Дістемелік кешені
Тӛзімділік пен шаршау компоненттері
жүктеу/скачать 0,8 Mb.
|
Дене шынықтыру мм
| 7.5. Тӛзімділік пен шаршау компоненттері.
Тӛзімдік және шаршау компонеттері тӛрт негізгі түрге бӛлінеді: ойлау, сенсорлық (анализаторлардың әрекетінің тығыздылығына байланысты), эмоционалды – қӛңіл-күй , физикалық (бұлшық еттердің жұмысынан). Спорттағы тӛзімділікті немесе шаршау туралы комплексті түрде айту қажет. Себебі арнайы тӛзімділік жарыс алданда да, жағымсыз нәрселерші күрескенде де, жетпе-жектегі салмақта да, кӛп күндік турнирларда да кӛрініз жабада. Айналысушы ӛзінің жаттығуларда әрекетке кӛшіргендегі тілегімен қатар кӛптен мүшелері мен жүйелерді, маңызда энергетикалық жүйені іске досады. Жүктемелер кӛрсеткіші мен қуат кӛлемі кӛптеген топтарға бӛлінеді – қысқа, орташа, ұзын, ӛте ұзын. Бұл бӛліну спорттан циклді түрлерінде (жүгіру, велоспорт, шаңғы, коньки спорты) кӛрінеді ж/е басқа салаларда да әдістемелік бағатта қолданылуа мүмкін. Жұмыс қуаты, уақыт бірлігіндегі сапа, бұл айналысушының қозғалыс жалдамдығымен бірге ӛзгеріп отырады. Жұмыс қуаты мен оның ұзақтығы ӛзара тәуелді. Жұмыс уақытының ұзақтығы азайған сайын айналысушының жұмыс қуаты арта түседі. Керісінше, қашықтық ұзаған сайын жұмыс қуаты тӛмендейді. Мұндай жағдайда жұмыс қуатының кішкене ғана тӛмендегенін ӛзінде оның ұзақтығы әжептеуір артады. Жұмыс қуатынаң критерийі ара қашықтық емес – ол уақыт. Айналысушылар айтқандай, ара қашықтық емес, темптік уақыт. Кӛбінесе жұмыс қуатынан орнын жылдамдық ұғымы басады, ол орындалатын жұмысты дәл анықтайды. Осыған байланысты әр түрлі жылдамдықтың ӛзінің мінезі мен күшінің 77
параметрлеріне қарай әр түрлі бағыт алатынын және ол ғылым мен тәжірибеде нақты ұғым мен атауға не болғанын атап кӛрсету керек. Мысалдар келтірсек. Аэробты «табалдырық» (АП) жылдамдығы – жүктеменің кӛрсеткіші – қандығы лактат 2 моль/л болады. Бұл жағдайда оттектің қажеттілігі толық жеткілікті және спортшыға жаттығуларды орындау еш қиындыққа әкелмейді. Жүрек соғу жиілігі /ЖСЖ/ – 130-140 соғу/минут. Бұл жұмыс қуатының аздығын кӛрсетеді. АП жылдамдығын ӛзгертсек. Жаттығулардың ӛсуімен бірге спорттың қашықтықтағы қозғалысы да ӛседі, ал лактат пен оттек қажеттілігі ӛзгеріссіз қалады. Бұл аз қуатты аймақта еңбекке қабілеттіліктің жақсаруынан тікелей куәсі. Жаңа бастаған спортшыны АП жалпы тӛзімділікке баулыйды, ал жетістіктерге жеткен, тәжірибелі атлеттері үшін бұл жақсы демалыс, алдағы жұмысқа деген даярлық болып есептеледі. Анаэробты «табалдырық» (АНП) жылдамдығы жұмыстық жоғары интенсивтілігіне әсер етеді. Мұнда лактат – 4 ммоль/л, ЖСЖ – 140 соғу/минут, оттектің қажеттілігі қанағаттанарлық, бұл жұмыстың тӛмен қуаттылығнан кӛрсетеді. АНП – анаэробты «табалдырық» жалдамдығы спортшы организмінің даму, жоғарылау қызмет мүмкіндіктерінің нәтижесі болады. Алайда дайындалған спортшы жұмыстын интенсивті сатысына кӛтіріледі, ЖСЖ – 155-170. Осы жағдайда лактат бұрынғы деңгейде қалғаны ӛте маңызды. Критикалық жылдамдық. Бұл спортшының оттек қоры мен оның ең жоғары колданылуы арасындағы тұрақты жағдайды ұстап тұрдын айтады. Мұнда эліпті жалдамдың сәл қосылса да оттекке сұранас күшейеді. Критикалық жылдамдық қандағы лактаттың жоғары денгейіне де байланысты – 8 ммоль/л, ЖСЖ – 160-180. спортшының дайындағалық ӛсуімен бірге онаң оттекке деген тӛзілділігі да арады, ендеше критикалық жылдамдығы да артады. 78
Интенсивтіліктің артуана қарамастан, қандағы лактаттың кӛбеюі ең маңызды жағымды кӛрсеткіш, бұл жұмыстың бар әр түрлері мен денгейіне байланысты. Лактатты бақалау оның қандағы концетрациясы үлкен ж/е ӛте үлкен қуатта 15 кмоль/л болуа ӛте кӛрнекті. Егер жылдамдық артып, лактат кӛрсеткіші бір орында журса, тіпті тӛмендесе, ол жаттығудың дұрыс екенінің белгісі. Организм әлі қалпыка келмегенде, ӛзгеше жаттығуларуа шаршағанда, ауырғанда лактат кӛрсеткіші кӛтерілуі мүмкін. Лактаттың тӛменгі кӛрсеткішінің генетикалық негізге де байланысы болады. Осы мағынада дарынды адамдар арнайып тӛзімділікті талап еткенде артықшылыққа ие. Спортшының физиологиялық ерікшеліктері, мүшелері мен жүйесінің әртүрлілігі белгілі бір жағдайда тӛзімділікті де талап етеуі. Жүгірумен, жүзумен, ескек есумен шуғылданатын спортшының организмінде 3 принципиалды ерекшеліктер бар: Жоғары қуат аймағында жұмыс ӛзінің қысқалығымен, жүрек, қан тамырлары, ӛкпе-тыныс алу жүйесінде қатты күшпегі жұмыс істемейтінің кӛреміз. Екіншіден, жүйке – бұлшық ет әрекеті ӛттенсіз жағдайда ӛтеді. Үлкен ж/е ӛте үлкен қуаттылығы бар жұмыстарды атқаруда оттекке тәуілділік күшейеді, оны қолдану мүмкіндігі ұлғаяды. Қуаты аз жұмыс аймағында оттекке сұранас пен оны қолдану теңеседі; тӛтығуыдырау процестерінің арасында да тендік пайда болады. Осы қысқаша сипаттамаларды салыстырсау, қуаты аз жұмыс пен қуаты күшіті жұмыстың бір–бірінен айырмашылығы бары кӛрініп тұр. Сондықтан да ұзақ істелетін жұмыс пен қысқа жұмысқа деген аркайы тӛзімділіктіңде айырмашылығы бар. Үлкен қуатты жұмыс пен қуатты жұмыс ӛзара ұқсас ж/е ол ӛте қуатты, орташа қуатты жұмыстан ерекшеленеді. Осы ерекшелікке сәйкес үлкен қуатты жұмыс пен қуатты жұмысқа тӛзімділіктің ӛзіндік тарбиелеу әдістері болуға тиіс. Спорт жаттығуларын орындағанда жұмсалатын энергия-қуат – аденозинтрифофорлы кислота - (АТФ)тың ыдыаруына 79
және осы қосылыстың химиялық қуаты жүйелер мен мүшелерге сәйкес биологиялық қуатқа айналатынын білу қажет. АТФ-тың шектеулі молшері организм жасаушаларының жумсилуына қажет ыдырау жасайды. АТФ-ң ыдырауы үшін басқа бір қуаты мол зат ыдырау ж/е керек қуатты беруі қажет. Осы процестер екі топқа бӛлінеді: анаэробтық, оттектің қатысуыныз ; анаэробтық, қуаты мол заттардың тотығуы. Ӛте қуатты жұмыста анаэробтың процесс бар болғаны 20-30 секунда созылады. ЖСЖ – 190 болады. Анаэробтық процестерде АТФ ресинтезі үшін эенргия беретін – креатинфосфат (КТФ), глюкоза мен гликоген. КТФ ыдырауы – бұл АТФ ресинтезі үшін тез жол. Алайда оның қоры кӛп емес. АТФ-ң ресинтезі үшін ең маңызды глюкоза мен гликогенің ыдырауа. Аэробтық процестер ЖСЖ 130-160 болғанда қуатты ж/е қуаты аз жаттығулар жасағанда оның ұзақ болуына әсер етеді. Сонымен бірге анаэробтың ж/е аэробтық процестің араласуымен болатын аралас тәртіп жұмысы да болады. Енді аэробтық мүмкіндіктер туралы. Тотығайтын аэробтық процестерде АТФ-ң ресинтезі жүзел асады, мұнда глюкоза, гликоген, бӛс май қышқылдары, глицерин, азотсыз амин қышқылдары ыдырайды. Бұл процестердің соңғы ӛнімдері болып кӛлир қышқыл газ, су жабылады. Аэробтық процестерде оттектің қалдықтары жасушаларға жеткізімді. Егер АТФ ресинтезі кезінде оттекке даген сұраныс қанағаттандырылса, онда мұндай тәртіктегі жұмыс ұзақ, бірнеше сағаттарға да созылады. Жұмыстық қарқандылығына қарай оттекке денег сұрасын ӛседі ж/е оны қолдану деңгейі де артайды. Мұндай жағдайда оттектің максималды қолданылуы деңгейі маңызды роль атқарады (ОМҚ). ОМҚ-ның ӛсуі жаттығулар мен техниканың үнемделуі нәтижесінде энергетикалық қолданудың азаюына, жұмыстық кез-келген тәртібінде тӛзімділікке әсер етеді. ОМҚ-ң деңгейі – аэробты қамтамасыз етудің кӛрнеткі кӛрсеткіші. Сондықтан ОМҚ-ы, жаттығуларды, оның осу 80
денгейін бауалап отыру қажет. Спорттың циклды түрлерінде, дайындалған, жаттыққан спортшыларда ОМҚ 5-5,6л/мин болады. 1кг денеге қажет ОМҚ-ңы да бағатқа алуға болады. Күшті спортшыларда ол 70,75-77,6 мл/мин дейін жетеді. 30 секунд ішінде жүргізілетін жаттығуларда маңызды роль аралас тәртіпке бағынады, онда аэробтық, анаэробтық процестер кӛрлегі болып қана қоймайда, бірӛбіріне белсенді кӛмектеседі ж/е ӛте жоғары еңбек қабілеттілігін тудыра да. Жұмыстаң қуатының артуына байланымты АТФ-ң белсенді ресинтезі үшін анаэробты процестер кӛмекке келеді. Бұл жұмыс үстіндегі бұлшық етті оттекпен қамтамасыз етуүшін ғана емес, фосфорлы тотығудың балу процес екендігіне де байланысты, сондықтан ол АТФ-ң расинтезі жеткілікті жылдамдықта жүргізе алмайды. Сондықтан неғурлым тез анаэробтық процесстердің жүруі қажет. Жұмыс қуаты кӛбейген сайын, оттекке сұраныс артқан сайын анаэробтық мүмкіндіктер күшіне ене түседі. Осы айтылғандардан мынадай қорытынды шығады, аэробтық режим таза күйінде жалпы тӛзімділікке не болу үшін (ЖСЖ – 120-150) ж/е арнайы тӛзімділіктің іргетасын залау үшін қажет. Ары қарсегі тіпті арнайы фундамент неғурлым қуатты күшке не бала бастағанда, аэробтық қалетудың мүмкіндіктері артады. Бұл жағдайда арнайы жаттығудағыдай аралас режим күшке енеді. Бұл үшін әрине неғурлым интенсивті жұмыс және жоғары жылдамдық талап етіледі. Тӛзімділіктіқ пайда болуы мен дамуы жүктелелер арасындағы демалыс үзілістеріне байланысты. Үзілістің үзақтығы алдымен оттекке байланымты. Интенсивті жұмыста АТФ-ң шығыны оның ресинтезің қуып жетеді. Сондықтан жұмыс басында оттек дефициті пайда болады, ол тоттығу процесінің қосымша жұмысына, әлсіз жұмыстан кейінгі белсенді демалысқа тығыз байланысты. Тӛзімділікті дамытудын ж/е оны жарыстарда кӛрініс табуын үзілістер шешеді, үзілістер жұмыс жаңа күшпен бастауға кӛмегін тігізеді. Үзілістердің басты мақсаты – оттекпен қамтамасыз ету. Ол екі компоненттен тұрады: 81
а) Алактатты оттек сұранысы – бұл 0, ол АТФ пен КТФ ресинтезіне жұмсалады, және тканьдерді оттекпен толтырады (миоглобинмен байланысқан оттек); б) Лактатты оттек сұранысы – бұл 02, жұмыс барысында жиналған сүт қышқылын ыдыратады. Сүт қышқылын ыдырату, оның Н20 және СО2 болып тотығуына, ал бір болігі қалған денеден гликоген ресинтезін жасауға жұмсалады (Р. Маргария). Кӛптеген зерттеулерде кӛрсетілгендей, алактатты оттек жетіспеушілігі жұмыс біткенненкейінгі алғашқы минутта – ақ жойылады. Ал лактатты оттек жетіспеушілігіне 30 минут немесе одан да артық уақыт керек. әрине, жұмыс неғурлым қуатты болса, демалыс уақыты ұзақ, ал жұмыс қуаты шамалы болса, демалыс нӛлгетен. Жоғары денгейдегі ОМҚ-ң спортшының жолдамдығы да жоғары брлады. Кӛптеген жағдайларда бұл жылдамдық марафон, 50 км шанғы жарысында, 180 км веложарыстарда пайдаға асады. Мұндай жұмыста интенсивтілік толқан тәрізді болады, ал жылдамдықта шаршау, тӛмендеу кездеседі. «Жылдамдық қоры». Тӛзімділіктің маңызды факторы болып «жылдамдық қоры» табылады. Егер спортшы қысқа қашықтықты ӛте жылдам уақытта ӛте алса, оған алыс қашықтықты аз жылдамдықпен қип алмай ӛтуге болады. Бұл организмнің күшінің жоғары деңгейде екенін, шапшандығын, буындардың қозғалысын, анаэробтық мүмкіндіктерін ж/е орталық жүйке жүйесінің жұмысқа қабілеттілігін қорсетеді. Әрине техникалық шеберліктің де маңызы зор. «Қор» комплексіндегі осы компоненттер ара қашықтықты жүріп ӛткенде бұлшық етке аз күш түсуіне, орталық жүйке жүйесі мен психикалық шенберге аз салмақ түсуіне кӛмектеседі. Спорттың кез – келген циклды түрлерінде қысқа қашықтықтағы жоғары жылдамдық пен арнайа қашықтықтағы орташа жылдамдық арасындағы тәуелділік байңалады. Жарысу қашықтыға ұзак болған саыйн, спортшының орта жаялдамдығы мен қысқа қашықтықтағы жылдамдығаның арасындағы айырмашылықта кӛбейеді. 82
ДС 8. жүктеу/скачать 0,8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|