«5В050200» – «Филология: қазақ тілі» мамандығы үшін
жүктеу/скачать 241,76 Kb.
|
a6dcdf8c-8ca4-11e3-bf6e-f6d299da70eeэтно ГА
| «Білсең – барымта, білмесең – қарымта» деген тәмсіл қазақы ортада дүниеге келген тумаға түсінікті, яғни өзара келісім кезіндегі шарт баптарының кейбіреуінің аяқ асты болуына қатысты барымталаушы жақтың өзі дұрыс, орынды, дәстүрге сай әрекеттенгендігін, ал мал алдырушы жақты ол іс-әрекеттің жұмбағын шешуіне, тиісті жөн-жосығын жасауына мәжбүрлеу деп санаған даланың жазылмаған заңына лайық деп саналған жолы. Бүгінгі күнмен өлшесек «сот орындаушысының» рөлін атқарған сыңайлы, әрине, барымталауға дейін жеткізгеннен кейін құныкер жақ та, дау даулаушы жақ та әдет-ғұрып, жөн-жоралғы, қалыптасқан дәстүр, кісілік, адамгершілік қалыбын нәзіктікпен сақтай білгенде ғана «барымта», «қарымта», «сырымта» болып, ел ішінің берекесін ұзақ уақытқа алатын актіге ұласпай, екі жақты ризашылық бітіммен тоқтайды. Барымта да қазақтың өмір-тіршілігінде өзіндік атқарар рөлі бар, қанға сіңісті сөз болғандықтан, ру-тайпа, оның табы, танымал адамдар есімінен қалыптасқан тұрақты тіркестердің болуы да заңды. Атап айтқанда,
- мен шормын, шормын, Құдайдан да зормын ( арғын – қамбар). Қамбар руы Шор елінен Сәтбек деген батыр шығып, Тобықтының жылқысына дүркін-дүркін тиіп, әбден мазасын алады. Олар жылқыға тигенде «Мен шормын, шормын, Құдайдан да зормын» деп ұрандап шабады екен. Шордың әлегі лаңға айналып, бұдан қалай құтылуды ойлаған Кеңгірбай айласын асырып, түнде қаперсіз жатқан ұрылардың атын айдатып тастап, өздерін қолға түсіреді.Тек атын жібермей қасында ұстаған Сәтбек қана құтылады. Осы Шорды қуған қоңыр адыр «Шор қашқан» аталады. Қолға түскен көп жаяу ұрыны түгелдей шешіндіріп, табандарын тілдіріп, Көксеңгірдегі «Ащы қақ» дейтін көлден өткізеді. Ұрылар жаяу жалдап өткен көл суына аяқтан аққан қан араласып қып-қызыл болады. Бұл көл бұдан былай «Қанды қақ» деп аталады [91, 58-59]; - Қара Шормыз, жаратқаннан да зормыз(Арғын – Болатқожа – Қаракесек – Бөтей) – өз ортасынан билік, батырлық, барымташылық т.б. қасиеттерімен аты шыққан, көптігімен де танымал әулеттен қайтсең де ығасың дегенді білдіреді. Бөтейден – Бәтішор, Қалыңшор (Қарашор), Дәулетшор, Ақсақшор. Бәті ұрпақтары молайып өскен соң, әрі ірілігін, күштілігін даралау үшін, өзін зормыз деп жариялаған қалың шор Қара Шор атанған. «Қара Шормыз, жаратқаннан да зормыз» деген сөз содан қалған. Бөтей Тымырсқаұлының ұрпақтарынан аузы уәлі би, алғыр шешендер шыққан (Кенже би, Ақберген би, Биұзақ Иманұлы, Әміре Ыспанұлы, Матайдың Кәрібайы, Ыспатай Райымбекұлы т.б.) [146, 181]; - Аңда түз жыртқышы – қасқырдан, адамда жортуылшы – Тоқтағұлдан сақта!–(найман-назар). Тоқтағұл сол кезде бүкіл наймандағы ең ірі бай болса керек. Жылқысын басқа ұрып санауға келмейтін болған соң, бір үлкен сайды өлшем ғып, сол сай толса, түгел деп есептейді екен. Тоқтағұлдың қалай байығаны туралы ел аузында аңыз-әңгімелер баршылық. Тоқтағұл жасында кісі есігінде малай болып жүруді намыс көреді де, жортуылшылық жолға түседі. Тоқтағұлдың осы жолдағы ерлігі мен ептілігі бірталай елге мәлім болса керек. Қуса жетіп, қашса құтылатын жақсы ат – жортуылшының өмір серігі. Бірде Тоқтағұл өз елінен шалғай жатқан елдегі бір адамның жанына өлшеген жақсы сәйгүлігін алып келуге аттанады. Бірнеше күн жол жүріп, діттеген жеріне жетеді. Кеш бата атын кісендеген мал иесі екі қолын жайып жіберіп құбылаға қарап тізерлеп отыра қалып: «Я, Алла, бүгін жаныма балаған осы атымды аңда түз жыртқышы – қасқырдан, адамда жортуылшы – Тоқтағұлдан сақта!» – деп, тілек тілейді. Мына сөз намысты Тоқтағұлдың шымбайына мықтап жетсе керек. Сонда Тоқтағұл: «Менің жаман атым осыншама алысқа жайылған екен, енді аштан өлсем де осы абыройсыз кәсіппен қош айтысайын!» – депті. Сәйгүліктің иесіне жөнін айтып, екеуі дос болады. Осы үйден аттанатын күні таңға таяу түсінде бір ақ сақалды адам келіп Тоқтағұлға бата беріп: «Жортуылшы деген жаман атақтан бас тартып, адал кәсіпке көшкенің жөн болған. Енді дәулетің судай тасиды. Алтай тауының пәленбай деген жерінде қалмақ байының бөлініп қалған жүзден аса жылқысы жүр. Соның ендігі иесі сен!», – деп аян береді. Осы жылқы тез өсіп, тұқымы да ерекше болып, неше түрлі сәйгүліктер шығады. Тоқтағұл әр жылдары Қабанбай мен Боранбайдың жасақтарына сәйгүлік аттар беріп отырған [89, 46-47]. &&&
Қазақ даласындағы дау-дамайды реттестіріп отыратын көптеген жол-жоралғының бірі – барымтаның да өзіндік тетіктері, сүйенер негізі болғаны аян. Оны қазақ топырағында туып, иірім оралымдарын жаза білетін адам ғана, оның құқықтық актінің бірі екенін түсіне алады. Ал сырттан бақылаған адам, оның мәнісін еш уақытта түсіне де алмайды, түсінуі де мүмкін емес. Ұшқары пікір айтуы да сондықтан. Мысалы, 1785 жылдан 1790 жылдар аралығында шығыстану тұрғысынан ғылыми еңбек ретінде жазылған, қыр қазағының алдында өзіндік беделі болған капитан Г.И. Андреевтің еңбегінен де ондай ойлардың сорабын көреміз: «... но укравший почитает себя смелым и храбрым, считает сие себе за возможное, а обиженный по томуж стараться должен отмщать таким же образом, что называется баранта, из чего бывают такие следствия, что они барантуются, или друг у друга воруют весьма долго, и продолжается сие лет до десяти и более без всякой просьбы. Но напоследок одна сторона другую до того доводит, что уже все табуны у нее отгонят и приведена будет в крайнее разорение и бедность. Тогда разоренный едет к своим султанам с просьбою, взяв с собою велеречивых и памятных людей; и тогда уже бывает великий съезд» [147, 58]. Бір руға әлеуметтік негіз болып отырған ақтылы қой, алалы жылқысын барымталап кету былай тұрсын, жалғыз ғана түлігін ұрлаған адам қатаң жазаға тартылатын болған... Қысқасы, халықтың болмысына баға беруде беріден қайтаратын келте байлам сол халықтың тарихи шын қалпына айғақ бола алмайды [148, 139], –деп Ақселеу Сейдімбек айтқандай, барымта сөзі қазақ тілінің сөздік қорында бар сөз болғандықтан, ол сөз де белгілі бір мағынаны білдіре отырып, өзіндік құны, өзіндік бағасы, осы сөзге тиесілі атқарар жүгі бар. Сондықтан барымта сөзі де – белгілі бір кезеңдерде өзіне тиісті міндетін абыроймен атқара білген сөздің бірі. &&&
«Барымта» сөзінің түп-төркіні қандай мағынаға саяды? Қазақ даласындағы барымтаның рөлі &&&
жүктеу/скачать 241,76 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|