Э. М. Мурзаев былай деп жазған: Қазіргі әлемді географиялық атауларсыз елестету мүмкін емес. Пошта, телеграф, темір жолдар өз қызметтерін тоқтатады, үшақ- тар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме токтайтын жерлерде түры
жүктеу/скачать 0,76 Mb.
|
treatise53019
- Бұл бет үшін навигация:
- OHUM
- Ономастикалык терминдердің кысқаша сөздігі
Сұлтаньяев Огаз Арыстангалыұлы (21.02.1938) - филология ғылымдарының докторы, Ш. Уэлиханов атындагы Көкшетау университетінің профессоры. Абай атындагы Қазақ педагогика институтында білім алган (1958- 1962). “Көкшетау облысының топонимдері (лингвистика- лык талдау)” атты кандидаттық диссертациясын 1969 ж. (ғылыми жетекшісі - проф. А.П. Дульзон) жэне 1994 ж. “Ш.Уэлиханов шыгармасындагы орыс және қазақ лексикасы мен фразеологиясы” атты докторлык диссертациясын қорғады. 70 аса ғылыми еңбектің авторы. Теориялық топонимия саласының маманы, орыс жэне қазақ макротопонимдері мен микротопонимдерін зерттейді. Өз зерттеулерінде ол Көкшетау облысының орыс және қазақ макро-, микротопонимдеріне кешенді қүрылымды-семантикалық талдау жасаған, зерттелген аймақ топонимдеріне этимологиялық талдау негіздерін берген, фонетикалық бейімделу және жалқы есімдердің өзара орекеті мәселелерін қарастырған, топонимдердің қүрылымдық типтерін салыстырған, аймақтың орыс топонимдерін атау принциптерін анықтаған. Негізгі еңбектері: Принципы номинации в казахской топонимике Кокчетавской области (1971), Понятные непонятности: Пособие по внеклассной работе (на топонимическом материале) (1973), Восточный Туркестан в собственных именах (по произведениям Ч. Валиханова) (1989), О методе ономастических исследований Ч. Валихановым (1980), Казахская ономастика (1998).
170
Ономастикалык терминдердің кысқаша сөздігі Аббревиатуралық атау - сөз тіркестерін қыскарту арқылы жасалған жалқы есім түрі. Акроним сияқты инициал түрі - сөз тіркесінің қүра- мындағы сөздердің бас әріптерінен түратын атау, мыс., БҮҮ - Біріккен Үлттар Үйымы, АҚШ - Америка Қүрама Штаты, ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастыгы. Күрделі қысқарған түрі - а) бастапқы буындарын дербес алу арқылы жасалған кісі аттары, мыс., Марлен - Маркс+Ленин т.б.; ә) бастапқы буындарымен қысқарған қүрамында объектті білдіретін термині бар топоним, мыс., Уралмаіи - Уральский машиностроительный завод, Донбасс - Донецкий (Угольный) бассейн т.б. Абионим - табиғи немесе жасанды объектінің жалқы есімі. Абионимдерге топонимдер {Алматы, Ертіс, Алатау), космонимдер {Жетіқарақіиы, Қүс жолы), астронимдер (Шолпан, Уркер), астротопонимдер т.б. жа- тады. Агионим - қасиетті әулиенің есімі; ел ішінде “әулие” үғымына ие болып, таралған есімдер, мыс., Арыстанбаб, Қаргабаб, Домалақ ана. Агиотопоним - қасиетті есімдерден, агионимдерден, қойылған жер-су атаулары, мыс., бүлак Шырқыраганата, өзен Қошқарата, үңгір Үйреката. Агороним - урбанонимнің (қара.) бір түрі, қала алаңы- ның немесе базарының атауы. 1 79
Агрооним - топонимнің түрі, жер учаскесі, егістік, егінжайдың атауы. Акроним - инициалдық, әріптік атау - атау сөз- тіркесінің бастапқы әріптерінен қүралған жалқы есім, мыс., ҚазҮУ - Казац улттық университеті, АҚІЛ - Америка Қурама Штаттар. Аллоним - кез келген объект атауының варианты; эр түрлі тілдік жағдайда жалқы есімнің немесе оның қү- рылымындағы бір элементінің (фонеманың, морфеманың, лексеманың) өзгеруі; аллонимдердің бірнеше түрлері болады: ресми жэне бейресми (Байтурсын - Турсын, Бектемір - Бек, Нурбубі - Бубіил), эдеби жэне диалектті (Ғалия - Далия), әдеби және аймақтық, стильдік, транс- крипциялық (Цжамбыл - Жамбыл, William - Вильям, Уильям, Алматы - Алма-Ата), хронологиялық (қала атаулары: Верный - Алматы, Ақмола - Целиноград - Ақмола - Астана). “ А натомиялық лексика” [халық географиялық терминологиясында] - адамның, жануардың дене мүше- лерін білдіретін метафоралы географиялық термин- дердің негізін күрап, топонимдер қүрамына енетін сөздер, мыс., жал -Ақжал, мурын - Қусмурын, емилек - Қыземшек т.б. Андроним - антропонимнің (қара.) түрі; күйеуінің есімі, фамилиясы немесе лақап аты бойынша әйелін атау. Анемоним - оним түрі; табиғи зілзала атауы, соның ішінде жел, дауыл, циклон, тайфун атаулары. Антропоним - онимнің ірі разряды; адамның аты (Сәуле, Шоқан), лақап аты (Жаңгалақ, Тапал), әкесінің аты (Орын- басар-қьізы, Омарханулы), жасырын аты (А.П. - А.С. Пушкин, Ч.Б.С.- А.П. Чехов), бүркеншік аты (С. Сейфуллин - Жумақан, Денев Катрин - шын фамилиясы Дорлеак) т.б. 1 73 Ономастикалык, терминдердің қысқаша сөздігі Антропонимнің бірнеше түрі бар: диалекті антропоним - антропонимнің диалекті формасы және диалектік лексика (негізінен лақап ат) сөздерден жасалған антропоним; индивидуалды антропоним - жеке бір адамның есімі, мысалы, Әйгерім, Нурлан, Саят т.б.; әдеби антропоним - әдеби тіл нормаларына сәйкес келетін антропоним формасы, мысалы, Бақтияр, Сәкен, Ләйлә т.б. поэтикалық антропоним - атау қызметінен басқа сти- листикалық қызметін атқаратын көркем шығармадағы антропоним, әлеуметтік және идеологиялық бағыты болуы мүмкін, негізінен шығарма кейіпкерінің мінезін, бейнесін корсету қызметін атқарады, мысалы, Тогжан, Үлпан, Бопіагөз, Қарабай, Мәжнун, Бекежан т.б. Е с к е р m п е: п. а. ойдан шығарылған атаулар категориясына жатуы мүмкін, бірақ жазушылар өмірде болған түлғалардың есімдерін немесе ойдан шығарылған, бірге өмірде болған түлға есімдерін біріктіріп қолдануы мүмкін; п. а. терминінің орнына көбінесе “көркем шығар- ма антропонимі”, “белгілі бір шығармадағы жалқы есімдер” сияқты анықтаушы сөз тіркестері, “әдеби антропоним” термині колданылады; реалды антропоним - өмірде, түрмыста, болмыста бар антропоним; топоантропоним - кез келген топонимнен жасалған антропоним, мыс., Жамбыл, Тарази, Баласагүни, Қаш- гари, әл-Фараби т.б. Антропонимдік- антропонимге қатысты сын есім, мыс., антропонимдік аффикс - кісі есімін жасаушы аффикс; антропонимдік модель - антропонимнің схемасы, антропоним элементтерін накты заңды қүрастыру; 174
морфологиялық қүрылым түрі, уәж ерекшелігі, мыс., Домалақ ста, Оқшы ата, Ғайып баба т. б.; антропонимдік негіз - формантсыз антропонимнің бөлігі; антропотшдік жуйе - белгілі бір мезгілдің, белгілі бір халықтың антропонимдер жиынтығы; антропонимдік анкета - қала, ауыл немесе мүрағат- тан антропонимдік материалдарды ауызша немесе жазба- ша жинауға арналған сүрақнама; антропонимдік лексема (антрополексема) - антропоним рөлін аткаратын тілдің қүрылымды элементі регіндегі сөз; екі немесе үш қүрамды атаулардағы осы атау моделін қүрайтын әр сөзі, мыс., Абай, Қүнанбаев, Ыбы- рай, Алтынсарин т.б.; антропонимдік формула - белгілі бір дәуірдегі үлт, шығу тегі, наным-сенімі бар адамды ресми түрде атаудағы антропоним мен номендердің нақты бір регі, мыс., Тәуке хан, Ақсақ Темір, Қазыбек би, Наурызбай бапіыр т.б. антропонимдік ареал - белгілі бір антропонимдік элементтің таралу аймағы, мыс., Жанна, Марлен, Зухра, Света т.б.; антропонимдік атлас - антропонимиканың жалпы немесе жеке қүбылыстарының белгілі бір территорияда таралуын көрсететін карта, атлас; антропонимдік жүрнақ - сөздің антропоним, атаудың антропоним екендігін көрсететін антропоним күрамындағы жүрнақ, мыс., Ізбасар-ович, Мақсүт-овна, Сапин-а т.б.; антропонимдік термин - антропонимдердің әртүрлі категориялары мен олардың элементтерін, антропонимдік үрдіс, күбылыс, зерттеу түрін, ономастиканың бөлімін, зерттеу материалын, зерттеушіні атау үшін қолданылатын антропонимика термині, мыс., антропонимика, 1 7S Ономастикалык, терминдердің қысқаша сөздігі антропонимия, антропонимист, кісі аты, ру аты, фамилия, лақап am т.б.; антропонимдік формант (антропоформант, антропоним форманты) - антропонимнің аффикстік элементі, соның ішінде антропонимдік жүрнақ. Антропонимика (қара. Антропоним) - ономастиканың кісі есімдерін зерттейтін саласы. Антропонимист (қара. Антропоним) - антропонимдерді зерттеу ші. Антропонимия (қара. Антропоним) - антропонимдердің жиынтығы. Апеллятив (лат. грам. Nomen appellativum) - жалпы есім, мыс., жіңішке - бүлақ Жіңііике, тәтті - есім Тәтті, кафе Тәтті. Апеллятивтену - қара. Бейонимдену. Ареал - таралу аймағы, мысалы, топонимияіық ареал, антропонимияльіқ ареал т.б. Ареноним (лат. arena “қүм”) - шөлді жерлердің ең кіші объектілерінің атауы, мыс., Еспеқүм, Тобеқүм. Артионим (лат. arts, artis “өнер” + оним) - идеоним түрі; бейнелеу өнер (сурет салу өнері, графика, пластика) шы- гармасының жалқы есімі (атауы), мыс., Әбілхан Қастеевтің шығармалары: Медеуде, Тау кәрінісі, Жайлауда, Гүлденген алма агашы, Биік таудагы мүз айдыны, Мектепте, Қарындасымның портреті, үй жанында, Күзгі табигат. Археоним - қосымша археологиялық ақпарат беретін топоним, мыс., Отырар, Фараб - ежелгі қалалар. Астионим - ойконимнің бір түрі, қала атаулары, мыс., Караганды, Атырау, Семей, Алматы, Астана. Астроним - оним түрі, жеке аспан денелерінің аты, ягни жүлдыз, планета, комета, астероид атаулары, мыс., Шолпан, Қызыл жүлдыз. 1 ПС.
Астронимика (қара. Астроним) - астронимдерді зерттейтін ономастика саласы. Астронимия (қара. Астроним) - астронимдер жиын- ТЫҒЫ. Батионим - су асты океан ландшафтындағы кез келген объект атауы. Бейонимдену - жалқы есімдердің жалпы есімдерге ауысуы, мыс., Ломбардия (Солтүстік Италия) - ломбард ("алтын заттарды қабылдайтын орын), Қарабай - қарабай- іиылық. Бейтопонимдену (кара. Топоним) - бейонимдену үрдісінің бір түрі, яғни жер-су агауларының жалгіы есімге ауысуы. Библионим - идеоним түрі; көркем, діни, ғылыми, сая- си жазба шығармаларының атауы, мыс., Көксерек, Сулу- іиаіи, Сәбит суйген сулулар, Абай жолы, Аласапыран. Бионим - тірі ағза атауы, соның ішінде антропоним, зооним. Венусоним (лат. Venus “венера”+ оним) - астротогюним түрі; Венерадағы кез келген табиғи-физикалық объект атауы. Гелионим - гидронимнің түрі; түзды, батпақты жердің атауы. Гелионимия - гелионимдердің жиынтығы. Гемероним - идеоним түрі; басылым орындарының атауы, соның ішінде газет, журнал, ақпарат бюллетеньдердің, мыс., А на тілі, Егемен Қазақстан, Зерде, Туркістан, Жас Алаш. Геноним - рудың, тайпаның, тайпалық одақтың атауы; генонимдер, негізінен, түркі және моңғол халықтарына тән болып келеді, мыс., қытиақ, алаша, байбақты, жетіру т.б. 12-2713 177 Ономастикалык, терминдердің қысқаша сөздігі Генонимия (қара. Геноним)— генонимдердің жиын- тығы. Генотопоним - генонимдердің қатысымен жасалған жер-су атаулары, мыс., Күіипенкөл, Алаіиакөл, Есен т.б. Географиялық термин (детерминатив) - географиялық үғымдарды белгілейгін сөздер; географиялық терминдер типтік және туыстық түрлерге бөлінеді. Географиялық атау - қара. Топоним. Географиялық фактор - топонимдердің объектінің физика-географиялық сипатына сәйкес қалыптасуы. Г'еоним - астротононим түрі; жердегі кез келген табиғи- физикалық (негізінен ірі) объекттің атауы. Геортоним - мемлекет тарагіынан бекітілген, халық арасында сақталған мерекелер мен ерекше күндердің атауы, мыс., Жеңіс күні, Желтоқсан оқигасы, Ақтабан шүбырынды т.б.; кейбір геортонимдер топонимдерден қалыптасады, мыс., Аңырақай іиайқасы деп аталатын тарихи күн Аңырақай топонимінен пайда болған. Гидродетерминатив - гидронимдердің қүрамында қолданылатын географиялық термин, мыс., қопа, қамыс, су, сай, көл т.б. Гидроним - топонимнің бір түрі, су объектілерінің жеке атауы, мыс., Жайық, Талас, Шалқар, Ертіс, Балқаш т.б. Гидронимдену (қара. Гидроним) - жалпы есімдердің (апеллятив) номинативтік қызметінің өзгеруіне байланысты гидронимдер қатарына ауысуы, мыс., Қазақстан территориясында Қопа, Өзен, Жыра сияқты атаулар кездеседі. Осы топонимдер кезінде жалпы есімдер болатын. Олар белгілі бір географиялық нысанның жеке атауына айналған. Гидронимика (қара. Гидроним) - топонимиканың су атауларын зерттейтін сала. 178
Гидронимикой (кара. Гидроним) - белгілі бір аймақтағы су атауларының тізімі немесе сөздігі. Гидронимист - гидронимдерді зерттеуші. Гидронимия (кара. Гидроним) - гидронимдердің жиын- тығы. Гинеконим - антропоним түрі; әйелінің есімі немесе лақап аты бойынша атау. Гиппоним - зооним түрі, жылқы атауы, мыс., Шалқуй- рык,, Қулагер, Тайбурыл Гляционим (лат. glacies “мүз” + оним) - топоним түрі, мүздықтардың атауы, мыс., Годоним - урбанонимнің түрі; қала көшелерінің, даңғ- ылдарының, ықшамаудандарының атауы, мыс., Алматы қаласында Абай көшесі, Абылайхан даңгылы, Алмагул ықиіамауданы бар. Деминушив (лат. deminuo “кішірейту” + оним) - деминутив жұрнағы арқылы жасалған мәтін ішіндегі кішірейту-еркелету мағынасы бар есім, мыс., Қайрош, Асантай, Бақалөк. Денотат - номинацияның (атаудың) объектісі. Депроприатив - трансонимдену (қара.) нәтижесінде басқа жалқы есімдерден қалыптасқан атау; мыс., тау атауы Алатау - кинотеатр атауы Алатау, өзен атауы Кеген - ауыл атауы Кеген, кісі есімі Иманәлі - фирма атауы Иманәлі. Детерминатив - қара.: Географиялых, термин. Дримоним - топонимнің түрі; орман, тоғай атаулары, мыс., Роща Баума, Беловежская пуща. Дромоним - топоним түрі; кез келген байланыс жолдары: жер үсті, су, жер асты, эуе катынас атаулары, мыс., Жібек жолы, Қасқа жол. 179 Ономастикалык; терминдердің қысқаша сөздігі Жалқы есім - бір түрге жататын басқа объектілер- ден аталмыш объектті ажырататын, жекелейтін сөз, сөз тіркесі немесе сөйлем; соның ішінде жалқы есімнің әр түрлерін қүрайтын антропоним, топоним, зооним, космоним, астроним, анемоним, теоним, идеоним, прагматоним, фитоним, хрематоним т.б. Зооним - оним түрі; жан-жануарлар мен хайуанаттар атауы, мыс., Ақтөс, Ақжол, Қүттыаяқ, Күреңтөбел Зоонимика (қара. Зооним) - ономастиканың зоо- нимдерді зерттейтін саласы. Зоонимия (қара. Зооним) - зоонимдердің жиынтығы. Идеоним - оним түрі; адам қызметінің ойлау, идеологиялық, көркем аясындағы әр түрлі денотаттары бар жалқы есімдер аталмыш терминге біріктірілген, соның ішінде артионим, библионим, гемероним, геортоним, поэтоним т. б. Инсулоним (лат. insula “арал” + оним) - кез келген арал атауы, мыс., Мадагаскар, Әулие Елена аралы, Диксон. Информатор - белгілі бір атау туралы, оның қалыпта- су себептері мен тарихи даму жолдары туралы мәлімет бере алатын жергілікті түрғын. Катойконим - жер атауы бойынша түрғындарды атау, мыс., алматылық, астаналық, мәскеулік. Киноним - зооним түрі; ит атауы, мыс., Алаяц, Саққү- лақ, Бөрібасар, Ақжол Комоним - ойконимнің түрі; ауылдық елді мекен атауы, мыс., Кеген, Нарынқол, Қарасу, Жекекөл Контаминация (лат. contaminatio “жанасу, араласу”) - екі сөздің (атаудың) кірігуі нәтижесінде қалыптасқан жалкы есімдер, мыс., е.м. Қатынқырган, кісі есімі Қоіикелді. 180
Космоним - онимнің түрі, галактика мен ғарыш денелерінің, жүлдыздар мен жүлдыз шоғырының атаулары, мыс., Жеті қарақшы, Қус жолы. Космонимия (қара. Космоним) - космонимдердің жи- ынтығы. Криптоним - жасырылған, шифр арқылы берілген кез келген жалкы есім, мыс., М.Ә., М.- М.Әуезов, Б.М.- Б. Майлин. Ктематоним - қара. Хрематоним. Лимноним - гидронимнің түрі; көлдер мен тогандардың атауы, мыс., Балқаш, Сасықкөд Алакөл, Жалтыркөл. Литоним (лат. litus “жаға” + оним) - топоним түрі; жа- ғалаудағы табиғи кез келген объекттің атауы, нақтырақ, шығанақ, тас, мыс., Оқжетпес, Жумбақ mac. Макротопоним - ірі физикалық-географиялық объектінің атауы, мыс., Сарыарқа, Ақжайық, Нарын, Бетпақ дала, Қызылқүм т.б. Марсионим (лат. Mars “Қызылжүлдыз” + оним) - астротопонимнің түрі; Қызылжүлдыздағы кез келген та- биғи-физикалық объекттің атауы. Матроним - анасы есімінің дериваты: анасы есімінен қалыптасқан лақап аты, “әкесінің аты”, анасының лақап атынан қалыптасқан фамилия. Менсоним (лат. mensa “тамақ, ас, асхана, лавка, науа” + оним) - эргонимнің (қара.) түрі, кез келген тағамхана (азық- түлік дүкені, мейрамхана, кафе т.б.) атаулары, мыс., кафе Дәм мерекесі, мейрамхана Алтын адам, дүкен Керемет. Меркурионим (лат. Mercurius 1) “Юпитердің баласы Меркурий, қүдай хабаршысы”; 2) “Есекқырған планетасы” + оним) - астротопоним түрі; Есекқыргандағы кез келген табиғи-физикалық объекттің атауы.
жүктеу/скачать 0,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|