Эмбриология грек тілінен

Плацентаның кызметтері. 
Плацентаның негізгі кызметтері:
• тыныс алу;
• коректік заттарды; суды; электролиттерді және иммуноглобулиндерді та- 
сымалдау;
• сыртка шығару;

21.4. Ұрықтан тыс мүшелер
793
• эндокриндік;
• миометрийдің жиырылуын реттеуге катысу.
Ұрыктын 
тыныс алуы
ана канының гемоглобиніне косылған оттегі арқылы 
қамтамасыз етіледі, ол плацента аркылы диффузия жолымен ұрык канына 
өтеді және сол жерде фетальды гемоглобинмен (НЬҒ) байланысады. Ұрык 
канында фетальды гемоглобинмен байланыскан СО,-де плацента аркылы 
диффузияланып, ана канына өтеді және ана гемоглобинімен байланысады.
Ұрыктың дамуына кажетті барлык коректік заттардын (глюкоза, 
аминкышкылдары, май кышкылдары, нуклеотидтер, дәрумендер, минералды 
заттар) 
тасымалдануы
ана канынан ұрык канына плацента аркылы өтеді және, 
керісінше, ұрык канынан ана канына оның организмінен шығарылатын зат 
алмасу өнімдері гүседі (сыртка шығару кызметі). Электролиттер және су пла­
цента аркылы диффузия жолымен және пиноцитоздын көмегімен өтеді.
Иммуноглобулиндердің тасымалдануына симпластотрофобласттың пино- 
цитоздык везикулалары катысады. Ұрыктын канына түскен иммуноглобулин, 
оны анасының сыркаттары кезінде түсуі мүмкін, бактериалды антигендердің 
эсер ету мүмкіндігінен белсенсіз иммунизациялайды. Туғаннан кейін 
анасынын иммуноглобулині бүзылады және, бала организміне бактериалды 
антигендер эсер еткен кезде, жаңадан синтезделетін иммуноглобулинмен ал- 
мастырылады. Плацента аркылы кағанаксуына IgG, IgA өтеді.
Плацентанын 
эндокриндік қызметі
маңызды кызметтердің бірі болып табы- 
лады, өйткені плацента жүктілік барлык кезеңінде ұрыктың ана организмімен 
әрекеттесуін камтамасыз ететін біркатар гормондарды синтездеуге және 
бөлуге кабілетті. Плацентарлык гормондардың өндірілу орны цитотрофо- 
бласт, әсіресе симпластотрофобласт және децидуальды жасушалар болып та- 
былады.
Плацента 
алғашкылардың 
катарында 
хориондық 
гонадотропинді
синтездейді, онын концентрациясы жүктіліктін 2—3-ші аптасында тез 
өсіп, 8-10-шы аптада ең жоғары денгейде болады, және де ана канына 
Караганда, ұрыктын канында 10—20 есе жоғары болып аныкталады. Гормон 
гипофиздің адренокортикотропты гормонының (АКТГ) түзілуіне ыкпал етеді, 
кортикостероидтардың секрециясын күшейтеді.
Гипофиздін пролактин және лютеотропты гормонының белсенділігіне 
ие, 
плацентарлық лактоген
жүктіліктің дамуына үлкен эсер етеді. Ол 
жүктіліктің алғашкы 3 айында аналык жыныс безінің сары денешігіндегі 
стероидогенезге колдаушы эсер етеді және көмірсулар мен нәруыздардын 
метаболизміне катысады. Ана канындағы онын концентрациясы жүктіліктін 
3—4-ші айында каркынды өсе бастайды және кейін де өсуі жалғасып, ең 
жоғарғы көрсеткішіне 9-шы айға карай жетеді. Бүл гормон ана мен ұрыктың 
гипофизінің пролактинімен бірлесе өкпелік сурфактанттын өндірілуінде және 
фетоплацентарлык осмореттеуде манызды кызмет аткарады. Оның жоғары 
концентрациясы кағанак суында аныкталады (ана канына Караганда, 10— 
100 есе көп).
Хорионда жэне децидуальды кабыкшада прогестерон жэне прегнандиол 
түзіледі.

794
21-Тарау. Адам эмбриологиясының негіздері
Прогестерон (басында аналык жыныс безінің сары денешігінде, 5—6-шы 
аптадан бастап плацентада түзіледі) жатырдын жиырылуын тежейді, онын 
өсуіне ынталандырушы ыкпал көрсетеді, ұрыктың кері кайтарылу (аласталуы) 
реакциясын тежеу аркылы, иммунодепрессивті эсер етеді. Прогестероннын 
3/4 бөлігі ана организмінде өңделуге ұшырайды және эстрогендерге транс- 
формацияланады, ал бір бөлігі зәрмен сыртка шығарылады.
Жүктіліктің ортасына карай эстрогендер (эстрадиол, эстрон, эстриол) 
плацентаның симпластотрофобласт бүрлерінде (хорионнын) бөлінеді, ал 
жүктіліктің соңына карай олардың белсенділігі 10 есе артады. Олардың әсері 
жатырдың гиперплазиясы мен гипертрофиясына әкеледі.
Сонымен катар, плацентада меланоииттерді белсендіретін және адрено- 
кортикотропты гормондар, соматостатин және т.б. түзіледі.
Плацентада миометрийдің жазык бүлшык ет жасушаларында PH К 
түзілуінің күшеюіне және оларды бүзушы оксидазаларға эсер етуші поли- 
аминдер (спермин, спермидин) бар. Гистамин, серотонин, тираминдерді, 
яғни биогенді аминдерді, бүзушы аминооксидазалар (гистаминаза, моно- 
аминоксидаза) маңызды кызмет аткарады. Жүктілік кезінде олардын бел- 
сенділігінін артуы биогенді аминдердін бүзылуына және соңгылардын 
концентрациясының плацентада, миометрийде және ана канында төмен- 
деуіне септеседі.
Босану кезінде гистамин мен серотонин катехоламиндермен (норадреналин, адре­
налин) катар жатырдың жазык бұлшык ет жасушаларының (ЖБЖ) жиырылуына 
ыкпал етеді және жүктіліктің сонына карай аминооксидазалардын (гистаминаза жэне 
т.б.) белсенділігінің күрт төмендеуіне (2 есе) байланысты, олардын концентрациясы 
едәуір артады.
Босану кызметінің әлсіздігі кезінде аминооксидазалардын белсенділігінің артуы 
байкалады, мысалы гистаминазаныц (5 есе).
Кдлыпты плацента нәруыздарга абсолюттік тоскауыл бола алмайды. Мысалы, 
жүктіліктің 3-ші айынын сонында фетопротеин аз мөлшерде (шамамен 10%) ұрыктан 
ана канына өтеді, бұл антигенге ана организмі кері кайтару (аластау реакциясы) жа- 
уабын бермейді, өйткені жүктілік кезінде ана лимфоциттерінің цитоуыттылығы 
төмендейді.
Плацента біркатар ана жасушалары мен цитоуытты антиденелердін үрыкка 
өтуіне кедергі болады. Негізгі кызметті бүл үдерісте жартылай закымдалған трофо- 
бластты каптайтын фибриноид аткарады. Ол бүр аралык кеңістікке плацентарлык 
және ұрыктык антигендердің түсуіне жол бермейді және анасының ұрыкка карсы 
гуморальдык және жасушалык «шабуылын» бәсендетеді.
Соңында адам ұрығының ерте даму сатыларының негізгі ерекшеліктерін 
атап өтейік:
• толык бөлшектенудің асинхронды типі және «ашык» және «күңгірт» 
бластомерлердін пайда болуы;
• ұрыктан тыс мүшелердің ерте жекеленіп, калыптасуы;
• амниондық кабыкшаның ерте пайда болуы және амниондык кат- 
парлардың болмауы;

21.5. Ана-нәресте жүйесі
795
• гаструляция сатысында екі механизмнің — деламинация және иммиг- 
рациямың болуы жәнс олардың барысында да провизорлы мүшелердік 
дамуынын жүруі;
• имплантациянын интерстициалды типінің жүруі;
• амнионмың, хорионнын, плацентаның жаксы дамуы жәме сарыуыз 
капшығы мен аллантоистың нашар дамуы.
2 1 .5 . АНА-НӘРЕСТЕ ЖҮЙЕСІ
Ана—нәресте жүйесі жүктілік үдерісі барысында пайда болады және екі 
кіші жүйеден — ана организмі мен ұрык организмі және олардың арасында 
байланыстырушы бөлім болып табылатын плацентадан түрады.
Ана организмі мен нәресте организмінің әрекеттесуі ең алдымен 
нейрогуморальдык механизмдермен камтамасыз етіледі. Сонымен катар, екі 
кіші жүйеде де келесі механизмдерді ажыратады: акпаратты кабылдаушы — 
рецепторлык, алынған акпаратты өндеуші — реттеушілік және орындаушы.
Ана организмінің рецепторлык механизмдері жатырда сезімтал жүйке 
ұштары түрінде орналасады және ұрыктың даму жағдайы туралы акпаратты 
бірінші болып кабылдайды. Эндометрийде хемо-, механо- және термо- 
рецепторлар, ал кан тамырларында — барорецепторлар орналасады. Бос 
рецепторлык жүйке үштары жатыр көктамырының кабырғасында және деци- 
дуальды кабыкшада плацентаның бекіген аймағында өте көп. Жатырдың ре- 
цепторларын тітіркендіру ана организмінде тыныс алудың, кан кысымынын 
каркынының өзгеруіне әкеледі, ал ол нәрестенің дамуына колайлы жағдай 
туғызады.
Ана организмінін реттеушілік механизмдерінін кұрамына ОЖЖ бөлімдері (мидың 
самай бөлігі, гипоталамус, ретикулярлык формацияның мезэнцефальды бөлімі) және 
гипоталамустык-эндокриндік жүйе жатады. Маңызды реттеушілік қызметтерді гор- 
мондар: жыныс, тироксин, кортикостероидтар, инсулин және т.б. аткарады. Мысалы, 
жүктілік кезінде нәрестенін метаболизмін реітеуге катысатын анасының бүйрек үсті 
бездерінің кыртысты затының белсенділігі артады да, кортикостероидтардын бөлінуі 
жоғарылайды. Плацентада, бүйрек үсті бездерінің кыртысты затының белсенділігін 
арттырып, кортикостероидтардын секрециясын күшейтетін, гипофиздің АКТГ 
түзілуіне ыкпал ететін, хориондык гонадотропин бөлінеді.
Анасынын реттеушілік нейроэндокриндік аппараты жүктіліктін сакталуын, 
жүректің, тамырлардың, кан түзуші мүшелердін, бауырдын кызметінін және зат- 
тар мен газдардың алмасуының оңтайлы деңгейін нәрестенін кажетіне байланысты 
камтамасыз етеді.
Нәресте организмініц рецепторлык механизмдері ана организмінің немесе өз 
гомеостазынын өзгерістері туралы белгілерді (сигналдарды) кабылдайды. Олар 
нәрестенің кіндік бау артериялары мен көктамырларының кабырғасында, бауыр 
көктамырларының сағасында, теріде және ішекте аныкталған. Бүл рецепторларды 
тітіркендіру ұрыктың жүрегінің соғуының жиілігінің, тамырларында қан ағымының 
жылдамдығының өзгеруіне әкеледі, кандағы канттын мөлшеріне және т.б. эсер етеді.
Нәресте организмінің реттеушілік нейрогуморальдык механизмдері даму барысын­
да калыптасады. Нәрестенің алғашкы кимылдау реакциялары дамудың 2—3-ші айында