Э. М. Мурзаев былай деп жазған: Қазіргі әлемді географиялық атауларсыз елестету мүмкін емес. Пошта, телеграф, темір жолдар өз қызметтерін тоқтатады, үшақ- тар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме токтайтын жерлерде түры
ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР КЕСТЕЛЕРІ Жалқы есім түрлері
жүктеу/скачать 0,76 Mb.
|
treatise53019
- Бұл бет үшін навигация:
- Топоним түрлері
- Антропоним түрлері
- Прагматоним түрлері
- Зооним түрлері
- Жалқы есімдер туралы сөйленістер
- Жалқы есімдер туралы мақал-мәтелдер
- Мақал-мәтелдердегі жалкы есімдер
- Мал малғажеткенше, үазрайыл жанға жетер.
| ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР КЕСТЕЛЕРІ Жалқы есім түрлері
190 Ономастика: зерттеу мәселелері Топоним түрлері Топоним (жер-су атаулары) Ойконим (елді мекен атаулары) Ороним (тау атаулары) Хороним (әкімшілік бірлік- тердің атаулары) Дромоним (жол атаулары) Спелеооним (үңгір атаулары) Инсулоним (арал атаулары) Г идроним (су нысандары атаулары) Урбаноним (кала көшелерінің атаулары) Некроним (мола, зират атаулары) Дримоним (орман тотай атаулары) Агроним (дала, жер атаулары) 191 Жалқы есімдер кестелері Антропоним түрлері
Прагматоним түрлері Идеоним түрлері 13-2713 193
194 Ономастика: зерттеу мәселелері Жалқы есімдер туралы сөйленістер “Жер бетіндегі адамдардың ешкайсысы есімсіз бол- майды; туылған кезде әрқайсысы - кедейі де, байы да есімді ата-аналарынан тәтті сәттерде сыйға алады.. Гомер. Одиссея “Осы уақытқа дейін түсіндірмесі берілмеген, мағы- насы ашылмаған жердің, шатқалдардыңт.б. атаулары филология түрғысынан қарастырылса, яғни атаулардың мағынасы ашылып, аударылатын болса, географияны окытудың қызықты да мазмүн- ды болатыны сөзсіз еді. Топографиялық атаулар еш уакытта жайдан жай тағылмайды және мағынасыз болуы мүмкін емес. Онда көбінесе шатқалдардың айрықша белгілерін немесе елді мекеннің ерекшеліктерін білдіретін, немесе заттың шығу тегіне сілтейтін, немесе, тіптен, белгілі бір жағдайларға байланысты болуы мүмкін”. Академик Я.К. Грот “Еріккендік, наздыкпен емес, белгілі бір себептермен Атау тағылады эр елді мекенге”. С. Сейфуллин Nomen est omen (Атау - алдын-ала болжаушы, жорушы). Т. Maccii Plauti “Атау керексіз зат емес: Наполеонның үлы есімге ие болу үшін жарты адамзатты шашыратып тастаганы бекер емес”. В. Гете “Қүдай есімі қанша сақталса, менің есімім сонша сақтала- ды”. 1 Б. Наполеон “Адам кез келген жерге, ең болмаса ағашқа, өз есімін ойып жазғанын мақтан түтады, оны таба алмағанына таңданады”. Александр Дюма (улы) 195 Жалқы есімдер туралы сөйленістер “Адамзат ажырату үшін барлығына атау беру керек”. К. Маркс, Ф. Энгельс “Барлық мәдениет, барлық адамзат болмысы, барлық өмірі атаулардан тұрады. Барлық санаға сиятын, барлық жарқын түсінік, өзара түсінік атаудан басталады және өзін-өзі сезіну түсінігі оянады. Ғасырлар бойы жиналған барлық мәдени бай- лығымыз сөзде, әсіресе, атауда сақталады”. А.Ф. Лосев “Адамның есімі - кез келген тілде ең тәтті және маңызды”. Д. Карнеги “Олардың (әдеби атаудың) әрқайсысының көптеген мағына- сы бар. Бүл повесть, роман, тарих, поэма, драма, коп томды кітап, қысқасы, бір сөзбен берілген түтас әлем!” В.Г. Белинский “Әңгімеге атау босқа берілмейді, ол маңызды тақырыпты ашады”. Л.С. Выготский “Үрпак үшін титулдардың еш маңызы жоқ. Үлы істер атқа- рған адамның есімі барлық эпитеттерге қарағанда күрметке ие”. Вольтер “Әйгілі есім арсыз адамның атағын көтермейді, керісінше, қүртады”. Ф. Ларошфуко “Әйгілі есімің арқылы жазылған шығарманы мойындату оңай, керемет шығарма жазып атыңды шығару оңай емес”. Ж. Лабрюйер “Көркем шығармаларда танымал емес есімдер жоқ. Шығар- мада аталған әр есімнің өзі мағына”. Ю.Н. Тынянов 196 Ономастика: зерттеу мәселечері “Орта дәулетті адам үшін әлемдегі барлык есімдерді бірге алғанның өзінде өз есімі маңызды”. Д. Фарли “Есімді атау, яғни санада кімді атағаның туралы ой қалыпта- сады деген сөз. Атап түрған адам үшін есім мен адам біртүтас, сондықтан дамудың бірінші кезендерінде адам мен есім бір үғым болған... Есім адамға тек коғамда және қоғам үшін кажет. Қоғам үшін әр есім маңызды”. В.А. Никонов “Жалкы есімдер-бүл мәдениеттің ерекше категориясы, тарихи сананың ерекше категориясы. Адамзат үшін жалқы есімдер кызметімен, қүрылым жағынан, негізгі параметрлері, негізгі уәждері жэне жасалу принциптері бойынша әмбебап”. Ә. Т. Қайдар “Атау - бүл елдің халықтық поэтикалык сәні. Олар халық- тың мінез-қүлкы, оның тарихы, оның түрмыс-тіршілігі туралы мәлімет береді”. К. Паустовский “Атау жасау - бұл сақтанып, саналы түрде жүретін үрдіс, себебі ол шет тілде жасалса да дуалап, бас айналдыратын кабілеті барын білемін”. В.К. Тредиаковский “Ұрпаққа өз атыңды қалдыру - атақка ие болу деген түсінік бермейді. Тарихта үят есімдер де, үлы адамдардың үлы есімдері де бар; өкінішке орай, өзінің жаксы істерімен атакка ие болған адамдардың есімдері қатігездігімен аты шыкқан адамдардың есімдерімен қатар аталады”. Д. Леббок “Есімін жырға косқандар үш есе ракат табар. Атауы бар ән баскасына Караганда үзағырақ жасар”. О. Манделыитам і m
Жалқы есімдер туралы мақал-мәтелдер Атың шықпаса, жер өрте (қаз.). Мыңның түсін білгенше, Бірдің атын біл (каз.). Адам деген - ардакты ат (қаз.). Аты шықпаған жігіттен, Аты шыққан төбе артық (қаз.). Жақсының артында аты қалады, Жаманның артында даты қалады (қаз.). Жаксының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді, үстаның таты өлмейді (каз.). Ер өлсе де, аты өлмейді (каз.). Аман ердің аты шығады (каз.). Атына заты сай (қаз.). Аты барда Иван - аты жокта ақмак (болван) (op.). Аты жок бала - сайтан (ор.). Онда да, мүнда да жақсы, егер атымен атаса (ор.). Өз атын білмеген, тарихын да білмес (осетин). Егер адамның затын білгің келсе, алдымен атын біл (қытай). Адам сыры - атында (парсы). Тал - жапырағымен, адам атымен көрікті (парсы). Аты бақытты білдіреді - тағдыры бакытсыз (непал). 198
Мақал-мәтелдердегі жалкы есімдер Әркімнің өз жері - Мысыр шаһары. Әлім келсе, Арыс суын байлар ем. Сүрай-сүрай Меккені де табады. Еңкейгенге еңкей, Атаңнын, қара күлы емес. Шалқайғанға шалкай, ГІайгамбардың үлы емес. Ақ Еділдің өзі болмасақ та Бүлағымыз. Ақылды бастың өзі болмасақ та - Қүлағымыз. Ананды Меккеге үш арқалап барсаң да, Қарызынан қүтыла алмайсың. Барар жерің Балқан may, Ол да біздің көрген тау. Атанды Алатауда бір жығып ем (деме). Аллаңнан - ойбайым жаксы. Аліага жағайын десең - Азаның болсын, Қазыға жағайын десең- Қазаның болсын. Пайгамбар да күйеу баласын сыйлапты. Сүмбіле туса су суыр. Үркерлі айдың бәрі қыс. Ботқаға қазан тоймас, Пүттаған сөзді қолдаған қүл. Мүхамметке үмбет болмас. Киімі жаманды ит қабады, Пейілі жаманды тәңірім табады. Қашқан да "қүдай ” дейді, Қуған да “қүдай” дейді. Қүдай асыраған тоқтысын қасқыр жемес.
Қүдай десең, күр қалмайсың. Қүдай берейін деген қүлына күлай береді. Қүдай үрған оңалса да, аруақ үрған оңалмас. “Қүдай ” деген кор болмас. Қүдай қырсығынан сақтасын. Қүдайга сыйынған қүстай үшады, Адамға сыйынған мүрттай үшады. Қүдайдан корыкнағаннан қорық, Адамнан үялмағаннан үял. Қүдайдан үміті жоқ. Талап - пендеден, жеткізу - Алладан. Қүдайга қарсы болма. Тоңірім берейін деғен қүлының айдап салар жолына. Бермеймін деген қүлынын. іздесе, таптырмайды пүлына. Алла жаққан шырақты, Ақымақ үрлеп сондірмес. Алланікі - бүйрық, Адамдікі - зорлық. Адамнан тілеген қариды, Қүдайдан тілеген жариды. Қүдай малынды алса да, пейілінді алмасын. Малының есебін қу табады, Қудың есебін қүдай табады. Сыйлағанды сыйла, Атаң қүлы түңілер, Сыйламағанды сыйлама, Пайгамбар үғылы түңілер. Қүдай маған түйедей бой бергенше, Түймедей ой бер. Ердің ерлігін білмеген, Қүдайдың бірлігін білмейді. 200
Мал малғажеткенше, үазрайыл жанға жетер. “Алла ” деген ойын сөз, жүктеу/скачать 0,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||