Э. М. Мурзаев былай деп жазған: Қазіргі әлемді географиялық атауларсыз елестету мүмкін емес. Пошта, телеграф, темір жолдар өз қызметтерін тоқтатады, үшақ- тар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме токтайтын жерлерде түры
жүктеу/скачать 0,76 Mb.
|
treatise53019
| Семантикалық моделъдері: Қоғамның экономикалық және қоғам ретінде дамуымен, ғылымның дамуымен, соның ішінде селекция мен генетиканың, зоонимикада
69
жануарлар атауын халықтық және зоотехникалык деп бөлу қалыптасқан. Халықтық зоонимдер уәжделген болса, зоотехникалык зоонимдер шартты-уәжделген немесе жа- санды болып келеді. Осылай бөлу атаулардың кызметімен байланысты. Халықтық зоонимдердің басты кызметі атау және “карату, шақыру”. Сонымен қатар зоотехникалык зоонимдер әлеуметтік тұрғыда шартты - тегін, түқымдастығын, нақты түкым өсірілетін питомникті жекелендіру қызметін атқарады (басты мақсат - шығу тегіне карай андарды өсірушілерді бөліп корсету). Мысалы, пудель ата-анасы бойынша төлкүжатта - Голд Фортунато (әкесі) және Аврора Голден Блик (шешесі) деген аттар жазылған; күшікке Альт Блик Фортунато деген атау берілген. Күшік атының соңғы компоненттері оның шығу тегін көрсетіп түр. Күшіктің ата- анасы оз ата-анасының аттарын мүраға алған, сонымен ресми түрде тіркелген жануарлардың шығу тегі сақталады. Кез келген асыл түқымды жануар, мейлі ол мысық, ит немесе жылқы болсын ресми аты сақталган шығу тегі болады. Бейресми - күнделікті (түрмыстық) аттар да колданылады, кобінесе олар ресми аттың қысқарған түрі болады, сонымен қатар олардан басқа аттар қогамға тән үйреніп қалған атау модельдері колданылады: француз бульдогының төлқүжаттық аты - Леонардо Пети Льевр, бейресми аты - Лео, Леня немесе таксаның ресми аты Олдридж, күнделікті аты - Олдри, Олька, сонымен бірге кожайындары итті Юлька деп те атайды, себебі ол юла (волчок) сияқты айналады. Агылшын жалкы есімдерін зерттеуші О.А. Леоновичтің пікірі бойынша, Англияда хайуанаттарга табыну калып- тасқан, онда эр екінші үйде дерлік үй жануары бар. Мүнда атау берудің өз дәстүрі калыптаскан. Атау ерекше бір ереже бойынша берілуі мүмкін, мысалы, лондондық ит асыраушылар “Кеннел клубы” ережесі бойынша, жа- нуарларға әйгілі адамдардың есімдері, ел, қала, белгілі нг\
мекен атаулары, шет тіл сөзі жэне сан есім атау ретінде берілмейді, жануарлардың аты 24 әріптен асгіауы керек; ағылшын “Жокей клубы” белгілі адамдар есімдерін, сан есімдерден түратын атауларды, жарнама-атау т.б. қолдануға тыйым салады, сонымен қатар атау 18 белгіден аспауы керек [Леонович, 2002, 56-57]. Дегенмен, іс жүзінде халықтық атау беру шығармашылығы қагаң ережелерге негізделмейді, әсіресе, жеке шаруашылықтағы жануарға агау бергенде. Жануарларға атау тағудың семангикалық моделінде келесі уәждер қатысады: жануардың түсі (қаз. Бозат, Торыат, Керқула, Қулагер, Тайбурыл, орыс. Белка, Черныш, Буланка, ағыл. White, Bluey, Smoky); жануарлардың сыртқы белгілері (қаз. Үзынқуйрық, Ақмойын, Қисық, Ақіиап, Ақпшбан, Қарақасқа, орыс. Белорылка, Белоносик, Черноух, Хромоножка); жануардың жүріс, мінез, желу ерекшеліктері (қаз. Саққулақ, Жорга, Алыпеоқ, Желаяқ, орыс. Ловкая, Быстрый, Крутшика, Размашка); жануардың туу мезгілі (орыс. Ночка, Вечерка, Декабрина) адамның жануарға қатысы (қаз. Қүттыаяқ, Қуттыжод Қуттөбет, орыс. Дружок, Забава, Жданко); дыбысқа еліктеушілік, шығарылатын дыбыс ерекшеліктері (орыс. Мурка, Урчик, Заливайка, Вопила, Рыдало); шығу тегімен байланысы (аң аулайтын және қызметте пайдаланатын иттердің аты негізінен неміс, венгр, фин тілдерінде: Рогнеда, Магда, Иржи, үй ішінде сәндікке үсталатын иттердің аты ағылшын және француз тілдерінде беріледі: Дэзи, Тоби, Долли); адам есімі мен фамилиясын жануар атына қолдану (қаз. Ажар, Райхан, Ботагөз, орыс. Машка, Васька, Кеша, Даиш, Рома, ағыл. Oliver, Betsy, Molly);
белгілі қоғам қайраткерлері, әдеби шығарма, миф, кинофильмдегі адамдардың есімдері мен фамилияла- рын қолдану (орыс. Принц Жоғарыда көрсетілген топтардан басқа қазақ мал атау- ларының классификациясын жасаған Т.В. Линко төмендегідей топтарды корсетеді: кейбір жылқы малының түқымына, жүре келе пайда болған кемістігіне қарай: Ақсақ, Соқыр, Кекілді, Тобел; бәйгеге қатысып, жүлделі орын алған сәйгүлік- терді Бәйгекүрең, Бәйгеторы, Бәйгежирен т.б. атап келеді; малдың сүлу, әдемілігін көрсететін атаулар: Сүлу, Асыл, Әдемі, Сүлікқара т.б.; табиғат қүбылыстарына қарай аталған: Нажагай, Жаңбыр, Сарықар т.б. (1986, 117-119). Көптеген зерттеулерде зооним ретінде адам есімде- рін қолданбау керектігі жөнінде айтылған: “Итке адам есімін тағу күнәһарлық” (В.И. Даль). Дегенмен бүл тәсіл қолданысқа алынып, көптеген үлттық зоонимиконда жиі үшырасады. Жануарларға адам есімін тағу дәстүр жақын- да гана қалыптасып, сәнге айналып кеткен. Н.В. Подольская зоонимдік создіктерді талдай отырып, бүл қүбылыс кездеспейтін зоонимикондарда жаңа сәнге бейімделу кездеседі: 1400 ж. Рыцарь орденін берілген жылқылар тізімінен түратын неміс зоонимиясында кісі ат- тарынан жасалған атау жоқ. Дегенмен, XX ғ. 20-70-жыл- дардағы ит кадастрларын қарастырған зерттеулерде кісі есімдерінен қалыптасқан Bartl, Hansl, Marl сияқты атаулар кездескен. Қазақтардың кісі есімдерін қүрмсттеу тенденциясына қарамастан атау беру барысында қазіргі тенденцияларға еліктеу, экстралингвистикалык факторлар (тілдік қатынас, мәдениаралық қатынас) ықпалы орын алған. Қазақ (кеңірек
жүктеу/скачать 0,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|