Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»
М.Базарбаев Жанрлық ерекшеліктері туралы
жүктеу/скачать 1,48 Mb.
|
äåáèåò òåîðèÿñû. Íñàëû. «Ôîëèàíò» áàñïàñû, 2003. 344 áåò. « 2
| М.Базарбаев
Жанрлық ерекшеліктері туралы ... Халықтың рухани жағынан өсуіне, мәдениетінің түрлі салада дамуына сай дәстүрлік белгілер де ұшталып, тарамдалып, әр қырынан байқала бермек. Халықтың әлеуметтік өмір-тұрмысына қарай ескі дәстүрлер жаңарады, мән-мағынасы кеңейеді. Бейнелеу құралы ретінде атқаратын қызметі де өзгереді, немесе күрделене түседі. Негізінде сөз, тіл, оның ішкі қасиеті дәстүрлік, ұғым, түсініктердің мазмұны болып табылса, дәстүр деп түйген дүниеміздің өзі бейнелеу құралы ретінде формалық, түрлі қызмет атқармақ. Дәстүр онда белгілі ұлттық әдебиеттің ішкі сырын, сапалық қасиетін аңғартуы себепті мазмұндық рөлде танылса, бейнелеу образ жасау амалы жағынан белгілі шығарманың, туындының формасы, түрлік қасиеті ретінде де байқалмақ. Мұндай қарым-қатынас көркем шығармадағы мазмұн мен форманың бірлігі, әрі бірін-бірі толықтыруы жайындағы теорияға әбден сәйкес. Және ұлттық мінез, психиканы аңғартатын дәстүр кең мағынасындағы мазмұнды, ал шығарманың түзілу тәртібі, композициясы, бейнелеу амалдары жағынан форманы білдіруі де осы белгілі теорияға бағынып жатыр. Көркемөнер шығармаларындағы форма мен мазмұн жайын арнайы зерттеген болгар ғалымы Крысто Горанов форма жөнінде былай дейді: “Көркем форма нақтылы көркем мазмұнды объективтендіру процесі деген сөз. Басқаша айтқанда, көркем форма мазмұнның ішкі структурасы, байқалу әдісін, көркемөнердің осы жанры мен осы түрінің заңы бойынша белгілі материалдық амалдар арқылы жасалған көркем образдар түрінде байқалу, өмір сүру әдісі”. Белгілі әдебиет зерттеушісі ғалым Д.С.Лихачев: “Бір құбылыстың өзін кейде форманың көрінісі ретінде қарауға болады” дейді. Мұнан мазмұн мен форманың бірлігін ғана емес, олардың бір-біріне ететін әсерін, ықпалын аңғарамыз. Әрине, екеуі теңдей екі бөлек дүние, барлық шығармада екеуінің сыбаға салмағы бірдей болады деген ұғым тумайды. Екеуінің бірдей болмайтын, сәйкес келмейтін жағдайлары өте көп. Әдебиет теориясында мұны талдаудың бірнеше амалдары бар. Бұл жерде ұлттық дәстүр мен ұлттық форма-мазмұнның ара-қатынасына тоқталалық. Мәселен, форма мен мазмұн мәселесі тек дәстүрге байланысты ғана емес, жаңашылдыққа, әсіресе, шеберлікке байланысты тереңірек қойылуға лайық. Алдағы тарауларда бұған автор тағы оралып, арнайы көңіл бөлмек. Сонымен шығарманың сипатын білдіре тұрып, дәстүр әрі мазмұндық, әрі формалық рөл атқарады дедік. Бұған байланысты мысалдар келтіріп, талдаулар жасау үшін, байырғы қазақ поэзиясындағы дәстүрлік жайларды анықтап көрелік. Оларды, біздіңше, мынадай мәселелердің төңірегінде қарастыру қажет: Тақырып өзгешелігі. Философиялық ой, толғаулар. Дидактика, уағыз, ғибрат сөздер. Сурет жасау тәсілі және бейнелеу амалдарының біркелкілігі. Ауыз әдебиеті үлгісінің басымдылығы. Әрине, бұрынғы қазақ поэзиясының айырым белгілері мұнымен шектелмейді. Оның басқа да ерекшеліктерін табуға, айтуға болады. Бірақ, біз негізгі пікірімізді осы мәселелердің төңірегіне топтағымыз келеді. Аталған мәселелерді бірінен кейін бірін емес, қажет жағдайда, ілгері-кейінді, немесе аралас та айтып талдау қажет. Өйткені ақ пен қарадай бадырайып тұрған шекара жоқ; қайта қойылған мәселелердің бір-біріне қабысып, кірігіп, тұтасып жататын жағдайлары көп. Тақырып өзгешелігі дегенде байырғы поэзияда адамның өмір-тұрмысына, әсіресе, отбасылық, ғашықтық жайларға көп көңіл бөлінетіндігін, ал әлеуметтік тақырып ұлы оқиғалар тұсында көтерілетіндігін айтар едік. Мәселен, қыз, жігіт, кәрі, сараң, сері, жомарт, жүйрік ат, батыр, ер жайында өлең сөз әлде қайда көп. Ал әлеуметтік тақырып ел басына күн туған сұрапыл жылдар хикаясын шертеді. Бұқар жырау жырлары Абылай заманын, Шортанбай, Мұрат “Зар заман” дәуірін, Шернияз бен Махамбет ұлы көтеріліс кезеңін жырлайды. Таптық мазмұн, бағыт бұлардың шығармаларында айқын көрінеді. Таптық мазмұн бұрынғы қазақ поэзиясының ең ұнамды жақтарының бірі. Махамбет поэзиясын бұл жағынан жауынгерлік поэзия деуге болады. Солай бола тұрса да, байырғы қазақ поэзиясы тақырыпқа соншалықты бай емес: тұрмыс-салт жайынан әрі ұзамайды. Бұл жағынан үлгі боларлық поэзия Абай, Ыбырайдан, ХХ ғасырдан басталады... жүктеу/скачать 1,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|