«5В050200» – «Филология: қазақ тілі» мамандығы үшін
жүктеу/скачать 241,76 Kb.
|
a6dcdf8c-8ca4-11e3-bf6e-f6d299da70eeэтно ГА
| - Мұрындай мол қыл, сыбандай сырдаң қылма, қыржыдай қырысқақ қылма, ақымбеттей ұрысқақ қылма,– деп Мәмбетқұл бабамыз бата береді екен. Найман ішіндегі Байыс балаларының мінез-құлқы әртүрлі болса да, барлығын бір жерге ұйыстырып, бірлігін арттырып отырған қара шаңырақ [132].
Қазақ ескіліктерінің сырына терең үңілмес бұрын, алдымен «ескілік» дегеніміздің өзі не мағына беріп, қандай маңызға ие болып отырғандығына тоқталуды жөн көрдік. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: а) Ескілік – 1. сын. ескіге тән. Мысалы: Осы сияқты ескілік мінездерді өткір сынайтын мысалдардың бірі – «Мысық пен Шыбын» (С. Қирабаев); 2. кәрі, көне. Мысалы: Байқасам жігітімнің самай шашы көк бурылданып, өңінде ескілік әжім осылып жатыр (С. Бегалин); 3. ежелгі, ескі. Мысалы: – Рақмет, достым, – деді Сұлтан жымиып, – сенің арқаңда екі шал ескілік кекті қойды (Ж. Молдағалиев); ә) Ескілік – зат. Бұрынғы ескі қоғамның кертартпа салт-санасы, әдет-ғұрпы. Мысалы: Ескілік мықты отырған ауылда бұл ырымдардың ешқайсысына қарсы келуге болмады (С. Мұқанов); б) Ескілікті - сын. е. ежелгі, байырғы, баяғы, бұрынғы. Мысалы: 1. Біз көрген Дели, Бенарес тәрізді ұлы қалаларда және одан басқа ескілікті қалаларда театр жоқ (М. Әуезов); 2. Бұрынғы өткен заманда, Ескілікті адамда Әзімбай атты бай болды (Қамбар батыр) [133, 446].Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздікте: а) ескілік – древность, пережиток, давность, старина, старый; б) ескілікті ырым – старинное поверье, ескі салт – древний обычай [134, 6].Жоғарыда келтірілген түрлі анықтамалардан «ескілік» терминінің әртүрлі мағыналарда, атап айтқанда, заттық, сындық мағынаны, сонымен қатар атауыштық мәнге ие болып тұрғанын да көреміз. «Ескілік» сөзінің негізгі мағынасы «ежелгі», байырғы болса да белгілі бір контексте «ескілікті ырым» мағынасында беріліп, белгілі бір әдет-ғұрыптың ежелден қолданыс тауып келе жатқандығынан көрініс береді. Сонымен бірге «ескілік» терминіне орыс тілінің түсіндірме сөздігінде: «Пережиток – то, что сохраняется от прошлого и не соответствует современным нормам. Пережитки прошлого – унаследованные от старого общества прежних социально-экономических отношений, взглядов, идей, нравов: равнодушие к интересам общества, нарушение норм общественной жизни» [135, 483]; Орыс тілінің синонимдер сөздігінде: старина, древность. а) Прежние, давнопрошедшие времена. Древность — очень отдаленные времена, глубокая старина. Например: Ты бы посмотрел, как в старину гуляли! (Л. Толстой). б) Все то, что относится к далекому, прошлому. Старина–старинные предметы, памятники, явления, обычаи и.т.п. далекого, прошлого; слово древность (обычно мн. древности) употребляется преимущественно по отношению к вещам, предметам очень отдаленного прошлого, глубокой старины; Например: Добытые нами древности 18 века в Хара-Хото оказались очень интересными (Обручев). в. Старинный, старый, древний. Относящийся к давним временам, к отдаленному прошлому. Старинный–созданный, возникший и.т.п в старину, в далеком прошлом, относящийся к далекому прошлому; слово старый указывает обычно на возникновение, появление и.т.п. к очень отдаленным временам, к глубокой старине. Например: на Онежском озере есть несколько старинных монастырей (М.Пришвин)[136, 498]. Сонымен, келтірілген орыс ғалымдарының «ескілік» ұғымына қатысты анықтамаларын түйіндей келе, ескіліктердің қазақ халқында ғана емес, орыс тіл білімінде де қолданысқа ие және өткен уақытқа қатысты, сонымен қатар, салт-дәстүрге де байланысты атау екенін көреміз. Жоғарыда аталған түрлі пікір, анықтама, қағидаларды жинақтай келіп, қорытындылайтын болсақ, «ескілік» терминіне, «ол – әр ұлттың ежелден салт-санасында, әдет-ғұрпында сақталып келе жатқан, байырғы тұрмыс-тіршілігін, тарихын бейнелеуші, әрі жаңғыртушы тілдік бірліктер және ұрпақтан-ұрпаққа тіл арқылы жеткізіліп отырған рухани құндылықтар» деп тұжырымдауға болады. Ескіліктер жөнінде сөз қозғағанда, олардың тіл білімінің маңызды саласы этнолингвистиканың зерттеу көздерінің бірі – тұрақты тіркестерге қатыстылығына тоқталмау мүмкін емес. Қазақ халқының бата-тілек сөздері туралы А.Байтұрсынов батаны ғұрып сөзіне жатқыза келіп: «Бата біреуге алғыс бергенде айтылатын сөз. Батаны ақсақал адамдар айтады» [137, 430]– десе, Х.Досмұхамедұлы: «Өз ісінің әбден төселген, ысылған, тәжірибелі шебері, мәселен, би, ақын, бақсы, зергер және т.б. өзінің қасиетті өнерін ізбасар шәкірттеріне аманат етіп тапсырғанда ақ батасын береді», – дейді [138, 6]. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: бата - өлген адамға бағышталып оқылынатын дұға, құранның бірінші сүресінің аты; игі тілек, алғыс; ақ бата – жолың болсын, ісің сәтті болсын деген мағыналарды береді [139, 146]. Сонымен, Шығыс Қазақстан аймағындағы шешендік сөзге қатысты ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестер белгілі бір мәселеге байланысты тапқыр ой, көркем тілмен айтылған және халық қабылдап, жиі қолданып, сөйлемдік құрамы қалыптасқан жүйелі, үлгілі сөздер. Онда халықтың басынан кешірген уақиғалары, ата заңына саятын жөн-жоралғы қалыптары тұрақты тіркес ретінде көрініс тапқан. &&&
Қазақ тіліндегі бата-тілек сөздерді зерттеген ғалымдарды атаңыз? «Бата» сөзінің этимологиясын қалай түсіндіруге болады? «Бата алу» салтының магиялық көрінісі неде? Бұл салттық бүгінгі жалғасы қалай орын алған? «Абай жолы» романында Құнанбайдың Әмірге қандай теріс бата бергенін есіңізге түсіріңіз? Сондағы Нұрғанымның жағдайы қандай болды? Ескіліктер дегеніміз не? &&&
жүктеу/скачать 241,76 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|