұзылыстары бар балаларды оқыту қажеттілігінің бар екенін жете түсіну	XX ғасырдың басы мен –XX ғасырдың 70- жылдары	Ауытқу түріне байланысты көмек қажет ететін балалардың барлығына қолдау көрсету. Интеграциялау – «Нормаға келтіру моделінің» жүзеге асуы.
5	Арнайы білім беру үдерісінен балаларды қоғамға кіріктіру	XX ғасырдың 70- жылдары мен қазірге дейінгі кезең	«Нормаға келтіру моделінің» жүзеге асуы. Арнайы білім беру үдерісінен жалпы білім беру үдерісіне енуі.

«Инклюзивті білім беру» ұғымының мәні ағылшын термині «inclusion», яғни «кіріктірілу, ендіру» дегенді білдірсе, француз тілінен аударғанда

«inclusif» «өзіне ендіру», латын тілінен аударғанда «include» - «ену» дегенді білдіреді. Сөздіктерде инклюзивті білім беру дегеніміз – жалпы білім берудің даму үдерісіндегі барлықадамдарды оқыту, сонымен қатар әр түрлі қажеттіліктерге ие балаларға қарай бейімдеу арқылы ерекше мұқтаждықтары бар балалардың білім алуына қол жеткізу екендігі көрсетілген.
Қабылданған халықаралық құқықтық актілер адамның жынысы, нәсілі, діни, мәдени-этникалық немесе тілдік белгілері, денсаулық жағдайы, әлеуметтік шығу тегі, қашқын мәртебесі болуы, тағы басқалай белгілері бойынша еш кемсітушілікті болдырмайтын білім алу құқықтарын белгілейді. Осы ретте зерттеу нысанымызға байланысты біріншіден «инклюзивті білім беру» ұғымына берілген анықтама туралы тоқталайық.
«Инклюзивті білім беру» ұғымы Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында ашып көрсетілген[6].Бұл ұғым ерекше білім алу
қажеттіліктері мен жеке-дара мүмкіндіктері ескеріле отырып, барлық білім алушылардың білім алуға тең қолжетімділігін қамтамасыз ететін үдеріс ретінде түсіндіріледі. Бұл жағдайда қосымша білім беретін білім беру бағдарламаларын қажет ететін тұлғалар (ҚР «Білім беру туралы» Заңының 1 бабы). Яғни, мәселе, ең алдымен, оқушылардың шектеулі отыр («денсаулығына байланысты білім алуда тұрақты немесе уақытша қиындыққа тап болуда»). Бұл жағдайда дарынды балаларды емес, пайдаланылады. Яғни, мұнда да ерекше білім алу қажеттіліктері түсінігі ауқымды емес.
ЮНЕСКО-ның әдістемелік материалдарында көрсетілген инклюзивті білім беру туралы ұғымға мынадай анықтама берген: «Инклюзивті білім беру дегеніміз – барлық балалар дене, психикалық, зерде, мәдени- этникалық және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан, жалпы білім беру жүйесіне қосылып, тұрғылықты көздейтін білім беру үдерісін ұйымдастыру. Бұл жағдайда мектептер білім алудағы ерекше қажеттіліктерді ескеріп, өз оқушыларына қажетті арнайы қолдауды жүзеге асырады».
Ал, Саламанка Декларациясыныңқұжаттарында:«Бұл жалпы білім беру мекемесі жағдайында білім беру қызметінің жүйесі, тұрғылықты мекен-жайы бойынша балалардың білім алуға және оқуға толық құқығы бар ұстанымы негіздемесінде жүзеге асады», – делінген.(Саламанка, Испания 1994 жыл)
«Инклюзив» терминінің анықтамасына отандық ғалымдардың еңбектерінде де, шетелдік ғалымдар еңбектерінде де түрлі қырынан қарайтынын көруге болады.Зерттеу барысында 28 ғылыми анықтама жіктеле отырып қарастырылды. Олардың ішіндегі ең танымал бағыттарды қамтып көрсететін бірнешеуін төмендегі кестелерден көруге болады.
Инклюзивті білім беруді түсіндіруде отандық зерттеушілердің де бірыңғай ұстанымы жоқ екендігі келесі кестедегі пікірлерден көрінеді (2-кесте).

Кесте 2 - Отандық зерттеу еңбектеріндегі «Инклюзивті білім берудің» анықтамасы

Автор	Инклюзивті білім туралы берген анықтамасы
1	2
Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамытудың тұжырымдамалық тәсілдері	Инклюзивті білім беру – баршаның сапалы білімге қол жетімділігін қамтамасыз етуге бағытталған білім беру жүйесін тарату процестерінің бірі болып табылады. Ол балалардың дене, психикалық, зияткерлік, мәдениэтникалық, тілдік және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан, сапалы білім беру ортасына айрықша білім алу қажеттіліктері бар балаларды қосуды, барлық кедергілерді жоюды, олардың сапалы білім алуы үшін және олардың әлеуметтік бейімделуін, социумге кірігуін көздейді[13].
Сүлейменова Р.А.	Денсаулық жағдайына, әлеуметтік, этникалық және экономикалық жағдайына қарамастан, барлық балаларды ақысыз оқу үдерісіне қосуды көздейтін білім беру үдерісінің құраушысы[26, б.56].

2 кестенің жалғасы

1	2
Мовкебаева З. А^.	Жалпы білім берудің қолжетімділігін және барлық балалардың, соның ішінде мүмкіндігі шектеулі балалардың әртүрлі білім алу қажеттіліктеріне бейімделуін білдіретін жалпы білім берудің даму үдерісі[27, б.6].
Оралканова И. А.	Балалардың әртүрлі білім алу қажеттіліктерін түсіну және білім беру үдерісіне толығырақ қатысу, жұртшылықты тарту және білім берудегі бөлектеу мен кемсітуді жою арқылы осы қажеттіліктеріне сай қызметтер көрсету[28, б.32].
Рсалдинова А. К.	Білім беру, әлеуметтік, түзету-дамыту қызметтерінің сапасына кепілдік бере отырып, білім беру ұйымдарының барлық түрлерінде мүмкіндігі шектеулі тұлғалар үшін арнайы білім беру жағдайларын жасауға және оған қолжетімділікті қамтамасыз етуге бағытталған мемлекет саясаты[80, б.7].
Байтурсынова А.А.	Инклюзивті білім беру – бұл барлық білім беру ұйымдарында арнайы білім беруге жағдай жасау үшін, ондағы кедергілерді жою арқылы мүмкіндігі шектеулі балаларды білім беру үдерісіне ендіруді қамтамасыз ететін мемлекеттік саясат[81].
Құлсариева А.Т.	Мүмкіндігі шектеулі балалар мен жасөспірімдерді кәдімгі білім беру ұйымдарының білім беру үдерісіне белсенді түрде қосу, және барлық санаттағы балалардың білім алу қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында жалпы білім беру жүйесі мен оқу-тәрбиеүдерісін қайта құру[82, б. 6].

Кестеде берілген анықтамалардың түрлілігіне қарап, инклюзивті білім беруді түрлі тұрғыдан түсіндіру тәжірибесін байқаймыз.

Төмендегі кестеден шетелдік ғалымдардың инклюзивті білім беру анықтамалары берілді. Мұнда да бір мәселенің түрлі қырынан танылуын байқауға болады. Яғни шетел ғалымдарының да «инклюзияға» анықтама беруде бірыңғайлылық жоқ (3-кесте).

Кесте 3 – Шетелдік зерттеу еңбектеріндегі «Инклюзивті білім беру» туралыанықтамалар

Автор	Инклюзивті білім туралы берген анықтамасы
1	2
Renzaglia A.	әлеуметтік қоғам үшін әр баланың ерекшелігін тану [83].
Jackson R.	ерекше қажеттіліктері бар балаларды басқа дамуықалыпты оқушылармен бірге оқыту үшін оқу орнында бірегей жағдай жасау [84].

3- кестенің жалғасы

1	2
Shemesh Y. R.	мүмкіндігі шектеулі балалардың тұрғылықты жеріне жақын орналасқан жалпы орта мектептерде білім алуы және тәрбиеленуі [85].
VoltzD. L.	мүмкіндігі шектеулі балалардың мектеп кеңістітігінде басқа оқушылармен бірге толық ынтымақтастықта араласуы және сыныптан тыс іс-шараларға бірге қатысуы [86].
RyndakD. L.	ерекше қажеттіліктері бар балаларды бір оқу жоспарына қосу, олардың мектеп ұжымына кірігуіне көмек көрсету, әлеуметтік бейімдеу, жағымды ахуал құру[87].
Bakke T. W.	жалпы білім беру үдерісіне мүгедек балаларды да толық қамту үшін жағдай жасау [88].

Шетелдік түрлі тәсілдерді зерттеу нәтижесі «инклюзивті бағдарланған білім беруде басты рөл ерекше қажеттіліктері бар балаға беріледі» деген тұжырым жасауға мүмкіндік берді. Осылайша, инклюзияны білім беру үдерісімен емес, қоғамдағы баланың жағдайымен тікелей байланысты таныған дұрыс деп саналады.

Инклюзивті оқыту мәселесімен бірге дербес оқу мүмкіндіктері бар балалар туралы мәселеде бір қатарда қарастырылады. Дербес оқу мүмкіндіктері бар балалар жөнінде анықтамасы заңда келтірілмеген. Оксфордпсихологиялық сөздігінде оқушының дербес мүмкіндіктері дегеніміз – бұл нақты бір адамды басқалардан құрылымдық (конституционалдық) ерекшеліктері, миының нейродинамикалық өзгешеліктері, мидың үлкен жартышарыныңфункционалдық ассиметриясының ерекшеліктері және тағы басқа белгілері бойынша ажырататын психофизиологиялық сипаттама екені көрсетілген. Оқушының психофизиологиялық сипаттамасының өзгешелігі - оның дербес мүмкіндіктері деп танылған.
Зерттеу жұмысының мақсатына байланысты, ерекше білім беру қажеттіліктері және дербес мүмкіндіктер анықтамасын «даму ерекшеліктері» ұғымына біріктіруді ұсынамыз.
Ресей ғалымдарыинклюзивті білім беруді анықтауда инклюзия мен интеграцияның мағыналарының шектері түйісуіне мән береді. А.А.Нестерова мен Ж.А.Максименко инклюзивті білім беруді интегративті оқытудың құраушы бөлігі болып табылады деп есептейді[89, б.71]. О.Н.Ертанова«инклюзия» термині «интеграцияның» синонимі болып табылады деген тұжырым жасайды. Ғалым бұл екі ұғымныңмағынасы ұқсас деп санайды [90, б.18].Н.М.Назарова да екі ұғымның арасындағы тығыз байланысты негізге алып, «инклюзия» мен
«интеграция» бір үдерісті сипаттайды деп анықтайды[91, б.78].Е.А.Екжанованың пікірінше, «интеграция» - «инклюзияның» бастапқы кезеңі болып табылады[92, б.24].
Философиялық тұрғыдан қарағанда, интеграция –бұл негізгі мақсаты біріктіру, қалпына келтіру, қосу, яғни тұтастық болып табылатын үдеріс немесе іс-шаралар кешені. Әрі бұл тұтастық физикалық кеңістікте де, моральдық түпнегізде де көрініс беруі мүмкін [93, б.158].
Елімізде ортақ тегін білім беру жүйесі пайда болған сәттен мемлекеттің әрбір мүшесінің білім алуға қатысу құқығы туындады. Я.А.Коменскийдің «Ұлы дидактикасынан» бастау алатын ізгілікті пеагогикадан басталатын идеяға сүйенсек, [94,б.88]елдің барлық азаматтары, соның ішінде денсаулық мүмкіндіктері шектеулі балалар да білім алу құқығына ие.
Арнайы білім берудегі интеграциялық үдерістер тек ХХ ғасырдың 90-шы жылдарында, ал біздің елімізде 20 жылдай кеш басталды.С. Н. Маслиева арнайы білім беруден бастап мамандандырылған білім беруге дейінгі жолды еш дайындықсыз келген жол деп атады. Оның айтуынша, кеңестік дәуірден кейін пайда болған елдердің білім беру үдерісіне интеграцияны енгізу әлеуметтік- экономикалық құрылыстағы өзгерістерден туынған[95].
Интеграция мәселесінің теориялық және практикалық тұрғыдан шешу жолдары республикамызда бірқатар ғалымдар да айналысқанын айқындадық: А.А.Бейсенбаева, М.Ә.Құдайқұлов, Қ.Б.Бөлеев, А.Д.Болтаев, Н.А.Оразахыновалар пәнаралық байланыс негізінде оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру мәселелерін, А.Р.Бектеньярова, Р.К.Аббасова, Н.Жапанбаева, О.К.Шайхеслямовалар жалпы білім беретін мектептегі оқу-тәрбие процесіндегі интеграция мәселесінің педагогикалық негізін, М.А.Абсатованың еңбектеріндегі интеграция идеясының қалыптасуы мен даму тарихын, Ғ.К.Шолпанқұлова, Г.А.Меңдіғалиева жаңа үлгідегі мектептердің ғылым мен тәжірибе интеграциясының педагогикалық негізін, Ә.Мұханбетжанова бастауыш білім мазмұнын интеграциялау мәселесін қарастырған. Бұл еңбектер республикадағы қазіргі білім берудегі және педагогика ғылымындағы интеграция құбылысын ғылыми тәжірибелік тұрғыдан айқындауға бағытталған алғашқы зерттеу жұмыстары еді[96].
С.К.Сейітқалиев атап өткендей, Қазақстандағы білім беру интеграциясының пайда болуы келесі факторларға байланысты: заңнамалық база жеткіліксіз және қарама-қайшылықтар болғанда, экономикадағы дағдарыстарда жүзеге асырылады, бірақ ол сау балалардың құқығын шектемейді [97, б.158].
О.А.Манаенкова өз еңбегінде интеграцияның жалпы анықтамасын
«денсаулық мүмкіндіктері шектеулі балалардың жалпы білім беру мектептерінде жалпыға қолжетімді білім алу мүмкіндігі деп есептейді [98].
«Кірігу/интеграция» ұғымына қатысты әртүрлі көзқарастарды талдай отырып, интеграцияның өзі - көпқырлы болып табылады деген тұжырым жасауға болады. Сәйкесінше, оған бірыңғай анықтама беруге болмайды. Интеграцияның негізгі қырлары 1 суретте көрсетілген (1-сурет).

мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған оң әлеуметтік-педагогикалық қыры

денсаулық мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларды әлеуметтік салада әлеуметтендіру құралдары

қиындықтары бар тұлғаларға өмір тіршілігінің алуан түрлеріне қатысудың тең құқығын бере отырып, оларды қоғамның әлеуметтік өміріне енгізу

Интеграция
Сурет 1– Білім беру жүйесіндегі «интеграция» терминнің құрамы.

Кіріктірілген және инклюзивті білім беру мәселелері туралы талдау барысы төмендегідей тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді.Кіріктірілген білім беру жағдайында негізгі мақсат даму ерекшелігі бар баланы жалпы білім беру ортасының жағдайларына бейімдеу, ал инклюзивті білім беруде–оқу үдерісін осындай баланың қажеттілігіне қарай икемдеу немесе өзгерту болып табылады. Бұдан шығатын қорытынды, интеграция мен инклюзия –екі ілеспелі үдеріс (2-сурет).

Интеграция

Инклюзия

Сурет2 – Кіріктірілген және инклюзивті білім беру

Осылайша, дамуында ерекшеліктері бар бала қалай болғанда да, жалпы жағдайларға икемделіп, білім беру кеңістігіне бейімделуі керек.Осы бейімдеу үдерісінде балаға көмек беру – бұл кіріктірілген білім берудің міндеті. Екінші жағынан, білім берудің әдістемелік, материалдық,ақпараттық аспектілерін құраушылардың –қырларындатек осындай балаға сай икемделуі тиіс – бұл инклюзивті білім берудің міндеті.

Инклюзияға, білім берудің тиімділігін арттырудың құраушысы ретінде, табыстылықтың әртүрлі өлшемдері тән. Мысалы, Н.М.Латыпова мұндай
факторлар ретінде мемлекеттің демократиялық құрылысын құру, жалпыға қолжетімді мектептерде ерекше қажеттіліктері бар балаларды оқыту үшін арнайы жағдайлар қалыптастыру (кабинеттерді, баспалдақтарды және т.б. жабдықтау), мектеп базасында түзету қызметтерін таңдау мүмкіндігінің пайда болуы, педагогикалық құрамның біліктілігін арттыру және тағы басқаларын бөліп көрсетеді [99, 41 б.].
Т.Л.Лещинская атап өткендей, инклюзивті үдерістер тек демократиялық қоғамда ғана табысты болуы мүмкін. Дәл осы қоғамда орташа статистикалық адамдар мен мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың арасындағы барлық кедергілер жойылып кетеді[100, 158 б.].
М.И.Никитина заманауи қоғамда тез бейімделудің негізгі шарты ретінде мүгедек балаларды қалыпты дамып жатқан қатарластарымен бірге бірыңғай мектеп кеңістігінде оқытуды атайды. Ол инклюзияны мынадай қырларында қарастырады:
–барлық балаларды білім беретін оқу орындарында оқытуға бағытталған білім беру үдерісі ретінде;
–ерекше қажеттіліктері бар балаларды тәрбиелеу мен оқытудың белгілі бір әдістемесінен тұратын психологиялық-педагогикалық жүйе ретінде[101, 86 б.].
Т.А.Силантьева білім беру мекемелерінің денсаулық мүмкіндіктері шектеулі балалармен жұмысының төмендегідей бесбелгісін бөліп көрсеткен. Олар:

мүгедек балаларға білікті түзетушілік көмек көрсету;

–ерекше бейімделу қажеттіліктері бар баланың мәртебесін бөліп қарастыру;

педагогтерді мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс істеу үшін қайта даярлау;

–білім беру мекемелерін арнайы техникамен жарақтау;
–қоғамдағы денсаулығында ақауы бар тұлғаларға деген төзімділікті насихаттау[102, 97 б.].
Инклюзивті білім беру саласындағы зерттеулерді шолу және талдау барысында Қазақстанда инклюзивті білім беру кеңістігін құрудың ең жиі аталатын және белгілі бір мөлшерде тұрақты болыр келе жатқан қиындықтарын анықтауға мүмкіндік болды. Оларға мыналар жатады:
–мектептердің материалдық-техникалық жарақталуының жеткіліксіздігі (кітаптар мен әдістемелік әдебиет, арнайы жабдықтар, техника);
–сыныптардағы оқушылар санының көптігі (инклюзияны қиындатады, денсаулығында ақауы бар балаларға ерекше көңіл бөлуге мүмкіндік жоқ);
–педагогтің күн тәртібінің тиімсіздігі (өз бетінше дайындалуға уақыты жоқ);

мүмкіндігі шектеулі оқушылардың бойында өзіне деген сенімсіздіктің қалыптасуы [103].

З.А.Мовкебаеваның тиімді инклюзивті білім берудің жолындағы басты кедергі – білім беру мекемелері педагогтерінің осы үдеріске білікті дайындығының төмендігі деген ұстанымы маңызды болып табылады[104, 6 б.].
Аталған кедергілерді жою арқылы ғана тиімді білім беру үдерісін қалыптастыруға мүмкіндік туады. Солкедергілерді жойғанда ғана инклюзия жалпы және арнайы білім беру жүйелерінің біртіндеп тұтас бір жүйеге бірігуіне алып келеді.
Бастауыш мектепте инклюзивті білім беруді енгізуде үлкен қиындықтар ұшырасып жатса да, оның дамуында ерекшеліктері бар тұлғалардың толыққанды өмірін қалыптастыру үшін маңыздылығын кемімейтіні белгілі. Түптеп келгенде, инклюзивті білім беру - қоғамдағы әлеуметтендіру құралы ретінде қарастырлуыкерек.
В.В.Коркунов мүмкіндігі шектеулі балалар мамандандырылған мектептегіге қарағанда,инклюзивті мектепте сырт адамдар тарапынанкөбірек ынталандырылып отырады. Мұның өзіинклюзивті білім берудің қажеттілігіні тереңдете түседі. Автор жалпы мектептегі оқыту денсаулығында ерекшелігі бар балалардың қажетті білім мен дағдыларды табиғи ортада игеруіне мүмкіндік береді деп есептейді [105, 88 б.].
Н.А.Першина инклюзивті білім берудің басты артықшылығы деп қарым- қатынас жасау және тұлғааралық өзара әрекеттестікті қалыптастыру мүмкіндігін ерекше атайды. Оның пікірінше, оқытудың бұл үлгісі коммуникациялық дағдыларды игеретін мүмкіндіктері шектеулі балаларға да, қалыпты дамып жатқан балаларға да оң ықпал етеді. Қалыпты дамып келе жатқан балалар мүгедектерді қоғамның толыққанды қатысушылары ретінде қабылдауды үйренеді. Инклюзивті оқытуда бейімделу қажеттіліктері бар балалар отбасылық тәрбие үдерісінен ажырмайды, өйткені олар тұрғылықты мекен-жайы орналасқан жерінде білім алады[106, б.70].
С.В.Алехинаның айтуынша, инклюзивті білім беру қоғамның толыққанды мүшесін қалыптастырудың өмірлік маңызды үдерісі [107, 21 б.].Инклюзивті білім беруді тек кедергілер ғана тежемейді, әсіресе, әлеуметтік сипаттағы мәселелер де (ата-аналардың білім беру жүйесіне сенбеушілігі, білім беру мекемелерінің басқарушы қызметкерлерінің жаңалықтарды енгізуге құлықсыздығы) баяулатады.
Инклюзивті оқытуды бастауыш мектептерге енгізу ісіосы жүйеніңтетіктерін анықтау үшін нақты және жан-жақты тәсілдеме қолдану керектігін дәлелдеп келеді. Нақты және айқын ашып айтатын болсақ, инклюзияның күрделілігі ерекше қажеттіліктері бар балалардың табиғи мектеп кеңістігіне бейімделуінен емес, білім беру мекемелерінің өздерінің осындай оқушыларға «икемделуінің» қиындықпен өтуінде болып отыр.
Дамуында ерекшеліктері бар балаға жаңа білім беру жүйесінде табиғи үдерістерге бейімделуге тура келсе, қалыпты дамып келе жатқан оқушылар мен мұғалімдергеде «ерекше» оқушы оқитынына түсіністікпен қарауға қалыптасып, соған тәрбиеленуі керек болады.
Инклюзивті білім беруге сәйкес енгізілетін өзгерістер мектептің ішкі үдерісіне тұтастай әсер ететіні белгілі. Нақтырақ айтқанда, білім беру мекемесіндегі барлық оқушылар мен мұғалімдер, мектептің басқа да қызметкерлері өзара қарым-қатынас жасауда ендігі ретте жаңа
формаларынқұруы тиіс болады. Түпкі нәтижесіндеондай өзгерістер оқыту үдерісінің барлық салаларына, соның ішінде оқушылардың өзара тұлғааралық байланысына да әсер етеді.
«Ерекше» балаларға арналған білім беру жүйесінің пәндік-дамытушы, материалдық-техникалық және білім берушілік деп аталатын құраушы компоненттері және олардың өзара байланысы назарда ұсталынып қалыптасуы тиісекендігін Е.А.Екжанова атап көрсетеді[108].
Әрбір мектепте әр оқушының зияткерлік, әлеуметтік және рухани дамуын қамтамасыз ететін бірыңғай білім беру кеңістігі құрылуы қажеттігіне М.В.Кларин маңыздылықпен назар аударады. Ғалым мектеп - мүмкіндігі шектеулі балалар үшін ең маңызды әлеуметтік жүйенің құрамдас бөлігі екенін атап көрсетіп, сол ортада балалардың тұлғааралық қарым-қатынастарынқұруға мүмкіндік беретін еш кедергісіз ынтымақ кеңістігін құру қажет деп ұсынады[109].
Әлеуметтік орта – мүмкіндігі шектеулі балалар үшін маңызды орпын алады. Осыны ескере отырып, мектепте балалардың тұлғааралық өзара әрекеттесе отырып байланыс құруына арналған кедергісіз орта қалыптастыру керек. А.В.Жигайло мұндай орта баланың тұлғалық қалыптасуының негізі болып табылады депатап көрсетеді.

өз тағдырына қатысты шешімдерді өзі қабылдау

В.В.Хитрюк инклюзивті білім беру ортасының 2 негізгі фнукциялар топтарын бөліп қарастырады (3-сурет).

педагогикалық қиындықтарды жеңу
Сурет 3 – Инклюзивті білім беру ортасының функциялары
Модельде көрсетілгеніндей, инклюзивтік ортаның функциялары,ең алдымен, оқушының тұлғалық әлеуетін ашуға бағытталған. Инклюзивті білім беретін мектепте осындай орта құрылмаса, дамуында ерекшелігі бар бала онда оқиды, бірақ, барлық іс-әрекет шынайылықтан гөрі сыртқы формасы ғана ұқсайтын, ресмиленген түрде болады.
Жоғарыда айтылған ойлар мен пікірлерді жинақтайкелгенде, шын мәнінде, инклюзияны ендірудегі кедергілерді жеңудің түпнегізінде саралап оқытужатқанын, яғни егер білім беруде әр оқушының дербес қажеттіліктері ескерілетін болса, инклюзия кез-келген кедергілерді жеңе алатынына сенімді болу керек.
Қазақстандық мамандардың көпшілігі инклюзивті білім беру елімізде жаңа аяғына тұрып келе жатыр деп түсіндіреді. Атап кету керек, ол мамандардың барлығы дерлік инклюзивтік жүйені оқу үдерісіне белсенді енгізу керектігі жөнінде ортақ пікірге келген. Себебі білім берудің мұндай үлгісі мүмкіндігі шектеулі балалардың тұлғалық дамуы үшін тең жағдайларға ие болу мүмкіндігін беретініне сенім мол.Мектептердетиімді инклюзивті білім беруді қалыптастырудағы түзетуші-дамытушы кеңістіктің маңызды рөлін А.К.Жалмұхамедова өз еңбегінде айқын талдап көрсеткен [110, б.39].
Ортаның дамытушы және кедергісіз болып қалыптасуы үшін оған орта ресурстарының әсері тиеді деген түйін жасауға болады. Баланың жеке басының психофизиологиялық ерекшеліктері ортаның мазмұндық құрамына да біршама әсер ететінін жоққа шығаруға болмайды. А.Т.Баймұратованың пікірінше, білім беру үдерісіндегіинклюзиясының табысқа қол жеткізуі ортаның пәндік құраушы бөлшектеріне, атап айтқанда,оқу сыныптарының санитарлық талаптар мен қауіпсіздік нормаларына сәйкестігіне, дербес түзету құралдарының, компьютерлік бағдарламалардың, әдебиеттің, көру мүмкіндігін жақсартатын жабдықтардың және тағы басқа қажетті құралдардың толық болуына байланысты[111, б.55].
Инклюзивті білім беруге арналған кеңістік ресурстарына мынадай маңызды құраушылар жатады: турникеттер, шектеуші сызықтар, жеделсатылардың болуы, оқу сыныптарының жарықтандырылу деңгейі, сыныптардағы және жалпы мектеп бойынша дыбыстық белгі беру тіректері. Инклюзивті білім беруде тұлғаны тәрбиелеу мен дамытуға арналған дидактикалық және түзетуші жабдықтарға айрықша маңыз беріледі. Оқушыларға берілетін сыныптағыдеген түйін жасауға болады. Баланың жеке басының психофизиологиялық ерекшеліктері ортаның мазмұндық құрамына да біршама әсер ететінін жоққа шығаруға және сыныптан тыс жүктемені дұрыс есептеу аса маңызды. Өйткені оқудан бөлек, толыққанды тұлға қалыптастыру үшін және олардың қабілеттерін ашу үшін оқушыларды денсаулық жағдайы мен дамуына қарамастан, сабақтан тыс іс-әрекеттерге де қатыстыру керек.
Инклюзивті білім беру үдерісінің әлеуметтік-психологиялық ресурстары әр оқушының бойында мынадай маңызды қасиеттердің қалыптасуына тірек болады:

ынтымақтастықта жұмыс жасауға қабілетті болуы;
білім беру үдерісіне және сабақтан тыс іс-шараларға белсенді қатысуы;
жетекшілік етуге және жетекшіге еруге ынталы болуы;
сыртқы келбетінің қанағаттанарлық болуы;
қолайлы әлеуметтік мәртебеге ие болуы;
дене белсенділігі өсуі т.б.

Мектептерде бірыңғай білім беру кеңістігін құру үшін әлеуметтік- психологиялық ресурстар пайдаланылады. Мектепте дамуында ерекшелігі бар балалардың әлеуетін ашуға басты назар аударылуы тиіс. Мұндай бағыт жан- жақты дамуға ұмтылған үйлесімді тұлғаны қалыптастыру мақсатында оның әлі де ашылмай, жасырын қалған ішкі қабілеттерін ашу үшін жеке тұлғаның болмысын белсенділікке негіздеп қайта құруға арналады.
Осы айтылғандарға сүйене келе, инклюзивті білім беру ортасын – бұл дамуында ерекшелігі бар балалардың әлеуметтенуге және білім, біліктер мен дағдыларды игеруге деген дербес қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құрылатын құндылықты-бағдарланған ортадеп танимыз.Инклюзияның әлеуметтік құраушысы педагогика саласына қарағанда, басым артықшылыққа ие. Білім беру инклюзиясының тиімділігі көп жағдайда мүмкіндігі шектеулі балалардың әлеуметтік бейімделуінің нәтижелілігімен айқындалатын болады. Бұл – ерекшеліктері бар тұлғалардың әрбір санаты үшін белгілі бір орталар санымен жеке білім беру кеңістігі құрылуы қажет деген сөз.
Қазақстан Республикасының адам құқықтары бойынша заңдылықтары еліміздің басты құндылығы болып табылатын балалардың барлығының да білім алуға тең құқылы екендігіне негізделген.
Қазақстан Республикасында өмір сүретін әрбір бала мектепте білім берудің талаптарына сай болуы немесе болмауына қарамастан, оның жеке басын сыйлау және оның даралығын гуманистік тұрғыдан түсініп- қабылдауын қамтамасыз ететін инклюзивті білім беру идеясы педагогтердің құзыреттілігіне заман дамуына сай жаңа талаптар қойып отыр.
Ендігі кезекте педагогтерге, ұстаздарға, мұғалімдерге қойылатын талаптарданорындалуы міндетті болатын көптеген жаңа жұмыс түрлері туындап келеді. Мұғалімдер дене дамуы жағынан,зияткерлік дамуы жағынанзақымданған балалармен, қалада не ауылда тұратын түрлі әлеуметтік топтағы балалармен, балалардың басқа түрлі білім беру топтарымен жұмыс істейтін педагогикалық технологияларды игеріп, өзінің жеке тәжірибесіне сай, ұстаздық кәсібінде шығармашылық түрде таңдай алатын және шебер де орынды, нәтижелі етіпқолдана алатын қабілетін жетілдіруі тиіс болып отыр.
Гуманистік білім беру жүйесін зерттеу барысында ғалымдар мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту мәселесі мен оларды қоғамға кіріктіру туралы толыққанды идеялар әлеуметтік конструкционистік теорияларда қарастырылғанын анықтады. Бұл теорияның этикалық-философиялық, гуманистік психология мен педагогика және арнайы педагогикалық бағыттардағы көптеген зерттеулер жүргізу барысында негізделіп қалыптасқаны белгілі болды. Теориялар мен олардың бастау көздерін 4-кестедегі мәліметтерден көре аламыз (4-кесте).
Кесте 4 –Инклюзивті білім берудің теориялық негіздемесін қалыптастырған идеялардың бастау көздері

Білім саласы	Инклюзивті білім берудің теориялық негіздемесінің қалыптасуы
Философия	Экзистенциалдық тұжырымдама. Бұл тұжырымдаманың іргетасын қалаған К.Ясперс, А.Камю, Ж.П.Сартр адам – қайталанбайтын бірден бір жалғыз ғана, еркіндікке ие тұлға деп көрсетеді. Мәдени-әлеуметтік конструктивизм теориясы. Оның көрнекті өкілдері: П.Бергер, Т.Лукман, Т. Парсонс, В.Дильтей. Этикалық-философиялық білім аясындағы жекелеп оқыту тұжырымдамасы. Бұл бағыттың өкілдері: В.В.Зеньковский, Б.С.Братусь, Л.Н.Толстой, С.Л.Братченко.
Физиология	Жүйке жүйесінің теориясы мен оның даму қабілеттілігі. Көрнекті өкілі: И.П.Павлов.
Психология	Л.С.Выготскийдің жоғарғы жүйке жүйесінің қалыптасуы мен психиканың мәдени-тарихи даму тұжырымдамасы. Психикалық дамудың ауытқуы мен норма заңдылықтарының тұжырымдамасы. Бұл бағытты негіздеушілер: Л.С.Выготский, Л.Рубинштейн, В.В.Лебединский. Психиканың дамуындағы оқытудың жетекші рөлі тұжырымдамасы. Бұл бағыттың негізін қалаушылар: Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин. Гуманистік психологияның тұжырымдамасы: А.Маслоу, Ш.Бюллер, К.Роджерс.
Педагогика	Гуманистік педагогика тұжырымдамасы: Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци, А.Дистервег, А.С.Макаренко, М.Монтессори В.А.Сухомлинский, К.Д.Ушинский, П.Ф.Каптерев, Р.Штайнер, С.Т.Шацкий, Ш.А.Амонашвили.

Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесіндегі инклюзивті білім берудің құқықтық негіздерін жүйелеуді, сөзсіз, осы мәселені жер бетіндегі барлық адамзаттың парызы ретінде белгілеп, халықаралық деңгейде мойындатып, мүгедектердің тең құқығы мен адам баласының гуманистік идеяны ту етудегі міндеттемесі ретінде белгілеп берген нормативтік-құқықтық актілермен танысудан бастайтынымыз белгілі. Олардың ішінде адам құқықтары мен кез келген себеппен кемсітушілікке жол бермейтін мәселелерге қатысты Біріккен Ұлттар Ұйымы мен ЮНЕСКО-ның басшылығымен қол қойылған Декларациялар мен Конвенциялардың орны ерекше. Атап айтатын болсақ:

БҰҰ 1948 жылы қабылдаған «Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясы»;
БҰҰ 1959 жылы қабылдаған «Бала құқықтарының декларациясы»;
БҰҰ 1960 жылы қабылдаған «Білім беру саласында кемсітушілікпен күрес туралы» Конвенциясы;
БҰҰ 1971 жылы қабылдаған «Ақыл-ойы кешеуілдеген тұлғалардың құқықтары туралы» Декларациясы;
БҰҰ 1989 жылы қабылдаған «Бала құқықтары туралы» Конвенциясы, бұл құжатты Қазақстан Республикасының Үкіметі 1994 жылы ратифицикациялаған болатын;
ЮНЕСКО 1990 жылы Әлемдік конференцияда қабылдаған «Жалпыға білім беру туралы» Дүниежүзілік Декларациясы, Джомтьен, Тайланд;
ЮНЕСКО 2014 жылы киберкеңістікте мүгедектерге ғаламтордағы ақпараттың қолжетімді болуы мәселелері туралы ұйымдастырған конференциясында қабылданған «Инклюзивті АКТ мүгедектер үшін: практикадғы құқық пен мүмкіндіктердің кеңеюі туралы Дели декларациясы»;
БҰҰ Бас Ассамблеясы 1993 жылы қабылдаған «Мүгедектерге тең құқықтарды қамтамасыз ету бойынша стандартты ережелер» резолюциясы;
Испания, Саламанка1994 жылы қабылданған«Ерекше қажеттіліктері бар тұлғаларға білім беру саласындағы ұстанымдар, жүргізілетін саясат пен практикалық қызмет және ерекше қажеттіліктері бар тұлғаларға білім беру бойынша көрсетілетін қызметтер аялары туралы Декларациясы». Қазақстан Республикасында инклюзивтік білім берудің нормативтік базасын жасауда әдістемелік негіздері ретінде қолданылуға ұсынылған.
Дакар іс-әрекет аялары: Білім бәрі үшін: біздің ұжымдық міндеттемелеріміздің орындалуы. 2000 жылы Бүкіләлемдік білім бойынша форумда қабылданған;
БҰҰ Бас Ассамблеясы 2006 жылы қабылдаған «Мүгедектердің құқықтары туралы» Конвенциясы. Конвенцияға және Факультативтік келісімге Қазақстан Республикасы Үкіметі 2008 жылы қол қойған.

Білім беру саласындағы АКТ-ның қол жетімділігі жөнінде зерттеулер олардың әрбір балаланың индивидуалды қажеттіліктеріне сәйкес бағдарламаларды құрастыруға көмектесетіні және оқу үдерісін жеңілдететінін айқындады.
АКТ инклюзиясы әдетте қолданыста даму ерекшеліктері бар тұлғалар тарапынан белсенді интеграцияны да кездестіреді. Мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың әлеуметтендірудегі жетістігі тек қоғам мен ғана емес, мүмкіндігі шектеулі тұлғаның өзінің интеграциялануға деген талпынысына байланысты. Бұл арнайы білім беретін компьютерлік бағдарламаларды үйренуге, қоғамның баспа өкілдерімен икемді қарым-қатынас жасау және байланысқа арналған жаңа құрылғыларды қолдануға талпынысынан көрініс табады. Мүмкіндігі шектеулі тұлғалар үшін компьютерлік бағдарламалар олардың заманауи қоғамда интеграциялануының құралы екенін түсініп анағұрлым тез үйренеді, ақпараттық тапшылықты жою мақсатында қашықтықтан білім алады [112].
АКТ-ның «ерекше» балаларға білім беру саласында қолданылуы әлемдік білім беру саясатында универсалды ұстанымы болып табылады. Бұл сұрақта
негізгі халықаралық құжат БҰҰ-ның «Мүгедектердің құқықтары жөнінде Конвенциясы» болып табылады. Құжатқа 2006 жылы қол қойылып 2008 жылы заңды күшіне енді. Ал 2010 жылда бұл Конвенцияға 145-тен астам ел қосылды. Оның ішінде 90 мемлекет бірден ратификациялады. Ол елдердің ішінде Қазақстан да бар[113].Осы халықаралық құжатқа сәйкес мүмкіндігі шектеулі жандарға шектен тыс назар аудару денсаулығында ақаулар болуына байланысты емес, қоғамдағы белгілі бір кедергілерге тәуелді.
БҰҰ мүгедектердің құқықтары туралы Конвенцияның 24-бабында инклюзивті білім алу туралы, мүгедек балалардың оқу үдерісіне бейімделуіне және АҚТ-ны қолданып үйренуі туралы ұсыныстар көрсетілген.
Осы бапта мүмкіндігі шектеулі балалардың денсаулық ауытқуларын түзетудегі және әлеуетін іске асырудағы педагогикалық құрылымның маңыздылығы реттеледі. Халықаралық құқыққа сәйкес. Конвенцияның 4-бабы құралдардың дамуындағы модернизациялану қаупінің алдын алу үшін барлық АКТ-ны арнайы дизайнмен жасаған орынды екенін және мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың қажеттіліктерін жобалау және техникалық құралдарды шығару кезеңінде ескеру керектігін айтады.
Конвенцияның мүгедектер құқығы жайындағы 9-бабында мемлекет мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың ақпараттық ресурстарға қол жеткізуіне қолайлы жағдай туғызуға және замануи АКТ-ның цифрлық теңсіздікті жою үшін қолдануды жігерлендіруге міндетті. Осы орайда халықаралық заңдар
«цифрлық теңсіздік» ұғымында ақпараттық кемістікті түсінетінін айта кеткені жөн. Осы критерийлерге сәйкес ол барлық адамдарды 2 топқа бөледі:

ақпараты көп;

-ақпараты жеткіліксіз.
Кедергілерді жою үшін қосымша қарым-қатынас құралдары жасалынады. Бұл топқа арнайы пернетақталар мен тінтуірлер, тірек-қимыл құралдары зақымданған мүгедектерге арналған манипуляторлар, Брайл принтері және осыған ұқсас басқа да құрылғылар енеді.
АКТ-ны білім беру үдерісінде қолдану саясаты жөнінде ұсыныстары бар өзге құжаттар төмендегі кестеде көрсетілген (5-кесте).

Кесте 5– Білім беру саласында АКТ-ның пайдаланылуын сипаттайтын халықаралық құжат

Құжаттың атауы	Мазмұны	Күшіне енуі
1	2	3
	Ақпараттық қоғамға барлық
Ақпараттық қоғам мәселелері	адамдардың бірдей қол
бойынша жоғары деңгейдегі	жетімділігін насихаттау.
кездесу принциптерінің	Жалпы білім беру	2003 ж.
декларациясы және бүкіл	мектептеріндегі
әлемдік іс әрекеттердің жоспары	бағдарламаларға білім алу
	ресурстарына

5 - кестенің жалғасы

1	2	3
	денсаулығындағы ауытқуларға қарамастан барлық балаларға қол жетімділігі жөнінде мәселелерді енгізу.
БҰҰ мыңжылдықтың даму мақсаты	Бүкіл әлем балаларына бастауыш білім беруді қамтамасыз етуге қол жеткізу [114].	2000 ж.
Білім, Ғылым және Мәдениет	Негізгі мақсаттар: бүкіл әлем тұрғындарына сапалы білім беру; -әлеуметтік интеграциялауда топтық мақсаттарға жету; -әрбіроқушының қажеттілігіне байланысты жаңа ақпараттық технологияларды қолдануды дағдыландыру; оқу үдерісін жылдамдату құрамдас бөлігі ретінде ақпараттық технологияларды қолдану [115]:
мәселелері бойынша БҰҰ
(ЮНЕСКО)
1. Инклюзивті білім беру
жөнінде ұсыныс білім берудің
барлығына қол жетімділігі; 2. Инклюзивті білім беру саласындағы саясаттың басқару		1994-2005 жж.
принциптері
3. Саламанка декларациясы
және ерекше мұқтаждықтары
бар адамдарға білім беру
бойынша іс шаралар шеңбері

Барлық дерлік халықаралық құжаттар АКТ-ны денсаулық мүмкіндіктері шектеулі балаларға арналған оқу үдерісіне енгізу міндетін сипаттайды. Алайда олардың ешқайсысында білім беруде АКТ-ны қолдану саясаты жөніндегі ұсыныстар жоқ[116, б.218-219].

Осылайша, баланың денсаулығында ақауы немесе дамуында басқа да ерекшеліктері болған жағдайда білім беру қызметтерін көрсетуден бас тарту заңға қайшы. Көптеген заңнамаларда денсаулық мүмкіндіктері шектеулі тұлғалар үшін бейімдеу шараларын жүргізу қажеттілігі көрсетілген. Біздің елімізде «Мүмкіндігі шектеулі балаларға әлеуметтік және медициналық- педагогикалық түзетушілік қолдау көрсету туралы» заң бар . Бұдан бөлек, кейбір елдерде (Бельгия, Дания, Жаңа Зеландия және т.б.) мүгедектердің білім алу үдерісін суреттейтін оларға арналған заң бар.
Барлық дерлік мемлекеттер АКТ-ны денсаулық мүмкіндіктері шектеулі тұлғалар үшін қолжетімді етуге ұмтылады. Мемлекет деңгейіндегі негізгі қиындық инклюзивті құзыреттілігі бар педагогтарды қолдау құрылымдарының
жоқтығы болып табылады. ТМД елдерінде инклюзивті білім алуға кедергілер әлдеқайда көп. Олар мектептердің арнайы инфрақұрылымдармен материалдық- техникалық жарақтандырылу деңгейінің төмендігімен және денсаулығында ауытқушылықтары бар тұлғалардың бастауыш біліммен қамтылуы деңгейінің аздығымен байланысты.
Женевада 2010 жылы ЮНЕСКО-ның кезекті конференциясында 146 мемлекет өздеріндегі білім берудің жай-күйі туралы есеп берді. Олардың талдауы мүгедек балаларды бастауыш біліммен қамтудағы болмашы ілгерушілікті және жалпы білім беру мектептерін АКТ-мен жабдықтау саласындағы едәуір алға жылжушылықтың барын анықтады. Іс жүзінде мемлекеттер оқу үдерісін АКТ-мен жарақтауды стратегиялық міндет етіп қоймайды. Алайда бұл берілген есептерден шығатын қорытынды, дәстүрлі орталық механизмдерді пайдалану мүгедек балаларды білім беру ортасына толыққанды біріктіруді жүргізуге мүмкіндік бермейді.
Бүкіл әлем үшін ортақ мәселелер мыналар:

АКТ құнының жоғары болуы (технологиялардың орташа статистикалық азамат үшін қолжетімділігінің төмендігі);
қызмет көрсетуші қызметкерлердің білім деңгейінің төмендігі және техникалық қолдаудың болмауы;
педагогтардың білім беру үдерісінде АКТ-ны пайдалану туралы кері ұстанымы;
педагогтердің денсаулық мүмкіндіктері шектеулі адамдарға арналған негізгі педагогикалық құрал ретіндегі АКТ туралы білімінің болмауы немесе төмен болуы.

Көбіне АКТ ретінде мектептерде компьютерлік технологиялар қолданылады. Сол арада, ЮНЕСКО қабылдаған терминологияға сәйкес, АКТ- ға тек компьютерлер ғана емес, сонымен қатар, қызметтік және сервистік білім беру бағдарламалары, сканерлер, құлаққаптар, бейнекамералар, тірек сигналдары және мүмкіндігі шектеулі балалардың өз қатарластарымен тең дәрежеде білім алуына мүмкіндік беретін басқа да құралдар жатады[117].
ЮНЕСКО-ның қолдауымен әзірленген «DATEC» жобасында АКТ-ның оқу үдерісінің мақсаттары мен міндеттеріне сәйкестігінің 9 өлшемі келтірілген [118].

өлшем — оқу үдерісінде пайдаланылатын барлық АКТ үйретуші болуы керек. Мұнда, жеке педагогикалық тәжірибе негізінде, оқу үдерісі барынша тиімді болуы үшін тек жаңа білімдер мен дағдыларды игеруге ынталандыратын құралдарды ғана пайдаланған жөн. Егер тапсырмаларды компьютерлік емес құралдармен де іске асыруға болатын болса, онда мұндай бағдарламалар пайдасыз. Сондай-ақ, білім беру үдерісінен баланың бойында оған өмірінде ешқашан қажет болмайтын тәжірибені қалыптастыратын зиянды бағдарламаларды да шығарып тастау керек.
өлшем–АКТ оқушылардың мектеп кеңістігіндегі ынтымақтастығына көмектесуі тиіс. Ынтымақтастықта әрекет ете білу шеберлігі ортақ зейінді

қалыптастырады және коммуникациялық қарым-қатынас дағдыларын игеруге мүмкіндік береді.

өлшем–АКТ-ның оқу үдерісінде пайдаланылатын басқа дәстүрлі құралдармен және тәжірибемен біріктірілуі. Бұл жерде мұндай құралдарды нақты бір мақсаттарға жету үшін пайдалану керектігін түсіну маңызды.
өлшем–барлық АКТ құралдарыойынға қосуға бейімделуі тиіс, себебі білімдер мен дағдылардың көп бөлігі тікелей ойын үдерісінде игеріледі.
өлшем–АКТ баланың әрекеттерін бақылау жүйесін қалыптастырмауы қажет. Бұл дегеніміз, оқушы технологияларды басқаруы керек, керісінше емес. Дегенмен, әліппе мен санауды үйрету кезеңіндегі оқушылардың әрекеттерін бақылау жүйесінің оң ықпалы дәлелденген.
өлшем–құралдардың нақты атқарымдық қызметі болуы керек және олар нақты міндеттерді шешуге бағдарлануы тиіс. Бұл 1 операция кезінде тек бір ғана тапсырма орындалуы керектігін білдіреді. Жұмыс үстеліндегі нысанды тінтуірдің пернесін басу жолымен көшіруді көрнекі мысал ретінде келтіруге болады.
өлшем–АКТ құралдары баланың бойында жағымды сезім күйлерін қалыптастыруы және зорлық-зомбылық жолдарын насихаттамауы тиіс.
өлшем–барлықАКТ бала денсаулығы үшін қауіпсіз болуы қажет. Әрине, балаға компьютерлік ойындардан гөрі қозғалмалы ойындар көбірек пайдалы. Педагогтар мен ата-аналардың міндеті– компьютердегі жұмысты рөлдік, қозғалмалы ойындарман кезектестіріп отыру.
өлшем– педагогтер мен ата-аналарды АКТ-ны баламен бірге пайдалануға тарту. Ересектермен бірге жұмыс істегенде оқушылардың өнімділігі арта түсетіні дәлелденген, себебі балалар осы жағдайда оқу үдерісіне көбірек беріледі.

Бұл өлшемдер білім беру үдерісінде пайдаланылатын ақпараттық- коммуникациялық технологиялардың қолжетімділігін бағалауға қызмет етеді.
Инклюзивті білім беру жүйесінің құқықтық тірегі болатын Қазақстан Республикасының заңнамалық жүйесі де халықаралық талаптар үдесінен шыға алады.
Ең алдымен, Қазақстан Республикасының Конституциясында және 30- бабында:«1.Азаматтарға мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуына кепілдік беріледі», - депатап көрсетілді.
Қазақстан Республикасының 2007 жылы қабылданған (2011 жылы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) «Білім туралы» Заңында денсаулығында ақауы бар, мүмкіншіліктері шектеулі оқушылар туралы инклюзивті білім беру туралы мемлекетіміз кепілдік беретін көптеген мүмкіншіліктер мен қолдау түрлерін көреміз.
Осының ішінде 11-бапта айтылған «14.Мүмкіндіктері шектеулі тұлғалардың білім алуына арналған арнайы жағдайлар жасау» көрсетілген. Заңдағы 14-бапта; «Мамандырылған жалпы білім беретін оқу бағдарламалары негізгі орта, жалпы орта білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламалары негізінде әзірленеді...» - деп нақты атап көрсетеді.
Ал 15-бап тұтасымен «Арнайы жалпы білім беретін оқу бағдарламаларына арналып», ондағы 1,2,3 тармақшаларда арнайы оқу бағдарламалары «мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытуға және дамытуға бағытталған, білдім алушылар мен тәрбиеленушілердің психологиялық-медициналық-педагогтік консультациялар ұсыныстарын» және оқушылардың «психикалық-физикалық ерекшеліктерін және танымдық мүмкіндіктерін» ескеретіні нақты аталып берілген.
Қазақстан Республикасының 2002 жылғы қабылданған (2007 жылы, 2009
жылы, 2010 жылы, 2013 жылы, 2014 жылы, 2015 жылы, 2016 жылы өзгертіліп, толықтырылып отырды) «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Заңында: «4-бап. Балалардың тең құқықтылығы. 1. Тегіне, нәсіліне және қай ұлтқа жататындығына, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, жынысына, тіліне, біліміне, дінге көзқарасына, тұрғылықты жеріне, денсаулық жағдайына, балаға және ата-анасына немесе басқа заңды өкілдеріне қатысты өзге де мән-жайлдарға қарамастан, барлық бала тең құқыққа ие», -деп айқын көрсетілген.
Ал Заңның 15-бабында былай деп айқын көрсетілген: «15-бап. 3. Арнаулы педагогикалық тәрбиені қажет ететін кемтар балаларға мемлекеттік бюджеттен белгіленген стандарттар деңгейінде олардың білім алуына кепілдік беретін қосымша қаражат береді».
Осы Заңның 6-тарауы «Мүгедек баланың құқықтары» деп аталады. 31, 32, 33-баптарында мүгедек баланың толымды өмірге дені сау балалармен бірдей құқы бар екендігі, білім алуға, кәсіп таңдауға, шығармашылықпен айналысуға, қоғамдық қызметке аралсуға, медициналық-әлеуметтік көмек алуға, жұмыспен қамытылуға, мемлекеттені көмек алуға құқылы екені атап көрсетілген.
31-баптың 2-тармақшасын таратып көрсететін болсақ: «Мүгедек бала өзінің дене бітіміне, ақыл-ес қабілетіне және тілегіне сай білім алуға, қызмет түрі мен кәсіпті таңдауға, шығармашылық пен қоғамдық қызметтерге қатысуға құқылы», - деп айқын айтылған.
Қазақстан Республикасындағы мүгедек балаларға мемлекеттік әрдайым қолдау көрсетіп, жағдай жасауға ұмтылып отыратынын біз көптеген Заңдарда осы мәселенің арнайы қарастырылуынан көреміз.
Ондай Заңдар қатарында Қазақстан Республикасының 2001 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасының сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы» Заңын атауға болады. Ондағы 11-баптың 2-3 тармақшасында мүгедектер мен іс-қимылы шектеулі басқа да топтарға арналған қол жеткізуін оңтайлы жағдайлармен және құралдармен қамтамасыз етілетіні айтылған.
Ал Қазақстан Республикасының 2005 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы Заңында» мүгедектерге білім беру мен мектепке дейінгі тәрбиелеу мәселесіне де заңды кепілдік берілген. Заңның 29-бабындағы «Мүгедектерге тегін бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беруге кепілдік берілетіні» атап көрсетілген.
Бұл аталғандардан басқа да көптеген нормативтік-әдістемелік құжаттар Қазақстан Республикасында инклюзивтік білім беруді ұйымдастыруға мемлекет
тарапынан берілетін кепілдіктердің сенімд арнасы болып табылады.Бұл құжаттардың құрамында Білім беруді дамытуға арналған Мемлекеттік бағдарламалар, Білім және ғылым министрілігінің инклюзивті білім беруге тікелей қатысты әдістемелік нұсқау хаттары, әдістемелік құралдары, типтік ережелер сияқты құжаттарды молынан атауға болады. Олардың барлығында инклюзивті білім берудің құқықтың жүйесі уақыт артқан сайын дамып келе жатқаны айқын танылады.
Ойымызды жинақтай келгенде, Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруге байланысты құқықтық-нормативтік негіздеме бар екендігін және алдағы уақытта бұл саланың толықтырыла түсетінін нақты деректер көрсетіп отырғаны анықталды.
Ендігі талдау барысы инклюзивті білім берудің гуманистік негіздемесі бағытында жүргізіледі.
Әлеуметтік-мәдени саясаттың даму стратегияларыоның бір саласы болып табылатын – білім беру саласын да қамтитыны белгілі. Әлемдік және қазақстандық қоғамдық санада болып жатқан өзгерістер мен даму ұстанымдары білім беру саласына тікелей ықпалын тигізуде. Оның нақты көріністерін білім беруді дамытуды тұтас қоғамның және әрбір жекелеген оның мүшесін, әр адамның даму жолы ретінде тану қажеттілігінің күн тәртібіне ашық қойылып отырғанынан көруге болады. Жарық дүниеге келіп, көзін ашып, тыныс алатын әрбір сәбиден бастап, есейген, жетілген, қартайған әрбір қартқа дейінгі барлық адам өзінің бар мүмкіншіліктерін өмір сүру барысында жүзеге асыруға құқылы және ол үшін қажетті жағдайдың жасалғанын қалайды.
Осындай ізгі идея білім инклюзивтік білім беру жүйесін дамытудың түпмәнін, мақсатын, оның құндылығын, даму бағдарларын да айқындайтын қуатқа ие болып табылады. Қазақстандық инклюзивтік білім беру жүйесінің табысты болуы қазақстандық қоғамда қалыптасқан дүниетанымның ізгілікті бағдарлы болуына ғана байланысты болмақ. Инклюзивтік білім беру жүйесінің әрбір кірпішінің қалануы – әрбір жекелеген қоғам мүшесінің ізгілікті дүниетанымынан инклюзивті білім беруге деген гуманистік көзқарасына байланысты. Денсаулығында ақауы бар, мүмкіншіліктері шектеулі қоғам мүшелерінің қоғамдағы орны қайсы және қандай болуы тиіс? Бұл сұрақ әрбір қоғамда бел алған философиялық-гуманистік ойға сүйеніп өзіне жауап таба алады.
Қазақстандық қоғамда орныққан адамгершілік, ізгілік, гуманистік идеялар мен ұстанымдар қазақстандық білім беру жүйесіндегі инклюзивтік білім берудің орнын айқындап, оның қалыпты балаларға білім беру жүйесінен өзіндік орнын табиғи жолмен табуына сенімді тұғырлар қалап келеді.
Ұлттық даму жолымыздың бастауын сонау ежелгі замандардағы гуманистік ой-пікірдің бесігі болған фольклордан таба аламыз.
Мүмкіндігі шектеулі балаларды қолдауға, оларға қалыпты балалармен бірге білім алып, тәрбиеленуіне жол ашуға, олардың жағдайларын жайлы етіп, дүниені тануына, болашақта өзінің ешкімге тауқымет әкелмей, барынша өз күшімен өмір сүруге тырысуына сенімді ететін білімге негізделген дағдыларды
қалыптастыруда фольклордың әлеуеті зор, дидактикалық мүмкіндігінің ұшы- қиыры шексіз. Қазақ фольклорының барлық компоненттері – қазақ ұлттық педагогикасының негізгі құралы. Мұндағы барлық мазмұн баланы оқытуға, тәрбиелеуге, оның ішінде адамгершілік ережелері мен нормалары, идеалдары, жақсылық пен жамандықтың күресінде жақсыға жақ болу ды, махаббат пен зұлымдық шайқасқан кезде махаббаттың жеңуіне қолдау беру жолдары үйретіледі. Сөйтіп, инклюзивті білім берудің негізгі тұтқасын – ізгі дүниетанымды қалыптастырады.
Инклюзивті білім берудің гуманистік тұғырының бастауы ұлттық фольклорымыздың барлық жанрынан табылады. Бірақ, түйінді, парасатты ойлар синтезделген мақалдар мен мәтелдерді, эпостар мен ертегі-аңыздарды талдай отырып, инклюзивті білім беру жүйесінің қалыптасуы мен теориялық және практикалық негіздерінің сенімді тұғыры ретінде қаланатынын түсінеміз. Халық даналығында «Жақсының алдында жазыларсың, жаманның алдында тарыларсың» дегеніндей, жақсылықтың жолы жайылғанда, кез келген мүгедек бала өзінің қалыпты баладан айырмашылығын ұмытып, жүрегінің нұрлы қазынаға айналуына өзіне мүмкіндік сыйлайды. Кейін ол нұрлы жүрек, Абай аңсаған «толық адамның» қатарын толтыруға бағдар ашуы мүмкін.
Қазақ ұлттық фольклоры - қазақ ұлттық педагогикасының тарих түбінен келе жатқан тұмасы болса, оның сабақтастығы, дәстүрлілігі, толығып тұруға бейімділігі, көркемдік жетілгендігі қазіргі қазақстандық қоғамда бүр жарып келе жатқан инклюзивті білім беру жүйесінің де өркендеуіне берер қуаты мол болатынына дау болмасы анық.
Қазақ ұлттық дүниетанымының бастауы болған фольклордың қазіргі дүниетанымымызбен сабақтастығын шынайылықпен танытар кезеңі Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласымен тығыз байланысты деп санаймыз. Елбасымыздың: «Жаңғыру атаулы бұрынғыдай тарихи тәжірибе мен ұлттық дәстүрлерге шекеден қарамауға тиіс. Керісінше, замана сынынан сүрінбей өткен озық дәстүрлерді табысты жаңғырудың маңызды алғышарттарына айналдыра білу қажет. Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр ала алмаса, ол адасуға бастайды.Сонымен бірге, рухани жаңғыру ұлттық сананың түрлі полюстерін қиыннан қиыстырып, жарастыра алатын құдіретімен маңызды.Бұл – тарлан тарихтың, жасампаз бүгінгі күн мен жарқын болашақтың көкжиектерін үйле- сімді сабақтастыратын ұлт жадының тұғырнамасы. Мен халқымның тағылымы мол тарихы мен ерте заманнан арқауы үзілмеген ұлттық салт-дәстүрлерін алдағы өркендеудің берік діңі ете отырып, әрбір қадамын нық басуын, болашаққа сеніммен бет алуын қалаймын», - деген сөздері инклюзивтік білім берудің гуманистік бастауларын тануда ұлттық тамырымыздан нәр ала білудің маңыздылығын дәлелдейді.
Осындай жаңашыл бағытты ұстана отырып, инклюзивті білім беруде, ендігі ретте, қазақстандық қоғамда да «адам және өмір», «адам және құндылық», «адам мен оның мүмкіншіліктері», «мүгедек адамдардың денсаулығының шектеулі болуына байланысты қоғамдағы орнынан тысқары
етпеу» деген түсініктерге құқықтық, гуманистік, құндылық көзқарастар тұрғысынан жаңғыратынына сенімдіміз. Сол жолмен жүретін инклюзивті білім беру жүйесінің жаңғырған философиялық негіздемеден сусындап, сенімді теориялық тұғырлардан табысты, өміршең әдістемелік/ практикалық жүйелер құралады.
Қазақстандық қоғамдағы инклюзивті білім беру мәселесінің түпмәнісі – гуманистік көзқарас тұрғысынан қарастыра отырып,денсаулығына байланысты мүмкіншіліктері шектеулі тұлғалардың да өмірдің өзі таңдаған саласында оқып, жұмыс жасап, табысты болуына мүмкіндіктер жасалуы тиісті екендігі терең ұғыныла түсініледі.
Қоғамдық санада қалыптасқан заманауи гуманистік парадигмалардың ішіндегі білім беруді ізгілендіру (гуманизация) бағдарына тоқталатын болсақ, бұл бағыттың мазмұнында этикалық нормалар, өзін-өзі ұстау нормалары мен ереже-талаптары қарастыралытыны белгілі. Адамдардың бірігіп білім алуында, қызмет етуінде бір-біріне деген қарым-қатынасының жауапкершілігін бірдей арқалауы керек екендігі туралы мәселе де осы салада қарастырылады. Инклюзивтік білім берудің гуманистік негіздері осылардан туындайды.
Алайда, қоғамдық сана өз болмысын жаңартып, әр адамның өмірлік жүйедегі орны мен құндылығы бар екенін түсінгенде ғана бұл идеяның қанат жайып дамитынына сөз жоқ. Қазіргі Қазақстан Республикасында бағдар етіп ұстанып отырған рухани жаңғыру бағыты инклюзивтік білім беру жүйесінің жаңа әрі сенімді теориялық және практикалық тұғырына айналады.
Осы салада қызмет етушілер мен зерттеушілер осы рухани тұманы дер кезінде және инклюзивтік білім берудің маңызды тірегі ретінде зерттеп, қол жеткен жаңа нәтижелерін инклюзивті білім беру жүйесінің іргетасын қалайтын, ожан әрі нығайтатын тұғырға айналдыруға ұмтылуы керек. Уақыттың өзі инклюзивті білім беру жүйесіне жайлы жағдайды туындатып отырғанын түсіне білгенде ғана қарқынды зерттеулер мен практикалық нәтижелер жасалынатыны белгілі. Сондықтан «рухани жаңғыру және инклюзивті білім берудің гуманистік бастау көздері» бағытында үлкен істер өз шешімін күтіп отыр деп айтуға болады.
Жалпы білім беру, оның ішінде, әсіресе, инклюзивті білім беру – адамзат дамуының маңызды мәселелерінің қатарында күн тәртібінен ешқашан түспейді, сондықтан да инклюзивті білім берудің гуманистік негіздері уақыт артқан сайын дамып-жетіле түседі.
Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беру және осы салада қызмет ететін мұғалімдерді дайындау мәселесі басымдыққа ие болып келе жатқанына Қазақстандағы жоғарыда келтірілген мемлекеттік құжаттар мен бірге ҚР Білім және ғылым министрлігі тарапынан әзірленіп, таратылып жатқан нормативтік-әдістемелік құжаттар дәлел бола алады [119-122].
Осылармен қатар, ғалымдар мен мұғалімдердің жарияланымдарын талдау барысы қазақстандық инклюзивтік білім беру жүйесінің гуманистік болмысы мынадай бағытта дамып келе жатқанын көрсетті:

жарық дүниеге келген әрбір баланың оқып-білім алуға, ата-баба жинақтап, мұра еткен, адамзаттың жинақтаған өмірлік тәжірибесінен, мәңгілік рухани қазынадан өз үлесін мүмкіндігі келгенінше алуға құқы да, мүмкіндігі де бар екенін толыққанды түсіну бағыты;
қоғам өмірге келген әрбір баланың денсаулығы мүмкіндік бергенінше білім алуына жағдай жасауы қажет;
инклюзивтік білім беру жүйесінде маңызды орын алатын мәселе - жоғары оқу орындарынан бастап болашақ мұғалімдер мен тәрбиешілерді, әдіскерлерді арнайы дайындау және ол үшін қажетті оқу бағдарламаларын әзірлеу;
оқушыларға инклюзивтік жаңашыл білім беру тәсілдері мен жаңа оқыту модельдерін көптеп енгізу;
инклюзивті білім беру барысында ақпараттық-коммуникациялық технологияны қолдану арқылы мүмкіндігі шектеулі балаларға әлемдік ғаламтор жүйесіндегі білімдік ресурстар қолжетімді болуына жағдай жасау;
ақпараттық-коммуникациялық технологияны сабақтарда қолдану арқылы инклюзивті білім беру жүйесін жаңа сапалы оқу-дидактикалық қамтамасыз етуге көшу;
инклюзивті білім беруде оқушыларға білімдік-дамытушылық орта құрып, ол үдеріске психология-педагогикалық және медицина-әлеуметтік қолдау жасау;
мұғалімдер мен мүмкіндігі шектеулі оқушылардың арасындағы серіктестік пен ынтымақтастық орнауы керек, осындай ынтымақтастыққа ата- аналарды да тарту маңызды болып табылады;
инклюзивті білім беруде оқушыларды өзімен-өзі томаға-тұйықталып қалған адамды емес, есесіне, ізгі, шынайы, адамгершілігі мол, мейірімді, рақымды, өзін сыйлау арқылы басқаларды да сыйлай алатынтұлғаны қалыптастырып, тәрбиелеу, дамыту маңызды болып саналады;
инклюзивті білім беру арқылы оқушылардың өздері дүниеге келген отбасыларында тәрбиелену мен тұру құқының орындалуын қамтамасыз ету жұмысы да қарқынды орындалады;

Инклюзивті білім берудің осындай бағдар ұстанып дамуы гуманистік инклюзивтік білім беру жүйесін қалыптастырып, негізін құрайды. Сонымен қатар, біздің ойымызша, маңызды саланың қалыптасуына үлкен сеп тигізеді, Ол маңызды саланы мүмкін ішкі саралануынан туындайтын «инклюзивті гуманистік педагогика» деп атауға болатын шығар.
Педагогикадағы гуманистік технологияның негізін құраған педагог ғалымдардың пікірлерін талдай отырып, оның өзіндік ерекшелігі – мұғалімдер мен оқушылардың, оқытушылар мен студенттердіңбілім беру-білім алу үдерісінде бір-біріне жатсынбай, оқу-танымдық үдерістің айрылмас екі жағының біртұтастығы болуында. Гуманистік технология педагогиканың екі маңызды құраушысы болып табылатын – мұғалім мен оқушының жеке тұлғаларына өзара құрметпен қарауға, өзара түсіністік пен сенім және терең тамырлы сыйластық болуын қалайды және соған қалыптастырады.
Педагогикалық үдерістің құраушы компоненттері болып табылатын - мұғалім мен оқушы тұлғалары өзара сыйластыққа келер тұсы - оқу-танымдық үдерістің нәтижелі өтуі үшін жасалынатын жағдайға да тікелей байланысты.
Бұл жерде тек инклюзивті оқытудағы тұлға - тек мүмкіндігі шектеулі бала ғана емес, оған білім беруші мұғалімнің де дүниетанымдық, гуманистік көзқарасы мен білім беру/тәрбиелеу қабілеттерінің кәсіби тұрғыдан жетіле беруі және оған да мүмкіндігінше жайлы жағдайлар жасалуы керек екендігі айқындалады.
Инклюзивтік оқытудың негізі болып табылатын гуманистік технологияның бір параметрі мұғалім тұлғасының да осы жүйеге сәйкес келуімен байланысты айқындалады.
Осылай, инклюзивтік білім берудің мәдени-гуманистік функциясы жүзеге асырылады. Ол жүзеге асатын кеңістік әлеуметтік-мәдени кеңістік болып табылады. Сол арқылы инклюзивтік білім беру барысы – гуманистік идеялардың нәрлі тамырынан сусындайтын, демократтық сипатта ұйымдастырылған, интенсивті/қарқынды білім беру үдерісі түрінде іске асырылады. Бұл жерде «интенсивті/қарқынды» дегенді беріліп жатқан ақпаратты барлық сезім каналдары параллельді жолмен бірден қабылдау және эмоциялық тәжірибеге сүйенетін білім беру формасы деп түсінген дұрыс.
Гуманистік идеяға сүйенген инклюзивті білім беру үдерісінің өзегі -
«балалардың барлығының да өз мүмкіншіліктеріне сәйкес, гармониялық, өзара үйлесімді даму деңгейінде оқып, өзі өмір сүретін қоршаған әлемді танып-білуі және өзінің өмірінде оны қажетіне жарата алатын қабілетке ие болуына қамқорлық жасауы тиіс» деген идеяға негізделеді. Бірақ арнайы атап кететін мәселе - жалпы білім беру үдерісі де гуманизмге негізделуі тиіс. Ал инклюзивтік білім беру үдерісі тек гуманизмнен туындап, гуманистік ой- идеяны тұғыр етуі керек. Өйткені дәстүрлі педагогикалық теория мен практикада бел алып тұрған технократтық оқыту жүйесін инклюзивтік білім беру жүйесіне жай «көшіріп әкеле салуға» болмайды. Ондай жағдайда, инклюзивтік білім берудің түп табиғаты дұрыс бағытта қала алмауы мүмкін.
Бұл ретте, Ш.А.Амонашвилидің гуманистік педагогикалық жүйесінің болмысын ғалымның еңбектерінде және«Гуманистік педагогиканың Манифестінің» негізі қаланған қабылдау – түсіну – көмектесу – сүю – тілектестік білдіру» формуласын негізге аламыз[123].
Инклюзивті білім берудің кең таралуы, ол жүйедегі әрбір пәнді оқытудың инклюзивтік әдістемелерінің қалыптасуыинклюзивті педагогиканың тереңдей қалыптасуына ықпал етуде. Гуманистік идеямен, руханилықпен, әлеуметтік әділдікпен біртұтастықта қарастырылатынинклюзивті білім беру – қазақстандық қоғам үшін игі істің ең зоры, игіліктің бастауы ретінде танылуы керек. Өйткені инклюзивті білім арқылы ғана барлық адамға «білім» деп аталатын адамзат жинақтап мирас еткен әлеуметтік құндылыққа, мұраға қолжетімді болуында бірдей мүмкіндік беріледі.
Қазақстандық инклюзивті білім беру барысын ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері мол. Оның ішінде инклюзивті білім беру үдерісін және оның
басты тұлғасының бірі - мұғалімді даярлау үдерісін гуманизм идеяларына сүйеніп модельдеуді атай аламыз; сонымен бірге арнайы білім алу қажеттіліктері бар балалармен жасалатын жұмыстарды ұйымдастыру мен уақытылы диагностикалауды айтамыз; әрбір баланың жан-жақты үйлесімді дамуына қажетті жағдайларды жасау үшін мұғалімдердің балалармен, ата- аналармен және өзара ынтымақтастық құруын атауға болады.
Білім берудегі педагог тұлғасы – білім алушыларына тек білім мен шеберлік беріп қоймай, оқушылардың адамгершілік тұлғасын қалыптастыратын, санасында адамдық құндылықты тәрбиелейтін тұлға. Педагог тұлғасы инклюзивті білім берудің басты мәселесі болып танылады. Педагог жоғары мәдениетке, рухани тұрақтылыққа және кәсіби біліктілікке ие болуы тиіс. Педагог тұлғасы мен оның басқару стилінің икемділігіне білім алушы топтардың ішіндегі психоэмоционалды атмосфера тәуелді, оқыту ортасы құрылып, қолайлы коммуникация, серіктестік пен ынтымақтастық ұстанымдары жүзеге асырылады. Инклюзия идеологиясын ендіре отырып оқытушы жоғары рухани ұстанымдарды басшылыққа алып отыруы керек. Ол адамгершілік қасиеттерін, толеранттылық, мейірімділік, жақсылық, инабаттылық, сабыр мен «қалыпты емес» адамдарға деген сыйластық танытуы қажет.
Инклюзивті топ педагогы білім алушыларының дене, интеллектуалды, эмоционалды және рухани денсаулығына жауапты екендігін ұмытпауы тиіс. Сондықтан педагог әртүрлі білім алу үшін қолайлы микроклиматты тудыра алады. Ол – әділ болуы тиіс, білім алушыларды бөліп-жармай барлығына бірдей қарап, олардың өз күшіне деген сенімі мен өзіне деген құрметін нығайтып, күш-жігерлерін жетілдіруге мүмкіндік жасауы тиіс[124].
Мұндай қасиеттердің бірлігі мұғалімге өзінің басты миссиясын атқаруға көмектеседі: үшінші мыңжылдық адамының интеллектуалды және рухани әлемін қалыптастыру. Жол нұсқаушы және «саналы, мәңгілік пен жақсылық» жаршысы болған мұғалімнің мұндай жоғары миссиясын тек өзінің адамгершілігі жоғары әрі саналы азамат қана орындай алмақ.
Фантаст Герберт Уэллс басып алушылар да, мемлекетте көпшіліктің болмысын өзгерте алмайды, тек мұғалім ғана жаңа идеялар тудырып, адамзаттың жасырын күштерін аша алатынын айтады.
Біз, педагог ғылым мен білім беру, мәдени және философиялық дүниетанымды толық бейнелеуі керек деп есептейміз. «Интеллект – даналыққа апаратын есік» деген тұжырымдаманы қолдай отырып, біз даналық дегеніміз – толыққандылық, біртұтастық пен синтез екендігін баса атап өтеміз.
Ұлы диадактиканы дүниеге алып келген Я.А.Коменскийдің айтуынша, өсіп келе жатқан бала тек мейірімді жан бар ортада ғана білім алып, тәрбиеленуі тиіс екендегін атап көрсете келе, «Кім ғылымда табысқа жетіп, бірақ жақсы қасиеттерде артта қалған болса, ол табысты емес, керісінше, артта қалушылыққа алып келеді» – деп жазғаны белгілі.
Адам баласының табиғаты болмысында мейірімді, сондықтан, Я.А.Коменскийге сүйеніп, адамға сырттан ештеңені қосудың керегі жоқ, бірақ
өзінің бойындағы қасиетті дамытып, анықтауы қажет деген пікірді қостаймыз осы бағытты дамыту керек деп санаймыз[125].
Я.А.Коменскийдің педагогикалық мұрасында даналық - адам бойында мықты негіздері қаланған қасиет екенін, ол қасиеттің негізінде бала кезден-ақ адам білім алуға, қиындықты жеңуге, тіпті қиыншылыққа ұмтылуға деген ұмтылдырып тұратынын айтады. «Ұлы дидактиканың» авторы әрбір адамның ішкі жан-дүниесі – жаққан шамдай екенін баса назар қойып айтады. Ең басты мақсат та, міндет те - оқушыны өзгелердің пікір-ойларын қолдануға ғана емес, өзінің ішкі жарығын жағуға да көмектесу керек. Осы ретте Абайдың «Ішінде кімнің оты бар, қар жауса да сөнер ме» деген даналығының үйлесіммен үндесіп жатқанын көреміз.
Қазақстанның тұңғыш мұғалімдерін даярлауға үлес қосқан Ы.Алтынсарин педагог-мұғалімнің рөлін аса бағалаған. Баланы жақсы көрген ұстаз олардың болашағына мейірімділікпен, аса қамқорлықпен қарайды дей келе, мұғалім өз шәкірттерінің сеніміне ене отырып, жақсылыққа, адамгершілікке ұмтылдыруды көздейді. Ол «Мұғалім балалармен істес болады: егер олар бір нәрсені түсінбесе, онда мұғалім оқушыларға ашуланбай, күйгелектенбей, сабырлылықпен сөйлеп, шұбалаңқы сөздер мен керексіз терминдерді қолданбастан, әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен түсіндіру керек» [126]. Яғни оның пікірінше мұғалім өзінің ісін сүйіспеншілікпен, бар ынтасымен жасауы қажет деп айта келе, балалардың өзін-өзі дамытуына, өзін-өзі жетілдіруіне көп мән береді.
Гуманизациялаудың педагогикалық аспектісі адамның бастапқы рухани мәнін түсінуге, оның ерекшелігі мен өзін-өзі бағалауын мойындауына байланысты. Сонымен қатар, бұл аспект жүзеге асырудың қажетті шартының аспектісі ретінде инклюзивті білім беруде жүзеге асыруы тиіс.
Инклюзивті білім беру мәселелерімен айналысатын ғалымдар, қалыпты балалар, әдетте, ересектердің көмегінсіз топтың, үйірме немесе сыныптың ажырамас мүшесі мен қатысушысы кез келген ерекше қажеттіліктері бар құрбы-құрдастарына қуана көмектесетінін айтып көрсетеді.
Инклюзивті білім беру мекемелеріне баратын балалардың ата-аналары олардың (балаларының) «өзге» балалармен оқып жүргенін тіптен сезбейтінін айтады. Балалар ата-аналарына сыныбында ым-ишаратпен (мылқаулар тілінде) немесе суреттер (суреттердің көмегімен қарым-қатынас жасау жүйесі) сөйлесе алатын балалардың бар екенін айтқанмен, мұндай балалардың дамуда артта қалып келе жатқанын бірде-бір рет айтпаған.
Инклюзивті педагогика – түпнегізінде адамгершілік педагогикасы. Инклюзивті мектептердің болуы тек мүгедек балаларға ғана емес, қалыпты дамып келе жатқан балаларға да оң ықпал ететінін айта кету керек. Мүмкіндігі шектеулі құрбыларына көмектесе отырып, қалыпты дамып келе жатқан балалар білім беру және әлеуметтік іс-әрекеттерге белсенді қатысып қоймай, адамгершіліктің өмірлік сабақтарын да алып отырады. Бұл оң тәжірибе әлеуметтік саналылықтың, адамдар арасында айырмашылықтың болмауы, өзін-
өзі құрметтеу мен өзін-өзі бағалау, өз ұстанымдарын қалыптастыру, ең соңғысы, шынайы достық пен қамқорлықтың өсуінен көрінеді[124].
Инклюзивті білім берудің құқықтық және гуманистік негіздерімен тығыз байланысты тағы бір қыры - инклюзивті білім беру жүйесінің аксиологиялық негіздері болып табылады.
Қазақстандық инклюзивті білім беру жүйесінде заманауи талаптар негізінде көптеген өзгерістер болып жатқаны белгілі. Ол өзгерістер өркениеттің, жалпыадамзаттық даму талаптарының, еліміздің даму бағдарларының ұстанымдарына сәйкес жүргізілуде. Бірақ олардың барлығы да инклюзивтік білім беру жүйесінің тамырланып, кең тарала дамуының бастауы ғана болып табылатыны анық. Нақтырақ айтқанда, олардың барлығы инклюзивті білім берудің аксиологиялық іргетасын қалайтын құндылықтар ғана. Ал заманауи қазақстандық инклюзивті білім берудің теориялық негіздемесі мен әдіснамасын қалыптастыруда аксиологиялық тұғырдың гуманистік педагогикамен тығыз байланыстылығын назардан тыс қалдыруға болмайтыны белгілі.
Еліміздің әлеуметтік дамуының басты ұстанатын бағдары - еліміздің әрбір азаматының өз жаратылысындағы қабілетін жетілдіріп, мүмкіндігін жүзеге асыруға ұмтылуға қолайлы жағдай жасау. Инклюзивтік білім берудің қандай ұстанымы болса да, олардың әрбірін аксиологиялық құндылықтың көрінісі деп қабылдау керек. Өйткені адамның, оның өмірінің құндылығын оның қабілеті мен қол жеткен табыстарымен ғана өлшенбеуі керек. Өйткені әрбір жарық дүниеге келген адам өмірдің, мына жаратылыстың тыныс жүйесімен біртұтас тіршілік жүйесіне еніп, сезінуге, ойлауға қабілетті. Сезім мен ой берілген әрбір адам өзінің ой қызметі арқылы туындаған мәсмелелерді келесі адамға білдіргісі, айтқысы келеді. Ол адам баласы ретінде сол ойын басқаға білдіруге және оны тыңдауын талап етуге құқы бар. «Адамның күні адаммен» дегендей, адам болып өмірге келген соң, адамдар өзара біріне-бірі мұқтаж. Өмірді тану үшін, білім алу үшін, тек басқа адамдарммен қарым-қатынас орнатып қана білім алуын жүзеге асыра алады. Адам баласының табиғаты достыққа, жолдастыққа әрдайым ұмтылыста болады.
Ғылым мен білімнің, әлеуметтік табыстардың нәтижелері, өркениеттің даму нәтижелері – білім алушы балалардың барлығына бірдей қолынан келетіндей мүмкіндіктерді жасауы керек.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің инклюзивті білім беруде ақпараттық-коммуникациялық технологияны қолдануын зерттеу, практикалық тиімділігін дәлелдеу, қолдану арқылы инклюзивті білім берудің аксиологиялық құндылығы да айқындалады. Өйткені, педагогикалық аксиология тұрғысынан қарастыратын болсақ, педагогика саласындағы жақсы жаңалықтардың барлығы

педагогикалық құндылық болып саналады.

«Аксиология» терминін ғылыми қолданысқа ең алғаш1908 жылы енгізген француз философы А.Лапи болатын.
Аксиология – құндылықтар туралы ғылым саласы. Басты ұғымы - құндылық, ол қарым-қатынасқа түсірілген шынайы өмір құбылыстарының әлеуметтік-мәдени маңызын сипаттайды.
Қазақстандық инклюзивтік білім беру жүйесінің аксиологиялық аспектілері осы кезге дейін терең және жан-жақты зерттелмей келеді. Балалардың сәби кезінен-ақ жақсы мен жаманды, қайырымдылық пен зұлымдықты, шындық пен адасушыларды және басқалай да адамзатқа тән жақсы немесе жат нәрселерді айыра білу дағдылары қалыптасуы тиіс. Оған кедергі келтіретін нәрсенің барлығы – аксиологиялық, гуманистік бағдарға қарсы келуді білдіреді.
Педагогикалық аксиологиялық құндылықтар жүйесі дегеніміз – әлеуметтік жүйенің бір бөлшегі. Сондықтан Абайдың «Сен де бір кірпіш дүниеге, Кетігін тап та, бар, қалан», - деп айтқанындай, мүгедек балаларды да әлеуметтік ортаның бір кірпішіне айналуына мүмкіндіктерді ғылыми тұрғыдан да, практикалық тұрғыдан да зерттеу, тану, оқу үдерісіне енгізуді қарқындату керек.
Абай үшін әлемнің ең басты құндылығы – рухани кемелденген «толық адам». Адамзат тарихы мен өркениетінде: білім, ғылым, иман, әлеп, өнер және адами қасиеттер: мейірімділік, жомарттық, әділеттілік, адалдық, қарапайымдылық, кеңпейілділік, кішіпейілділік, сыйластық, іскерлік, тапқырлық т.б. сияқты қасиеттерді бойында жетілдіре білген, дамытқан адам – Абай сипаттаған «толық адам» концепциясына сай келеді [127, б.61].
Ол үшін инклюзивті білім беретін болашақ мұғалімдер жоғары оқу орындарында ақпараттық-технология қолдануға үйренуі барысында аксиологиялық құндылық туралы білім алып пайдалану керек. Осымен де байланысты, аксиологиялық негіздерді ұстану тұтас мектептің педагогикалық және ғылыми-педагогикалық бағыттағы барлық іс-әрекетінің құндылығы арттыра түседі.

Инклюзивті білім беру жағдайында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ақпараттық-коммуникациялықтехнологияларды қолдануға даярлаудың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері

Инклюзияның интеграциядан негізгі айырмашылығы ретінде қоғамның ерекше бейімделу қажеттіліктері бар балаларға деген қарым-қатынасы аталады. Инклюзивті білім беру үдерісінде ізгілендірудің рөлі күшейіп, тәрбиелік аспектісінің орны зорая түседі.
Психологиялық тұрғыдан инклюзия мен интеграцияланған оқыту туралы алғашқы идеяларды Л.С.Выготский айтқаны белгілі. Ол арнайы білім беру мектептерінің барлық жетістіктерімен қатар оның ең негізгі кемшілігі – өзінің тәрбиеленушісін оқшауландыратынында, көзі көрмейтін, құлағы естімейтін, ақыл есі кем балалардың ұжымыоқшауланған әлемді қалыптастырып, ол орта баланың тек ауытқужағдайына қарай жасалынғандықтан, баланың назарын өзінің бойындағы кемшілігіне бағдарланатынын және оны шынайы өмірге
ендірмей тастайтынын атап көрсетіп, мүмкіндігі шектеулі балаларды қоғамға кіріктіру қажеттілігі туралы мәселе қозғаған[15].
Л.С.Выготскийдің пікірінше, дамуында ауытқуы бар баланы тәрбиелеудегі басты міндет– оны шынайы өмірге ендіру және оның кемшілігін басқа жолдармен толықтыру. Сол толықтыруларды Л.С.Выготский биологиялық тұрғыдан емес, әлеуметтік тұрғыдан түсіндірді. Дамуында ауытқуы бар балалармен жұмыс жасау барысында педагог оқушының бойында көрініс беретін тек биологиялақ деректермен емес, түрліше әлеуметтік себептермен де кездеседі.«Кемшіліктері бар балаларды тәрбиелеу мен оқыту - әлеуметтік тәрбиенің мәселесі ретінде қарастырылу керек. Негізінен, физиологиялық тұрғыдан толыққанды дамыған балалар мен дамуында ауытқуы бар балаларды тәрбиелеуде және психологиялық тұлғасын қалыптастыруда олардың арасында ешқандай айырмашылық жоқ», - деп мүмкіндігі шектеулі балаларды қоғамға кіріктіру мәселесін көтерді [15].
Л.С.Выготскийдің идеяларын дамыта отырып, дамуында ауытқуы бар балалар мен дамуы қалыпты балаларды біріктіре интеграциялық оқытуда рухани және тұлғалық даму мүмкіндігін, әр түрлі жасында орындайтын іс- әрекетінің әлеуметтік тәжірибе ретінде қалыптасатыны туралы айтады. Л.С.Выготский білім беру жүйесіндегі арнайы мектептерді толық жоққа шығармайды. Оның айтуынша, ондай мектептер баланы өмірге үйретуде қолдау жасап, көмек көрсетуі қажет, өйткені баланың өсіп-жетілуіне оның айналасындағы ортасы шешуші рөл атқарады.
Инклюзивті білім беру жағдайында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдануға даярлаудың психологиялық негіздерінің мазмұны студенттерде оқытуды ұйымдастырудың психологиялық ерекшеліктері мен оұу үдерісінде ақпараттық- коммуникациялық технологияларды қолданудың психологиялық ерекшеліктерін қарастырға еңбектерді талдау және түйінді ойлар жасаудан тұрғады.
Студенттерге арнайы курс ұйымдастырылып, онда жоғарыдағы тармақшаларда қарастырылған «инклюзивті білім беру» ұғымына берілген анықтамаларға сүйене отырып, әлемдегі, қазақстандық білім беру жүйесіндегі инклюзивтік білім беру саласы туралы білім жинақтайды.
Студенттер қалыпты оқушылар мен ауытқуы бар, мүмкіндіктері толыққанды емес балаларды біріктіре отырып білім беруде психологиялық білімі кең әрі терең болуы міндетті. Сонымен бірге, мұғалім мұндай сыныптарда жұмыс жасаудың ауыртпалығын да ескере отырып, өзінің де физиологиялық, психологиялық, моралдық денсаулығының қуатты болуына әрдайым назар аударып отыруы міндетті.
Негізінде, «адам» мен «компьютердің» өзара әрекеттері күн артқан сайын қарқындап келе жатқан осы заманда инклюзивті білім беру саласында да АКТ орны ерекше болатыны сөзсіз.
Психология ілімі болашақ бастауыш сынып мұғаліміне, қазіргі студентке бірнеше қырдан психологиялық негіздеме жасауға жеткілікті болып табылады.
Күрделі мәселе - түрлі бағыттағы психологиялық ілімдерді бір арнаға бағыттау екені белгілі.
Сондықтан, тақырыпқа сай болу үшін бастауыш сыныпта инклюзивті білімі беруде ақпараттық-коммуникациялық технологияны қолданудың психологиялық негіздерін былайша модельдеуге болады деп ойлаймыз.
Бұл психологиялық негіздеменің күрделігі – оның бірнеше аспекті тұрғысынан қарастырылатыны екенін атап өттік. Бірінші аспекті - «бастауыш мектеп оқушысының психологиясы», екіншісі - «инклюзивті білім берудің психологиялық ерекшеліктері», үшіншісі - «ақпараттық-коммуникаицялық технологияларды қолданудың психологиялық ерекшеліктері», төртіншісі -
«инклюзивті білімі беруде ақпараттық-коммуникациялық технологияны қолданудың психологиялық ерекшеліктері» (4-сурет).

«АКТ-ны қолданудың психологиялық ерекшеліктері»

ақпараттық- коммуникаци ялық технологиян ы
қолданудың
психологиялы қ негіздері

«инклюзивті білімі беруде АКТ-ды қолданудың психологиялы қ ерекшеліктері»

Сурет 4 - Бастауыш сыныпта инклюзивті білімі беруде ақпараттық-
коммуникациялық технологияны қолданудың психологиялық негіздері

Дәл осы модельдің бүгінгі күн үшін өзектілігіне еш дау жоқ. Бастауыш сынып оқушысының психологиялық ерекшеліктері оқу-танымдық үдеріске қатысуы арқылы анықталады. Ал қалыпты балалардың да инклюзивті білім беру жүйесіне қатысушы ретіндегі психологиялық ерекшеліктері болашақ мұғалімге танымал болады.

Сондықтан инклюзивті білім берудің психологиялық қыры жан-жақты ашылуы тис. Оның үстіне ақпараттық-коммуникациялық технологияны бастауыш мектепте инклюзивтік білім беруде қолданудың да танылуы тиіс өзіндік ерекшеліктері де мол болары белгілі. Енді осы психологиялық негізді құраушыларды қарастырайық.

Бастауыш сыныпта оқушылардың танымдық үдерістері ерен қарқынмен жұмыс жасайтыны белгілі. Олардың қабылдау, зейін, қиылдау, ес пен эадысы, ойлауы, сөйлеуі – оқушылардың оқу әрекетіндегі маңызды компоненттері болып табылады.
Бастауыш сынып оқушылары өздерінің бір-бірімен қарым-қатынас жасау қажеттілігін, ойнау қажеттілігін, оқу және еңбек ету қажеттілігін қанағаттандыруы үшін ол өзін қоршаған дүниені қабылдап үйрнеуі керек, өзінің оқу не танымдық әрекеттеріндегі қандай да бір сәттерге байыппен назар аударып, зейін қойып дағдылануы керек. Сонымен бірге, не істеу керектігі туралы, нені есінде сақтау керектігін, не жөнінде ойлану керектігін, не туралы сөйлеу керектігін алдын ала елестетіп барып жүзеге асыруға дағдылануы тиіс.
Бастауыш сынып оқушысы үшін оқу-танымдық үдеріс қоршаған дүниеге басқаша есік ашып, ішкі жан-дүниесінде жаңа әлем қалыптастыратын ерекшелікке толы үдеріс болып табылады. Онымен қоса, күн сайын бастауыш сынып оқушысында бұл үдеріс күшейе түседі, дами береді. Солай етіп, ол танымдық үдерістердің әрқайсысы баланың тұлға ретінде қалыптасуына өзіндік ерекше үлес қоса беретін болады.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық үдерісінің психологиялық құрылымын білуі арқылы болашақ мұғалімдер, студенттер инклюзивті білім берудің тиімді әдістері мен амалдарын таңдауда, оның ішінде ақпараттық- коммуникациялық технологияларды қолданудың да жекелеген ерекшеліктерін тануға қалыптасады.
Оқу-танымдық үдерістің зерттелуі мен дамуына үлкен үлдес қосқан ғалымдардың ішінде Л.С.Выготскийдің, А.Н.Леонтьевтің, Л.С.Сахаровтың, Ж.Пиаженің, С.Л.Рубинштейннің, басқа да көрнекті ғалымдардың есімдері белгілі.
Жоғарыдағы модельде көрсетілген «Инклюзивті білімі беруде ақпараттық- коммуникациялық технологияны қолданудың психологиялық ерекшеліктерін» одан әрі терең тану – келешектің міндеті. Өйткені инклюзивті білім берудің психологиялық негіздері әлі де болса көптеген мәселелердің түйіні шешілмегені себепті бір ортақ жүйеге түсірілмеген. Ол міндетті, біздің ойымызша, арнайы қарастыру керек.
Жалпы білім беретін мектепте қалыпты балалармен бірге оқитын мүгедек балалардың білім алуын ұйымдастыру үшін, оның ішінде ақпараттық- коммуникациялық технологияны қолдана отырып оқытудың психологиялық негізін білу үшін, қолда бар психологиялық зерттеулердің алдағы уақытта мынадай компоненттерден тұратын жүйеге түсірілуі керектігі анықталды (5- сурет).

Сурет 5 - Инклюзивті білімі беруде ақпараттық-коммуникациялық технологияны қолданудың психологиялық ерекшеліктері

Ақпараттық-коммуникациялық технологияны қолданудың психологиялық ерекшеліктері адамның көру және есту анализаторларының мүмкіндіктерін қалай және қалай тиімді пайдалануды танытады.

Бастауыш сынып оқушыларының білім алу үдерісінің алғашқы кезеңінде – сезіну мен қабылдауына әсер етіп, сезім органдары арқылы қабылданатын сигналдарды дұрыс өңдеуіне, сөйтіп дерексіз ойлау аясына түсуіне АКТ игі әсер ете алады. Осы үдерістің нәтижесінде оқушыда белгілі бір нәрсе туралы қарапайым болса да байымдау және түйін ой қалыптасады.
Компьютердің есту мен көруді бір мезетте оқушыға жеткізе алатын мүмкіндігі оқушының беріліп жатқан білімдік ақпаратты шамасы жеткенше саналы түрде қабылдауына мүмкіндік береді. Саналы түрде қабылдау барысында оқушының көрнекілікті қолдануы – ұғымдар мен ой қалыптасуына негіз қалайды.
Сонда аудиобейнелі оқу құралдары саналы ойлауға алып келетін ойлау үдерісі үшін қажетті шарттар пайда болуына әсер ететінін көруге болады.
Инклюзивті білім беруде бастауыш сынып оқушыларына берілетін білім мазмұнының ұғынылуына және бекітілуіне санасында жарқын сәттердің орнығуы арқылы тірек болады. Сондықтан мұғалім оқушыларға оқу ақпаратының эмоциялық әсермен жеткізілуіне назар аударуы керек. Бұл жерде жағымды эмоциялық әсер ету туралы сөз болып тұрғаны белгілі.
Сонымен қатар, түрлі-түсті бояулы бейне, сурет, тартымды әуен, әріптердің жазылуы, нақты да айқын естілетін диктордың дауысы – барлығы берілетін ақпараттың қабылдануы үшін аса маңызды болып табылады.
АКТ-ны қолдануда мұғалім мен оқушының өзара бірігіп орындайтын әрекетінің нәтижелі болуы, көп жағдайда, оқушылардың ақпаратты қабылдауға зейінін қоюға және соны біраз уақыт ұстап тұруға байланысты болып келеді. АКТ қолданып, оқушылардың зейінін сақтап ұстаудың бірнеше жолы ретінде – әсерленуді күшейтуді, зейін қоюды тікелей талап етуді, енжарлық пен алаңғасарлықты жоюға қарсы әрекет жасау, сабақты қызғылықты ұйымдастырылуы.
Ақпараттық-коммуникациялық технологияны қолдана отырып сабақ беруде оқушылардың зейінінің мынадай психологиялық ерекшеліктерін ескеріп, реттеп отыру керек. Оқушының зейінін қадап отыруы, тұрақтылығы, зейінінің дұрыс бөлініп отыруы, зейінін басқаға ауыстыруы. Осындай амалдарды қолданып, оқушылардың сабақ барысында талдау, салыстыру, қорытындылар жасау, соның арқасында сабақ оқуға деген жағымды мотивация қалыптастыру мүмкін болады.
Қазіргі уақытта білім беру үрдісінде мұғалімдердің әр түрлі компьютерлік технологияларды қолдану мүмкіндігі төмен екендігін айқындадық, бұл жағдай олардың АКТ құралдарын қолдануда кәсіби дайындықтан өтпегендігін білдіртеді, осы фактор оларды АКТ технологиялардың қолдану мүмкіндігінде қиындық туғызғандықтан, белгілі бір ішкі үрей пайда болатыны белгілі. Осыдан кейін мынадай мәселе туындайды: болашақ бастауыш сынып мұғалімдеріне инклюзивті білім беру аясында жұмыс жасау дағдыларына үйрету, білімдер беру мен технологияларды қолдану негіздеріне оқыту мен оқу үдерісіне оларды тиімді интеграциялау және қолжетімді технологиялар арқылы жетістікке жету қажеттілігін қанағаттандыру болып табылады. Қазіргі заманның жоғарғы оқу орны түлектері, өзінің алдындағы бітірушілерінен қарағанда компьютерлік технологияларды қолдануы құзіреттілігі жоғары десек қателеспейміз.
Мүмкіндігі шектеулі балалардың әлеуетін тиімді ашу үшін білім беру үдерісінің дәстүрлі тәжірибеге сәйкес сандық технологияларды ұтымды қолдануға болады. Бұл үдерісте жеке рөл оқытушыға беріледі: ол белгілі бір балаға психологиялық дамуы мен коммуникативтік дағдылар қалыптастыру бойынша қандай құралдар пайдаланатынын және оң әсер беретінін анық білуі тиіс.
Ғылыми-зерттеудің талдауы бойынша [128, р.49; 129, с.301], оқытушының міндетіне дәстүрлі оқыту үдерісімен кезектесіп АКТ дұрыс таңдауы да кіреді. Бұдан шығатын қорытынды, АКТ-ды қолдануда болашақ мұғалімдер инклюзивтік құзыреттіліктің пайда болуына төмендегідей құзіреттіліктер негізгі болып табылады:

Психологиялық құзыреттілік. Ол мектеп кеңістігінде жұмыс істеу мақсатын, өзін-өзі дамыту мен өз білімдерін жетілдіру қажеттілігін, педагогикалық қызметті өз бетінше және жауапкершілікпен жүзеге асыруды, оқушының психикалық дамуына көмектесуді, ұдайы өз-өзімен, ойлау және тану қабілетімен жұмыс істеуді көздейді.
Ғылыми-теориялық құзыреттілік. Ол педагогикалық ғылымды дамыту тұжырымдамасын білумен, тұлғаны дамыту схемасын үлгілеу шеберлігімен және т.б. теңдестіріледі.
Тәжірибелік құзыреттілік. Бұл – педагогикалық іс-әрекетті тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін тәжірибелік білімдер мен дағдылардың жиынтығы.
Психофизиологиялық құзыреттілік. Ол тұлғалық қасиеттер мен балалармен педагогикалық жұмысты іске асыруға мүмкіндік беретін белгілі бір білімдердің үйлесімінен тұрады.
Физиологиялық құзыреттілік. Бұл – педагогтың физиологиялық және психикалық денсаулығының кәсіпке қойылатын талаптарға сәйкестігі.

Құзыреттілікті әдетте тұлғаның тұтастығы тұрғысынан қарастырады. Құзыреттілік, педагогтың қасиеті ретінде, психикалық уәждемелермен шарттасады. Оның дамуы болашақ кәсібімен танысудан басталады. Одан әрі жеке тұлға педагогикалық қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін белгілі бір білімдер мен дағдыларды игереді. Таңдап алған мамандығына деген оң көзқарасы бекіген сайын өзіне сын көзбен қараушылығы мен өз-өзіне талапшылдығы арта түседі. Шын мәнінде, құзыреттілік уақыт өте келе педагогтың жеке тұлғалық қасиетіне айналады. Педагогикалық білім беру мекемелерінде бұл көрсеткішті студенттің дамудың әр кезеңінде өзінің кәсіби міндеттерін сапалы орындау мүмкіндігі негізінде есептейді.
Болашақ педагогтардың өз кәсіби қызметтерін орындаудағы құзыреттілігі мәселесі психологиялық-педагогикалық ғылымда айрықша орын алады. Оған Ресейде де, шетелде де көптеген зерттеулер арналған. Оған Ресей мен шетелде көптеген зерттеулер арналған. Бірқатар ғалымдардың зерттеулерін талдау[130, 131] бітірушілердің құзыреттілігі –бұл төмендегі құрамдастардан тұратын тұтас білім деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Олар:
–педагогикалық қызметті таңдау себептері (уәждемелік);
–болашақ мұғалімнің тұлғалық қасиеттері (тұлғалық);
–балалармен жұмыс істеуге икемділік (еріктік);
–игерілген білімдер, біліктер және дағдылар (когнитивті).
Осыған ұқсас тәсілдер педагогтардың оқыту үдерісінде АКТ-ны пайдалануға кәсіби құзыреттілігі мәселесі бойынша зерттеулерді талдау кезінде де кездеседі. Айталық, Г.А.Кручинина өзінің жұмысында болашақ мұғалімдердің АКТ-ны пайдалану бойынша құзыреттілігінің мәнін анықтауға әрекет жасаған және құзыреттіліктің құраушыларын бөліп көрсеткен

психологиялық (кәсіби қызметінде техникалық құралдарды пайдалануға бағыттанушылық, компьютерлік технологиялар саласындағы өз білімдерін жетілдіру ниеті, осы салада өз бетінше білім алу қажеттілігі);

–ғылыми-теориялық (ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың педагогикалық үдеріске және оқушылардың мектеп бағдарламаларын игеруіне оң ықпалы туралы белгілі бір теориялық білімнің болуы);
–тәжірибелік (компьютерлік технологиялармен жұмыс істеудің тәжірибелік машықтарының болуы);

психофизиологиялық (болашақ педагогтың физиологиялық және рухани денсаулығының кәсіпке қойылатын стандартты талаптарға сәйкестігі).

Егер осы тізімді инклюзивті білім беру ортасына қолданса, онда әмбебап та, дамуында ерекшеліктері бар балаларға арналған мамандандырылған да АКТ құралдарын пайдалану бойынша когнитивті құзыреттілік те болуы тиіс.
Жоғарыда айтылған факторларды негізге ала отырып, Г.А.Кручининастуденттердің педагогикалық іс-әрекетте АКТ-ны пайдалануға дайындығына анықтама береді. Бұл құбылысты зерттеуші оқу үдерісіне АКТ- ны ендірудің тұрақты мотивациясы, АКТ саласындағы ауқымды теориялық білімдердің болуы және оқу бағдарламаларын іске асыру үшін ерік-жігер қасиеттерінің көрінуі деп түсінеді [132, б.25].
Осыған ұқсас ұстанымды М.А.Ермағанбетова да ұстанады. Оқыту және дамыту құралы ретінде АКТ-ны пайдалану бойынша құзыреттіліктің негізгі элементтері ретінде ол мыналарды атайды:

мотивациялық (АКТ-мен жұмыс істеуге қызығушылық, осы салада белгілі бір табыстарға қол жеткізу);

–танымдық (оқыту үдерісінде, соның ішінде гуманитарлық пәндерге АКТ- ны пайдаланудың маңызын бағалау);

эмоционалды-еріктік (білім берудегі бәсекелестік артықшылықтарды арттыру үшін АКТ-ны пайдалану қажеттілігін жете түсіну) [133, б.23].

I.Siraj-Blatchford өзінің еңбегінде ақпараттық-компьютерлік құзыреттілікті
2 қырынан қарастырады: дәстүрлі ақпараттық технологияларды шебер пайдалану ретінде және білім беру нарығында бәсекелестік басымдыққа ие болуға мүмкіндік беретін заманауи компьютерлік құралдарды сауатты қолдану ретінде[134].
Айта кету керек, зерттеушілердің көпшілігі [135, 136, 137] болашақ педагогтардың бойында инклюзивті білім беруді қалыптастырудың дәл соңғы құрамдастағы мәселелерін бөліп қарастырады. Яғни ЖОО бітірушілерінің санасында АКТ-ны қолдану XXI ғасырдың негізгі технологиясы деген ереже қалыптасуы тиіс. Бұл оқыту мен өз бетінше білім алудың тиімділігін арттырудың ұтымды әдісі, себебі оларды пайдаланған жағдайда мұғалімдердің де, оқушылардың да өнімділігі жақсарады. Болашақ педагогтар АКТ-ны пайдалану – білім беру үшін қалыпты нәрсе екенін түсінуі тиіс, сондықтан оларда білім беру ортасындағы осы құрамдасты пайдалануға деген жағымды уәждемелік-құндылықты көзқарас болуы қажет.
Тәжірибеде құзыретті педагог мыналарды білуі керек:
–АКТ-ны пайдаланған жағдайда оқу үдерісін жоспарлау;
–АКТ-мен жұмыс істеудің жеке және ұжымдық әдістерін ұйымдастыру;
–АКТ-ны пайдалану жөніндегі өзінің теориялық білімдері мен тәжірибелік дағдыларын үнемі жетілдіріп отыру [138, б.30].
Осылайша, инклюзивті білім беру ортасында АКТ-ны пайдалану педагогтан үнемі өз құзыреттілігін дамытып отыруды талап етеді, себебі мұндай технологияларға ұдайы жаңғырту мен инновациялардың пайда болуы тән. Бұл ретте, егер жаңа және жақсартылған АКТ оқушылар үшін оқу
үдерісінің қолайлылығы мен тиімділігін арттырса, онда олар жұмыс уақытын пайдаланудың тиімділігіне әсер етпеуі мүмкін немесе кері әсер етпейді.
Осыған байланысты, бұл мәселенің күрделілігінің себебі, оқытудың озық сипаты төмендегі ережелер негізінде тұрғызылуы қажет деп есептейміз:
–оқу үдерісін жаңғырту мұғалімнің және жалпы білім беру циклының педагогикалық іс-әрекетені жиі өзгерістер енгізіп отыру жолымен жүзеге асырылуы керек;
–оқытушы, оқу үдерісінің негізгі буыны ретінде, үнемі, көбіне жұмыстан тыс уақытта өз бетінше білім алу жолымен АКТ-ны қолдану жөніндегі білімдері мен дағдыларын жетілдіріп отыруы тиіс.
Кез-келген технологиядағыдай, АКТ-да басты рөл коммуникацияларға беріледі. Біздің ойымызша, компьютерді осы мақсаттарда инклюзивті оқу үдерісінде пайдалану оқушылардың, соның ішінде дамуында ерекшелігі бар балалардың ауызша қызметін үш жақтан қамтамасыз етуге мүмкіндік береді:

Оқушылардың оқудан бос уақыттарында техникалық құрал – компьютердің көмегімен электронды пошта немесе әлеуметтік желі арқылы қарым-қатынас жасауы.
Оқушының компьютермен интерактивті өзара әрекеттестігі (сұраулар жасау, ақпаратты өңдеу, электронды мәліметтер базасымен жұмыс істеу). Бұл жағдайда компьютер қолданушының серіктесі ретінде қарастырылады.
Сынып ұжымының үшжақты қарым-қатынасы: оқушылар, мұғалім және компьютер. Бұл – оқу қызметіндегі коммуникация тәсілдерінің бірі.

Яғни, АКТ пайдалану ХХІ ғасырдың негізгі технологиясы ұстанымыжоғарғы оқу орындағы түлектердің санасында қалыптасуы тиіс болады.Оларды пайдалану оқытушылар мен оқушылардың өнімділігін жақсартады, солсебептен оқыту мен оқудың тиімділігін арттыру үшін бқл ұтымды жол болып табылады.АКТ пайдалану – білім беру үшін норма болуы тиіс, сондықтан осы компонентті білім беру ортасында пайдалануболашақ мұғалімдер үшін мәндік және мотивация тарапынан оң көзқараста болуын қажетсінеді [139].
Іс жүзіндемұғалім мынадай біліктіліктерге ие болу қажет:

оқу үдерісін жоспарлау кезеңінде АКТ-ды пайдалану жолдарына;
жеке жұмыс және ұжымдық жолдарын ұйымдастыру үдерісінде АКТ-ны қолдану мүмкіндіктеріне;
үздіксіз АКТ пайдалану, олардың теориялық білімі мен практикалық дағдыларын жетілдіру іскерліктеріне. Ол инклюзивті білім беру жағдайындаАКТ-дықолдану технологиясы үздіксіз жаңғыртылыптұрады және түрлі инновацияларға тән пайда болған өзгерістерге ие болады, себебі мұғалім, құзыреті дамытуда жалғастыруды талап ететінін атап өткен жөн.

Зерттеуші Chai Ching ғаламтор кеңістігінде: форумдарда, электронды пошта арқылы, чаттарда, пікірлерде қолданушылардың қарым-қатынас жасау ережелерін құрылымдауды жүргізген[140]. Біздің ойымызша, мұнда тағы да өзара әрекеттестіктің ойындық нысандарын да қосу керек (оқытушы ойындар болған жағдайда).
Профессор Ю.Подгурецки атап көрсеткендей, коммуникация егер оның мәні барлық тарапқа түсінікті болса және оған деген жақсы қызығушылық қалыптасса ғана тиімді болады [141]. Бұл өлшемдерді АКТ-мен жұмыс істеуге көшіру оларды болашақ мұғалімдердің құзыреттілігін қалыптастыру үдерісіне ендірудің табыстылығының бастапқы факторларын жасауға мүмкіндік береді:
–студентте компьютер мен арнайы құралдар және олардың қызметтері туралы жеңіл-желпі білімдердің болуы;
–студенттердің білім алу мен кәсіби дайындық, сондай-ақ қарым-қатынас үшін АКТ-мен жұмыс істеудің маңыздылығын жете түсінуі.
Табыстылықтың бірінші факторын қолданушыларға компьютерлік бағдарламалық жасақтаманың ежелерін үйрету жолымен қалыптастыруға болады. Екінші фактор оқытушының студенттің бойында компьютерлік техникаға деген бейімділік пен ықыласты қаншалықты қалыптастыра алатындығына байланысты. Дер кезінде психологиялық кедергіні жою маңызды, әйтпесе АКТ тек жеккөрушілік туғызады.
Жоғарыда баяндалған жайларды ескере отырып, оқу үдерісінде АКТ-ны пайдалану бойынша құзыреттіліктің дамуы техника мен бағдарламалық өнімдерді игеруден басталып, олардың білім беру саласында іске асырылуын жете түсінумен аяқталатындықтан, шиыршықталған сипатқа ие деген тұжырым жасауға болады.
Осылайша, оқу үдерісінде АКТ-ны пайдаланудың 3 түрін бөліп көрсетуге болады, олар: базалық, функционалдық және кәсіби. Олардың алдында құзыреттілікке жатпайтын компьютерлік түсінік (қолданушы) деңгейі бар. Бұл ретте бір сатыдан екіншісіне өту диалектикалық терістеуді көздемейді. Мысалы: базалық құзыреттілікке теориялық білімдердің белгілі бір жиынтығы тән. Одан әрі мұғалімнің педагогикалық іс-әрекет нәтижесінде теория басқаша түсіндіріледі. Сосын тереңдетілген білімдер мен тәжірибелік дағдылар оқу үдерісіне АКТ-ны ендірудің жаңа механизмдерін жасауға мүмкіндік беретін бұдан да жоғары таным құрылымдарына жинақталады. Педагогтың осы саладағы кәсіби құзыреттілігіне ойлаудың белгілі бір түрі – ақпараттық ойлау тән. Оның мәні оқыту мен әдістемелік материалдарды жасау үшін АКТ құралдарын икемді және еркін қолдану болып табылады.
Көбінесе педагогикалық оқу орындары бітірушілерінің және кейбір педагогтардың білімдері базалық құзыреттілік деңгейінде жобаланғаннан төмен. Осыған байланысты АКТ саласындағы бастапқы хабардарлықты сипаттайтын, «нөлдік» деп аталатын тағы бір деңгейді бөліп қарастыру қажет деп есептейміз.
Түрлі зерттеушілердің ұқсас бағдарлар бойынша ұстанымдарымен таныса келе [54, 142, 143] біз әр деңгейдің сипаттамасын жасадық. Нәтижелері 6 кестеде келтірілген.
Сосын тереңдетілген білімдер мен тәжірибелік дағдылар оқу үдерісіне АКТ-ны ендірудің жаңа механизмдерін жасауға мүмкіндік беретін бұдан да жоғары таным құрылымдарына жинақталады (6-кесте)
Кесте 6 – Инклюзивті білім беру саласында АКТ-ны қолдану бойынша құзыреттілік деңгейінің сипаттамасы

Педагог құзыреттілігінің деңгейі	Сипаттамасы
Қарапайым (Компьютерлік түсінік деңгейі)	Педагог білім беру үдерісін ақпараттандырудың маңыздылығын түсінеді және информатика жөнінде азғана көлемдегі білімге ие. Тәжірибелік дағдылары бірнеше стандартты бағдарламаларды игерген. АКТ саласы бойынша функционалды сауаттылықтың жеткілікті деңгейі болуы.
Базалық	Педагог өзін ақпараттық қызмет субъектісі ретінде қабылдайды. Ол ең қарапайым бағдарламалармен танысады және алған білімдерін тәжірибеде қолданады (факультативтерде, үйірмелерде және т.б.)
Әрекетшілдік (Функционалдық)	Педагог оқу үдерісіне АКТ-ны ендірудің стратегиялық және тактикалық міндеттерін жете түсінеді. Ол дамуында ерекшеліктері бар балаларға ақпаратты қолжетімді етуге мүмкіндік беретін бағдарламалардың барлық қызметтерін сенімді қолдана отырып, графикалық редакторларды, кестелерді және электронды мәліметтер базаларын пайдалана алады.Барлық машықтар оқу-тәрбие қызметінде белсенді пайдаланылады. АКТ-ны кәсіби, әлеуметтік, және жеке міндеттерін шешуде тиімді және негізді қолдануы.
Кәсіби (Жүйелілік)	АКТ-ның көмегімен жаттығу барлық оқушылардың толыққанды жұмыс істеу сәтіне айналады. Педагог оқытуды ақпараттандырудың терең тұлғалық мағынасын жете түсінеді, оқушылардың бойында жағымды көңіл-күй қалыптастырады. АКТ-ны пайдалану дамуында ерекшеліктері бар балалар психологиялық және физикалық жайсыздықты сезінбейтін күнделікті іс-шараға айналады.

Педагогтің инклюзивті білім беру саласында АКТ пайдалану бойынша кәсіби құзыреттілігінің деңгейіне барлық алдыңғы деңгейлер кіреді және егер педагогтің осы саладағы базалық құзыреттілік деңгейі қандай да бір білім, білік, іскерліктер жиынтығы болып саналса, онда кәсіби деңгей бұған

тұлғалық-эмоционалдық саланы қосады. Бұл дәл осы педагогикалық қызмет үшін өте маңызды, себебі ол субъект-субъектілік сала болып табылады, және педагогтың сезім күйлерінің аясы мен оқытушылық пәнге және пайдаланылатын құралдарға деген жеке көзқарасы оқушылардың оқу ақпаратын қабылдауы мен игеруінің тиімділігін айқындайды.
Инклюзивті білім беру жағдайында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің ақапараттық-коммуникациялық технологияларды қолдануға даярлауда маңызды орын алатын психологиялық ерекшеліктері деңгейлеп ұлғайып, біртіндеп мазмұн жағынан толығып отырады. Оны төмендегі кестеден көруге болады (7-кесте).

Кесте 7– Инклюзивті білім беру жағдайында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің АКТ-ны қолдануға даярлаудың психологиялық ерекшеліктері.

жүктеу/скачать 3,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 11 12 13 14 15 16 17 18 ... 38