Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»
Қ.Өмірәлиев Қазақ поэзиясының жанры мен стилін
жүктеу/скачать 1,48 Mb.
|
äåáèåò òåîðèÿñû. Íñàëû. «Ôîëèàíò» áàñïàñû, 2003. 344 áåò. « 2
| Қ.Өмірәлиев
Қазақ поэзиясының жанры мен стилін комплексті түрде зерттеу ...Стилистика әдебиет тануға да, тіл біліміне де олардың интегральды құрамды бөлігі ретінде кіреді. Әдебиеттік, лингвистикалық стилистика өзінің зерттеу саласында бірде сәйкесіп отырады, бірде, қалай дегенде де, олар бөлек-бөлек. Әдебиеттану (поэтика) шеңберінде стилистика әдеби шығарма стилін (оның барлық элементтерімен қоса) зерттейді, сонымен бірге тілдік стилистика оның негізгі элементінің бірі боп табылады; ал тіл білімі шеңберінде стилистика нақты бір айту, сөйлеу стилін талдаумен, дара және ерекше дара стильдің ерекшелігіне (яғни объективті стильге, немесе тілдің стиліне) сипаттама берумен айналысады. Лингвистикалық стилистика тіл білімінің фонология, лексикология, грамматика әрі айту, сөйлеу теориясы сияқты жалпы жүйедегі салаларына қарама-қарсы тұрады... Тілдік көркем стиль көркем әдебиет саласында лингвистикалық стилистиканың предметі болып табылады... дәлірек айтқанда, нақты әдеби шығарманың (көркем айтудың) стилі әрі жалпы стилистикалық категориялар: дара стиль (жазушы стилі), жанрлық стиль, әдеби мектептің стилі, дәуірдің стилі т.б. болып табылады. Көркем стильді зерттеудің теориялық әрі методологиялық қиындықтары мынадан келіп туады: өйткені мұнда ерекше әрі бөлінбейтін бірліктегі екі бірдей әр түрлі қоғамдық құбылыс – тіл мен әдебиет біріктірілген. Екі түрлі қатынас: тілге қатынас (тілдің стилінің құрамына байланысты қатынас) әрі әдебиетке қатынас (әдеби шығарманың стиліне байланысты қатынас) – көркем стильдің тікелей конститутивті белгісі болып табылады, тек осы екі қатынас аясында ғана көркем стильді тануға, талдауға (теориялық әрі тарихи тұрғыда) болады”1. Отандық ғалымдардан А.Н.Соколовтың мына пікірін келтіреді: “Көркем шығарманың тілі форманың элементі (тілдік форма) ретінде стильге – тұтас алғанда көркемдік форманы айқындаушыға – бағынады. Көркем әдебиет тіл туралы жұмыстардан стилистикалық факторлардың ауқымды әрі әр түрлі тізімін кездестіреміз, солардың ішінде мыналар барынша жиі көрсетіледі: тақырып, идеялық мазмұн, персонаждар, автордың образы, жанр, бағыт... Бұларды, көркем әдебиеттің өзге де категорияларын белгілі бір дәрежеде шығарманың стилін айқындаушы факторлар ретінде қарауға болады”2. В.В.Виноградов стилистика туралы мынадай тұжырым айтады: “Көркем әдебиеттің стилистикасы бүкіл әдебиеттің жалпы жүйесімен тікелей байланысты, ол ол ма, әдебиеттің осы жүйесін ұйымдастырушы әрі айқындаушы белгілі бір заманға тән әдебиет шығармаларының құрылымдық типтерімен, сондай-ақ жазушылардың стилімен, олардың әдеби мектептерімен және ұстанған бағытымен тығыз байланысты. Сөйтіп, осы заманғы әдебиеттің негізгі стилистикалық формалары мен жанрлық тармақтарын қамтитын және де дара-дара тілдік-көркемдік жүйелерді, сондай-ақ әдеби мектептер мен бағыттарды қамтитын құрылым турасында нақты тарихи түсініктерді қалыптастырып алмайынша көркем әдебиеттің стилистикасын жасауға болмайды. Тіл мен әдебиет дегеніміз – екі басқа және дербес қоғамдық құбылыстар екені өзінен-өзі түсінікті. Оларды шатастыруға да, бірін екіншісімен біріктіруге де болмайды (мәселен, К.Фослер осылай қараған). Алайда олардың өзара қарым-қатынастылығын, байланыстылығын және белгілі бір құрылымдық, нақты-тарихи жағдайларға сәйкес олардың астасқан формаларын көрмеуге және мойындамауға әсте болмайды... Оның үстіне көркем әдебиет стилистикасы өлең тілінің тарихы мен теориясына және оның жанрларына арналған айрықша тарауды да өзіне телиді”3. Міне, осылардың бәрін қазақ көркем әдебиетінің стилистикасы деген тұрғыдан келіп баяндау үшін бізге соншалық көп жұмыс істеуге тура келеді. Ал мұндай тұрғысынан келіп, сол түсінік тапқан модель-үлгіге салып зерттеу арқылы әсте жүзеге аспақ емес, әуелі осы система ішіндегі жеке-жеке мәселелерді жан-жақты тұрғыдан келіп, кең түрде зерттеу керек. Ал зерттеу тану жұмыстары негізінде ғана белгілі бір құбылыстың толық болмысын біле аламыз. Мұнсыз ол құбылыстың өзі туралы пайымдаулар – біржақты пайымдау болмақ. Бізде белгілі бір аралық кезеңдегі “поэзия тілі”, “баспасөз тілі”, “ақын (не жазушы) тілі”, “эпос тілі”, “жазба ескерткіш тілі”, “ескерткіштегі белгілі сөздер тобы”, “ескерткіштегі” формалар т.б. сияқты біраз жұмыстар істелді. Зерттеу объектісіне алынып отырған материалдардың қай-қайсысы да әдебиет материалдары болғанына қарамай, ол зерттеулер жалпы тіл элементтерін көбірек сөз етіп, олардың стилистикалық ерекшеліктеріне өте аз барып отырады. Яғни тарихи грамматика мен әдеби тілдің тарихына қатысты категориялар қатар алынып қарастырылады. Керісінше, әдеби тілдің (көркем стилистиканың) материалдарын әдебиеттің жанр, композияциялық құрылыс т.б. сияқты категорияларына байланыстырып зерттеу өте сирек кездеседі. Соңғы кезде әдеби тіл тарихын әдебиеттің тарихымен, халық тарихымен бірлікте, қатар алып зерттеу қажеттігі жиі айтылып жүр. Өйткені тілдік стиль көркем шығарманың тақырыбымен, идеясымен, жанрымен тікелей байланысты. Б.А.Ларин орыс әдеби тілінің тарихы туралы еңбегінде әдеби тіл тарихы әр түрлі дәуірдегі тілдің, әр түрлі жанр тілінің ерекшеліктерін, тілдің “стилінің” ерекшеліктерін қарастыруы тиістігін айта келіп: “Бұл тұста әдеби тілдің әлеуметтік-экономикалық формациялардың тарихымен, қоғамдық ойдың, идеологияның т.б. тарихымен байланыстылығы туралы мәселе кезекке қойылады”4, - дейді. Кезінде В.Г.Белинский “Жаңа идея, табиғи түрде, жаңа тілді қажет етеді”. “Тіпті тілдің өзі идеяның талаптарымен сәйкесіп отырады” деген. Ал жанр мен тіл қатынасы жөнінде: Пушкинмен бірге Грибоедов шықты, ол, Крыловтың орыс мысалының тілін жасағаны сияқты орыс өлең комедиясының тілін жасады”5, - дейді. Өз кезінде ақын әрі әдебиетші В.Я.Брюсов жаңа идеяның өзгерткіштік ықпал-күшін айта келіп: “Өткеннің тәжірибесі көрсететіндей, әдебиетте жаңа мазмұн әр уақытта да жаңа форманы талап етеді. Өткендегі әдебиет жасаған формалар барынша икемді формалар болса да, олар жаңа дүние, таным жайлы түсініктерді айту үшін жарамсыздық етеді. Жаңа мазмұн ескі формада, соған бара-бар түрде айтылуы мүмкін емес; бұл үшін жаңа тіл керек, жаңа стиль, жаңа метафоралар, жаңа өлең, жаңа ырғақ керек. Осындай жаңа формалар кезінде романтиктермен де, реалистермен де, символистермен де келген болатын”6, - деген. Демек, белгілі бір ақын тілі ол жасаған жанрмен бірлікте, сол жанрдың ерекшелігінен шығарып барып зерттелуі тиіс. Зерттеуді жалаң тілдік фактіге құру лигвистикалық стилистикаға жат. Осы тұста В.В.Виноградовтың мына пікірі жетекші болуға тиіс: “Поэтика саласында зерттеудің лингвистикалық әдістері әдебиет тану әдістерімен ұласып, оны байыта түседі. Көптеген проблемалар, атап айтқанда: шығарманың идеялық және тақырыптық жоспары мен оның тілдік жүйесінің байланысы сияқты проблема, біртұтастықтағы көркем туынды бөлшектерінің композициялық жағынан біте қайнасуы және өзара ұласуы сияқты проблема, сюжеттің жекелеген тізбектерін өрбітудегі композициялық параллелизмдер сияқты проблема, оқиғаны өрбіту барысында уақыттың көркемдік мөлшермен жылысуы сияқты проблема, кейіпкерлердің тарихи-әлеуметтік ортаға тән және типтік болуы т.б. проблема – бәр-бәрісі тек комплексті жолмен - әрі лингвистика, әрі әдебиеттану тұрғысынан қарастыруды талап етеді. Лингвистикалық талдаудың өзіндік дара ерекшелігі мен құндылығы мынада: ол тексті мұқият әрі жан-жақты түсіндіруден басталады да, оны сол өзіне тұтас заманның мәдениеті, қоғамдық тұрмысы, әдеби өнері, әлеуметтік міндеттерімен бір контексте жариялап көрсетеді. Әдебиеттік талдауда саяси-әлеуметтік тарихтың, ұлттық және әлеуметтік сипатқа ие психологияның, қоғамдық-идеологиялық күрес тарихының фактілері мен деректері, сондай-ақ өнердің басқа түрлерінен, әсіресе, бейнелеу өнерінен келтірілген параллельдер анағұрлым кеңірек те, еркінірек де пайдаланылады”7. Барлық элементтері өзара тығыз байланысты әрі бір-біріне ықпалы мол күрделі категорияны осы қалпында тұтас, онда да органикалық бірлікте байланыстыра, бірінен бірі шығара ілмелеп, тіркестіре зерттемейінше, ол күрделі құбылысты толық тану мүмкін емес. Ал бұған қарама-қарсы да зерттеу түрлері болады. Олар бұл күрделі категорияның жеке бір элементін “жұлып алып”, өзге элементтерінен бөліп, бір жақты тәсілмен зерттейді. Бұл зерттеуде әлгі жеке бір элементтің өзін барлық ерекшелігімен толық таныту былай тұрсын, қайта оның табиғатына тән көп қасиеттерін, ерекшеліктерін кемітіп көрсетеді... ... Поэзия тілін оның жеке-жеке элементтеріне бөліп-бөліп зерттеу осы салада – поэзияға тән ерекшеліктерді айырып білуге көмектеседі және өлең сөз туралы ғылымның қазақ топырағында дамуының бұл салада табыстарға жетуіміздің негізгі шарттары болады. Бірақ зерттеудің бұл әдісі поэзияны жанр, стиль т.б. жағынан даму сипатында қарауға, поэзияға тән категорияларды бір-біріне әсер-ықпалы бар, бір-біріне тәуелді, байланысты деп қарауға көп жағдайда кедергі болады. Зерттеудің өз әдісі мүмкіндік бермейді. Айталық, дидактикалық-шешендік толғау-өлеңдер өзінің синтаксистік, әрі формалық, әрі лексикалық қайталауға құрылуы жағынан қазақ поэзиясының басқа түрлері ішінде ерекше орынға ие**. Бұл жағынан оған бірде-бір өлең түрі тең келмейді. Ал егер де жоғарғы құбылыстарды жеке-жеке алып, өз алдына бөлек-бөлек қарастырсақ, сөйтіп олардың бір ақын өлеңдерінде болуының жеке-жеке фактілерін ғана көрсетумен тынсақ, онда біз сол фактілердің нақты бір өлеңде неліктен бірлікте болу ерекшелігі сырын, неге өзге бір өлең үлгісі бұған қарама-қарсы ерекшелікке ие боп келу сырын мүлде білмей кетеміз... ... Егер алты айлық түлкі сүйрей жөнелмесе, өздерінің үш күн бойы жарыса шапқан жазығы өгіздің жаурыны екенін білмей қоятын “Алыптар туралы ертегідегі” салт атты аңқау жолаушылар тіл білімі майданында да бола береді. Олар тілдің жеке бөлшегін – формаларды я жеке сөзді, сөз тіркесін т.б. бір жазушының шығармасынан я бір көне ескерткіштен бірнеше жыл теріп жинағанмен, өздері соншалық көп уақыт жіберіп шиырылған сол шығарманы тұтас күйінде еш уақытта да көре алмайды. Тұтас күйінде көрмеген соң, өздері іздеген тілдік бөлшектердің нақ сол жерде (сол контексте) болу себебін де, олардың бірнешеуінің бір шығармада қатар келу себебін де, олардың арасындағы заңды байланысты да, ең бастысы сөз ұстасының оларды қандай керекке жарату себебін де, аша алмайды, олар тек сол бөлшектердің бар фактісін ғана есепке алады. Әрине, бұл сол кісілердің жеке басына тән кемшілік емес, зерттеу әдісіндегі кемшілік. Керісінше, бізде нақты бір құбылысты ол құбылыстың өзін құрайтын нақты фактілерді есепке алмай, ол фактілердің сипатын, бар болу себептерін есепке алмай, неге солай болып келу заңдылықтарын, олардың арасындағы байланыстылықты – сол құбылыстың келіп шығуының жиынтық факторларын қорытпай сөз ету салты бар. Бұл – қазақ тіл білімінің әдеби тіл тарихы мен тіл тарихы саласында жиі көріне беретін жағдай... жүктеу/скачать 1,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|