Дастанның көркемдік ерекшеліктері

«Мұхаббат-наме» - сюжеті қызықты, тілі көркем, көріктеу құралдары алуан түрлі, өлең құрылысы шебер жасалған дастан. Ақын Хорезми дастанда жыр жолдарына үстеме мағына беріп, оны ажарландырып жіберу үшін теңеу әдісін көбірек қолданады. Сөйтіп, ол өзі суреттеп отырған белгілі бір заттың яки құбылыстың ерекше белгілерін айқындай әрі ажарлай түседі. Сол арқылы жырдың эстетикалық әсерін еселеп арттырып жібереді.

Хорезми теңеу сөздерді мейлінше орынды қолданады. Дастанда: «нәркез көз», «ай жүз», «қылдай бел», «шекер сөз», «лағыл ерін» деген секілді дәстүрлі теңеулер көп.

Ақын қалың қолдың қан майданға кіргенін – аш қасқырдың қойға түскеніне, қыздың бір тал шашын - мың хор қызына теңеуі, т.б аса ұтымды шыққан.

Дастаннан тағы бір мысал келтірейік:

Әйә хуршид тек аләм чирағы,

Мүнәввар чехраңиз фирдавс бағы.

Ачылса лә лиңиз шәкәр сачылур.

Көрүб гүл ғұнчаниң ағзы ачылур.
Бойуң тек сәрв йоқ бустан ичинда,

Иүзүң нуры дин ай нуқсан ичинда.

...Шәкәрдин татлы сөзли дилрубасын,

Дариға ким чечәк тек би вәфасын.

Қазақ тіліне жолма –жол аудармасы:

О, күн сияқты әлемнің шырағы,

Жүзіңіздің сәулесі – жұмбақ бағы.

Ерніңді ашсаң, аузыңнан шекер төгілер,

Сені көріп, гүл қауызы аузын ашар.

Бойыңдай тік ағаш жоқ бақ ішінде,

Нұрыңнан келеді нұқсан ай бетіне.

Шекерден сөзі тәтті сен сұлусың,

Дариға, опасыз гүл сияқты.

Сонымен бірге, ақын дастанда айшықтаудың бір түрі болып табылатын шендестіру немесе антитеза әдісін де кеңінен қолданып отырады. Сол арқылы Хорезми бір-біріне қарама-қарсы ұғымдарды, құбылыстарды, түр түсі әр түрлі заттарды бетпе бет қою әдісімен бұлардан мүлдем басқа бір құбылыстың, ұғымның, заттың сыр-сипатын оқырман көзіне елестетеді. Мәселен, ақын бірде: «қара меңін ақ жүзіңе жарасар» десе, екіншісінде – «сен сұлтансың, ал мен – бақытсыз тұтқынмын» деп антитеза жасайды.

«Мұхаббат-наме» дастанында айтылуы бір болғанмен, мән-мағынасы әртүрлі сөздерді ойнатып, құбылтып, шебер қолдана біледі:

Күйаш йаңлық жехханны тутты атың

Әгәр десәм сени Рүстәм йәрарсың,

Қылычын бирла сәф ларны йәрарсы.

Қазақ тіліне жолма-жол аудармасы:

Желден асар желгенде сенің атың,

Күн сияқты жаһанды тұтты атың.

Егер сені Рүстем десем, жарарсың,

Қылышыңмен жауларыңды жарарсың.

Хорезми түркі халықтары әдебиетінде «наме» жанрына өзінің «Мұхаббат-наме» дастаны арқылы тұңғыш рет жол ашты. «Наме» сөзінің бірнеше мән-мағынасы бар. Сондай-ақ «наме» - жанрлық форма ретінде мәлім. «Наме» сөзінің ең жиі ұшырайтын мағынасының бірі – арнау өлең түрінде жазған дастан, поэма деуге болады.

Хорезмидің «Мұхаббат-намесі» - дәл осындай арнау ретінде жазылған дастан. Мұнда екі ғашық жанның ой-сезімдері, айтар сөздері жігіттің жазған арнау хаттары арқылы берілген. Кезінде мұндай әдіс әдебиет жанрындағы айтарлықтай жаңалық болған. Бертін келе мұндай «намелер» лиро-эпикалық поэмаларға айналып кеткені әдебиет тарихынан мәлім.

«Мұхаббат-наме» дастанында жігіттің қызға жазған әрбір хатынан кейін месневи (аралас ұйқаспен келетін екі жол өлең), кейде ғәззал түріндегі жыр жолдары беріледі. Бұл - ақынның өзіндік поэтикалық тәсілі. Сондай-ақ бұл дастан поэзияның фард (өз алдына ұйқасып, біртұтас түйінделген ойды білдіретін екі жолды өлең) деп аталатын түрлеріне де негізделіп жазылған.

Хорезми өз қаһармандараның бейнесін айқындай түсу үшін өзінен бұрыңғы сөз зергерлерінің қолынан шыққан – Ләйлі мен Мәжнүн, Хұсрау мен Шырын, Жүсіп пен Зылиха сияқты ғажайып образдарды зор білгірлікпен, аса шеберлікпен, ұтымды пайдаланып отырады. Мұның өзі Хорезми кейіпкерлерінің бейнесін сан қырынан келіп көрсетуге келіп көмектеседі.

Қорыта айтқанда, Хорезми сәтсіз махаббаттың трагедиясын жырлай отырып, өзі өмір сүрген дәуірдің қоғамдық-әлеуметтік мәселелерін сөз етеді.

1.«Мұхаббат-наме» дастаны кімнің тапсыруы бойынша қай жылы жазылған?

3. Қазір дастанның нұсқалары қайда сақтаулы?

4. «Мұхаббат-наме» дастаны қай жылы қазақ тіліне аударылды?

Әдебиеттер:

1. 
   Келімбетов Н. «Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі» А; – 1996 ж.
   
2. 
   Қыраубаева А. «Ежелгі дәуір әдебиеті» Астана; – 2001 ж. «Елорда»
   
3. 
   Келімбетов Н. Қанафин Ә. «Түркі халықтары әдебиеті» А; 1996 ж.
   
4. 
   Келімбетов «Қазақ әдебиеті бастаулары» А; «Ана тілі» ,– 1998 ж.
   
5. 
   Айдаров Ғ. «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» А; – 1986 ж.
   
6. 
   Бердібаев Р. «Кәусар бұлақ» А; – 1989 ж.
   
7. 
   Дербісалиев Ә. «Қазақ даласының жұлдыздары» А; – 1995 ж.
   
8. 
   Жолдасбеков м. «Асыл арналар» А; – 19986 ж.
   
9. 
   Диваев Ә. «Тарту» А; – 1992 ж.
   
10. 
    Қоңыратбаев Т. «Көне мәдениет жазбалары» А; – 1991
    
11. 
    Қонырытбаев Ә. «Қазақ эпосы және түркология» А; – 1987 ж.
    
12. 
    Өміралиев Қ. «Оғыз-қоғам эпостың тілі» А; – 1988 ж.
    
13. 
    Ізтілеуов А. «Рүстем-Дастан» А; – 1961 ж.
    
14. 
    Марғұлан Ә. «Ежелгі жыр, аңыздар» А – 1985 ж.
    
15. 
    Сүйінішәлиев Х. «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері» А –1967 ж.
    
16. 
    Қыраубаева А. «Ғасырлар мұрасы» А –1988 ж.
    
17. 
    Ақыжанов М. «Қазақтың тегі туралы» А – 1962 ж.
    

зерттелуі мен насиахатталуын түсіндіру.

1.Құтбтың өмірі және аудармасының ерекшелігі

2. Дастанның зерттелу ерекшеліктері.

3.Дастанның қысқаша мазмұны

4. Дастандағы Шырын және Хұсрау бейнесі.

Дәрістің қысқаша мазмұны

Еділ сағасындағы Сарай қаласынан шыққан аса көрнекті ақындарының бірі Құтб еді. Ақын XIV ғасырдың орта кезінде өмір сүрген. Алғаш Құтб Сырдария бойындағы мәдени орталықтардың бірі - Сығанақ қаласында тұрады. Ал Тыныбек Алтын Орда мемлекетінің тағына отырған кезде ол Сарай қаласына қоныс аударды. Кейінірек ол мәмлүктік Египетке барып, сонда тұрып қалған. Құтб ақынды қыпшақтар арасында «Құтбы» немесе «Құтып шайыр» деп те атай берген. Ақынның өмірі жайында мәлімет жоққа тән. Тіпті оның толық аты - жөні де белгісіз. Құтб ақынның лақап аты болса керек. Құтбтың біздің дәуірімізге дейін сақталып қалған жалғыз шығармасы бар. Ол – «Хұсрау мен Шырын» дастаны. Бұл шығарма - әзірбайжан халқының кемеңгер ойшылы, ұлы ақыны Ілияс Жүсіпұлы Низамидің «Хұсрау мен Шырын» атты поэмасының аудармасы. Оны түпнұсқадан, яғни парсы тілінен қыпшақ - оғыз тіліне еркін аударған ақын Құтб болды. Шығыс поэзиясының ең таңдаулы үлгілерін көркем аударма жасаудың кеңінен тараған кезінде өзіндік бірнеше түрлі дәстүрі, әдісі болған. Мәселен, назирагөйлік әдісінде

Құтб ақынның дастаны қазақ оқырманы арасында ерте кезден -ақ тарағаны жақсы мәлім. Әзірбайжан халқының кемеңгер ақыны Низамидің «Хұсрау мен Шырын» поэмасын Құтб ақын қыпшақ - оғыз тіліне 1341 -1342 жылдары аударған болса керек. Бұл - Тыныбектің Алтын Орда тағына отырған кезі. Аудармашы дастанды Тыныбек пен Ханша Малика - Хатунға арнайды. Құтбтың «Хұсрау мен Шырын» дастанының жалпы көлемі -120 парақ, яғни 240 бет. Дастан 4740 бәйіттен тұрады (Низамиде 7000 бәйіт). Дастанда Құтб ақынның өзі жазған жыр жолдары да бар. Қалғандары шығарманы көшірушілер тарапынан қосылған өлеңдер болып келеді. Құтб дастаны 91тараудан тұрады. Бұл дастанның жалғыз ғана көшірмесі бүгінгі күнге дейін сақталып жеткен. Қолжазба қазір Париждің Ұлттық кітапханасында сақталып келеді. Бұл қолжазбаны түпнұсқадан көшіріп, қағазға түсірген қыпшақ ақыны Берке Фақих еді. Ол Алтын Ордада туып -өскен, өз елінде ақын ретінде танымал болған. Кейінірек мәмлүктік Египетке барып, сонда қайтыс болған. «Хұсрау мен Шырын» дастанын алғаш зерттеушілердің бірі поляк ғалымы А.Зайончковский болды. Бұл туындыны ол түрік тілінің қыпшақ диалектісінде жазылған аса құнды әдеби мұра деп бағалады. Мұны ол Низами поэмасының тікелей аудармасы емес, қайта өңдеп жазылған туынды шығарма деп таныды. Ал Е.Э.Бертельс болса, оны Низами поэмасының толық, көркем аудармасы деген болатын. Көрнекті кеңес түркологі Ә.Н. Нәжіп парсы тіліндегі «Хұсрау уа Шырын» түпнұсқасы мен қыпшақ - оғыз тіліндегі «Хұсрау уа Шырын» нұсқасының өзек - арқауы бір екенін ерекше атап көрсетеді. Ғалым бұл дастанның Құтб жасаған аударма нұсқасын жартылай төл туынды, дербес роман деп бағалайды. Хұсрау мен Шырын арасындағы мөлдір махаббат туралы аңыз - афсаналар Таяу және Орта Шығыс, Дешті Қыпшақ, Закавказьямен Орта Азия, Индия халықтары арасында көне замандардан бері -ақ кең тараған. Құтб ақынның «Хұсрау мен Шырын» дастанының қай елде жазылғаны туралы зерттеушілер арасында ортақ пікір жоқ. А.Н.Самойловичтің зерттеулеріне жүгінер болсақ, «Хұсрау мен Шырын» дастаны Алтын Орда жерінде жазылған болып шығады. Ал Ә.Н.Нәжіптің дәлелдеуі бойынша, Құтбтың бұл дастаны Алтын Ордада жазылып, кейінірек Египетте қайта көшірілген. Бізге дастанның осы көшірмесі жеткен. А.Зайончковскийдің пікірі бойынша, бұл әдеби жәдігерлік мәмлүктік Египетте жазылған, ал оның авторы Құтб - Хорезмнен шыққан шайыр. Құтбтың «Хұсрау мен Шырын» дастаны қыпшақ оғыз аралас тілінде жазылған. Құтб аударған «Хұсрау - Шырын» поэмасын қазақ тілі тұрғысынан жан - жақты зерттеп, бұл дастанның ғылыми сөздігін жасап шыққан ғалым А.Ибатов болды.

Иран елінде бір қарт патша болыпты. Оның Хұсрау деген жалғыз ұлы бар екен. Хұсрау көп оқып, ер жетіп, әдепті жігіт болыпты. Патша ұлының Шапур деген бір суретші досы бар екен. Бір күні ол Хұсрауға әділ патша Мехинбану және оның жиені сұлу Шырын жайында әңгіме айтып береді. Сонда Хұсрау Шырынға ғашық болып қалады. Досын

ПОӘК 042-18-29.1.7/03-2013

№1 басылым 05.09.2013

68беттің 39-беті

қызбен сөйлесуге жібереді. Шапур алыстағы Армения еліне барып, Шырын серуендейтін бақтағы бір ағашқа Хұсраудың суретін іліп қояды. Жігіттің суретін көрген Шырын оған ғашық болып қалады. Ақыры Шапур бір күні Шырынмен оңаша сырласып, оған Хұсрауды мақтайды. Шырынға жігіттің жіберген жүзігін береді. Ақыры екі ғашық екі елдің шекарасында кездеседі. Бірақ нақ сол сәтте Хұсраудың әкесі қайтыс болғаны туралы хабар келеді. Хұсрау дереу өз еліне аттанып кетуге мәжбүр болады. Алайда еліне келгенде дұшпандары оған қарсы шығып, әкесінің тағына отырғызбай қояды. Хұсрау амалсыздан тағы да қыздың еліне - Арменияға қайтады. Шырын қыз тойға асықпау керектігін, алдымен Иран тағына иеленіп алу қажеттігін айтып, Хұсрауға кеңес береді. Хұсрау жәрдем алу үшін Румға (Византия) барып, Рум патшасынан әскер алады, әрі оның қызы Мариямға уйленіп қайтады. Хұсрау әкесінің тағына отырған кезде Мехинбану дүниеден өтіп, патша тағына Шырын отырады. Шырын мемлекетті әділдікпен, білгірлікпен басқарады. Қалалар бұрынғыдан да гүлдене түседі. Елдің дәулеті артады. Патша Шырын сол кезде Фархад деген атақты ұста жігітті шақырып, шөл - далаларды суландыратын каналдар қаздырады. Сөйтіп жүргенде Фархад Шырынға ғашық болып қалады. Бұған қатты ашуланған Хұсрау қалайда Фархадты құртпақ болады. Хұсрау патша бір күні Фархадқа мынадай шарт қояды:

-Ей, Фархад, сен сонау төбесі көк тіреген Бесотын тауын қақ жарып әскерім өтетін жол сал. Сонда ғана Шырын сұлу сенікі болады, - дейді. Фархад патшаның бұл шартын орыындайды. Мұны көрген Хұсрау зәресі қалмай, Фархадқа бір жалмауыз кемпірді жіберіп, Шырын өлді деп хабар айтқызады. Бұған шыдай алмаған Фархад өзін - өзі өлтіреді. Бұл арада Мариям да қайтыс болады. Ал сол кезде Хұсрау дереу Шекер деген сұлуға үйленіп алады. Бірақ көп ұзамай Шекер де дүниеден өтеді. Сөйтіп, Хұсрау тағы да Шырынға барып, кешірім сұранады, әлі де соған бұрынғыдай ғашық екенін айтады. Оған үйленбек ниеті бар екенін білдіреді. Бірақ Шырын асықпайды. Хұсрауға көп ақыл - кеңес айтады. Шырынның кеңесі бойынша, Хұсрау тозып кеткен өз мемлекетін тәртіпке келтіре бастайды. Қалаларды гүлдендіреді, әділетті билік орнатады. Бірақ ғашықтардың ғұмыры ұзақ емес екен. Хұсраудың Мариямнан туған баласы - Шеруя сарай әкімдерімен астыртын сөз байласып, Хұсрауды қапылыста өлтіреді. Әкесін өлтірген соң ол Шырынға үйленбекші болады. Бірақ Шырын өзінің Хұсрауға деген махаббатын аяқ асты етпейді. Шырын өз қол астындағы құлдардың барлығын азат етіп, мал- мүліктерін кедейлерге үлестіріп береді де, Хұсраудың қабіріне келіп, өзіне - өзі қанжар салып өледі.

«Хұсрау - Шырын» дастанының басты қаһарманы - Шырын. Дастанда Шырын тек сұлу қыз, адал жар ғана емес, сонымен бірге ол - әділетті патша, халық қамқоршысы. Сондай -ақ ол дастанның екінші бір басты қаһарманы - Хұсрауды қайта тәрбиелеген мейірбанды жан. Шырын өз елінде ғана емес, сүйген жігіті Хұсраудың мемлекетінде де әділдік пен тыныштық, дәулетті, тұрмыс – тіршілік орнатуға барынша күш салады. Шырын өз махаббатына өле- өлгенше адал жан. Құтб осы Шырын образы арқылы мемлекетті қашанда әділ, білімді, инабатты, мейірбанды жандар басқаруы керек деген пікір айтады.

Дастандағы ең күрделі образ - Хұсрау бейнесі. Хұсрау шығармада екі түрлі қырынан көрінеді. Бірі - махаббатқа опасыз, ойын –сауыққа құмар, жеңіл мінезді, залым Хұсрау. Екіншісі - елге қайырымды, әділ патша Хұсрау. Дастанда осы екі Хұсрау арасында ұзақ уақыт күрес болады. Біресе Хұсраудың жағымды мінез - құлқы женіп, ал келесі жолы ұнамсыз жақтары басым түсіп жатады. Ол көңіл көтеру қамын ойлап, ойын –сауыққа берілген кездерінде мемлекетті басқару істерін ұмытып кетеді. Хұсрау бойындағы сүйіспеншілік сезімі алғаш тұрақсыздау болып келеді. Сол кезде ол Мариямға, кейінірек Шекерге үйленеді. Ол шынайы сезімнің өзін өткінші нәрсе деп біледі. Бірақ Хұсрау бұл күйінде қалмайды. Шырынның ақыл –парасаты арқасында өзгереді. Өз сүйгені жолында ажалдан да тайсалмайтын қаһарманға айналады.

1.Құтб аудармасының ерекшелігі неде?

2. Қолжазба қазіргі таңда қайда сақталған?

3.«Хұсрау - Шырын» поэмасын қазақ тілі тұрғысынан жан - жақты зерттеп бұл дастанның ғылыми сөздігін жасап шыққан ғалым кім?

4.Дастанның басты кейіпкерлері кім және оларға мінездеме бер.

5.Ақын осы дастан арқылы қандай ой білдірді?

1. 
   Келімбетов Н. «Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі» А; – 1996 ж.
   
2. 
   Қыраубаева А. «Ежелгі дәуір әдебиеті» Астана; – 2001 ж. «Елорда»
   
3. 
   Келімбетов Н. Қанафин Ә. «Түркі халықтары әдебиеті» А; 1996 ж.
   
4. 
   Келімбетов «Қазақ әдебиеті бастаулары» А; «Ана тілі» ,– 1998 ж.
   
5. 
   Айдаров Ғ. «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» А; – 1986 ж.
   
6. 
   Бердібаев Р. «Кәусар бұлақ» А; – 1989 ж.
   
7. 
   Дербісалиев Ә. «Қазақ даласының жұлдыздары» А; – 1995 ж.
   
8. 
   Жолдасбеков м. «Асыл арналар» А; – 19986 ж.
   
9. 
   Диваев Ә. «Тарту» А; – 1992 ж.
   
10. 
    Қоңыратбаев Т. «Көне мәдениет жазбалары» А; – 1991
    
11. 
    Қонырытбаев Ә. «Қазақ эпосы және түркология» А; – 1987 ж.
    
12. 
    Өміралиев Қ. «Оғыз-қоғам эпостың тілі» А; – 1988 ж.
    
13. 
    Марғұлан Ә. «Ежелгі жыр, аңыздар» А – 1985 ж.
    
14. 
    Сүйінішәлиев Х. «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері» А –1967 ж.
    
15. 
    Қыраубаева А. «Ғасырлар мұрасы» А –1988 ж.
    

шығарманың әдеби мәнін саралау.

1.Саиф Сараи - Алтын Орда дәуірі әдебиетінің көрнекті өкілі.

2.«Гүлстан бит-түрки» (Түркі тіліндегі Гүлстан) дастанының табылуы,

зерттелуі.

3.Дастанның идеялық мазмұны

Дәрістің қысқаша мазмұны

Сайф Сараи - Алтын Орда әдебиетінің аса көрнекті өкілдерінің бірі. Ол лирик және эпика қын, жазушы және аудармашы ретінде түркі тектес халықтар әдебиеті мен тілінің өзінен кейінгі кезеңдерде дами түсуіне мол үлес қосып, едәуір ықпал еткен қаламгер.

Ақынның өмірі мен шығармашылығы жайында көп мәлімет сақталмаған. С. Сараидың бізге жеткен жалғыз көлемді еңбегі бар. Ол - «Гүлістан бит-түрки» («Түркі тіліндегі Гүлістан») деп аталады.

Ақын бұл еңбегін Сырдария бойында бастап, Египеттегі Ніл өзені жағасында жазып бітірген екен. Бұл өзі парсы-тәжік әдебиетінің классигі Сағди Ширазидің «Гүлістан» атты

Биз насыхат шартын ош қылдук байан

Ким иетмиш болса биза не зийан.

...Муддати хежрат йеди йуз тоқсан уч

Иыл еди ким азалды калмади куч

Ол шаввал еди ким, ей азиз

Хатм олди бу «Гулистан» намамиз.

Жолма-жол аудармасы:

Біз баян еттік сіздерге насихат сөзін, Жетпістің жетегіне ерген кезім. Хижра бойынша жеті жүз тоқсан үш Бойдан қуат қашып, азайды күш. О, қадірлім, тамылжыған тамыз еді, «Гүлістан» жырын жазып, бітірдік іс.

Бұл мәліметтерге қарағанда, Сайф Сараи хижра жыл санауы бойынша, 793 жылдың тамыз (шаввал) айында «Гүлістанды» аударма жасап бітірген. Бұл – жаңаша жылсанау есебі бойынша, 1391 жылдың тамыз айы. Ақын «Гүлістанды» жетпіс жасымда аударып біттім деп отыр. Демек, Сайф Сараи 1321 жылы туған екен. Бұл кезде Алтын Орданы Өзбек хан билеп тұр еді.

Сонымен, Сайф Сараи Алтын Орда мемлекетінің күш-қуаты нығайып, ел іші бейбіт, тыныш кезінде Сараи қаласында тұрады. Ал кейінірек хан ұрпақтары арасында тақ үшін таластар басталып, Дешті Қыпшақта аласапыран заман туған кезде ақын туған жерден алысқа кетуге мәжбүр болады. Ол қалған өмірін Мысыр (Египет) елінде өткізіп, 1396 жылы сонда дүние салады.

Қолжазбалары, зерттелуі, жариялануы. 1915 жылы Анкарада шығатын журнадцардың бірінде түркі тіліне аударылған Сағдидің «Гүліс-тан» Дастаны Голландиядан табылғаны туралы шағын ғана хабар жарияланды. Бірақ оған ешкім назар аудармайды. 1950 жылы профессор Феридун Нафиз Узлук Голландияның Лейден университеті кітапханасы қорынан «Гүлістанның» фото көшірмесін алып, оған шағын алғы сөз жазды да, 1954 жылы Анкарада жеке кітап етіп басып шығарды.

«Түркі тіліндегі Гүлістанның» аудармасы жайында тұңғыш рет ғылыми пікір айтып, С. Сараи аудармасын әдеби, тілдік, тарихи тұрғыдан талдаған ғалым А. Баттал-Таймас болды. Ол аудармаға ғылыми шолу жасай келіп, оның стильдік құрылысына, әсіресе, тілінің фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік, лексикалық ерекшеліктеріне сараптама жасады.

Алайда қыпшақ тілінде жазылған орта ғасырдың аса құнды әдеби жәдігерлігі - «Гүлістан бит-түрки» шығармасын егжей-тегжейлі зерттеген түркі танушы ғалым Ә. Н. Нәжіпболды. Ғалым С. Сараи шығармасының жазылу тарихын, оның әдеби мәнін, тілін, сол дәуірдің әдеби және тілдік ерекшеліктерін кең көлемде зерттеп, «Гүлістан бит-түркиді» қазіргі орыс графикасы бойынша транскрипция жасады, әрі орыс тіліне жолма-жол аударма жасап шықты. Сондай-ақ С. Сараи аудармасының өзіндік ерекшеліктерін ашты, шығарманың қыпшақ тілінде жазылғанын толық дәлелдеп берді. Бұл әдеби жәдігерлік көне түркі әдеби тілдерінің ішінде қазіргі қаза қтіліне өте-мөте жақын тұрғанын ашып көрсетті.

Дастанның идеялық мазмұны. «Гүлістан бит-түркте» әдептілік, тілге сақ болу, өсек айтпау, сыпайылық сияқты көптеген этикалық мәселелерді қозғайтын хикаяттар көп. Мысалы : «Мың батпан келетін тасты қаңбақ құрлы көрмейтін бір алып палуан бұрқан-тарқан болып ашуланып тұр екен.

Бұған не болған? - деп сұрапты біреу.

Сонда әлгі палуанның көршісі тұрып:Мың батпан тасты ұршықтай иіретін көршім еді. Бүгін ол менің бір ауыз сөзімді көтере алмай,бүлініп жатыр, - деп жауап беріпті».